ادىراسپان تۋرالى نە بىلەسىز؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - حالقىمىز دارۋلىك شيپاسىنان بولەك اۋليەلىك قاسيەتى مول ساناعان شوپتەرىنىڭ ءبىرى «ادىراسپان» دەپ اتالادى.

ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سوندىقتان ونى ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ءىلىپ قويىپ، وسى ارقىلى وتباسىن الۋان ءتۇرلى بالە-جالەلەردەن ساقتاۋعا تىرىسقان. وسى وسىمدىكتىڭ تۇتىنىمەن ءۇيدىڭ ءىشىن تۇگەل ىستاپ، سول جىن- شايتانداردى، جامان ادامداردىڭ لاس نيەتتەرى مەن قارعىستارىن شاڭىراقتان الاستايتىن بولعان.

اتام قازاق ءوزى اسا كيەلى دەپ بىلگەن بۇل وسىمدىكتى ءوسىپ تۇرعان جەرىنەن جۇلىپ الاردا دا ونىڭ ادەپ- يباسىن قاتاڭ ساقتاعان. بىرىنشىدەن، ونى قاۋىزى تولىپ، تۇقىمى تولىق پىسكەن كەزدە عانا جۇلعان. ەكىنشىدەن، ەر ادامنىڭ عانا جۇلۋىنا رۇقسات ەتىلگەن.

ۇشىنشىدەن، سول جۇلاتىن ادامنىڭ جانى عانا ەمەس، ءۇستى-باسى تازا، دارەتى بار ەكەنىنە ءمان بەرىلگەن. تورتىنشىدەن، جۇلۋشى كىسى مىندەتتى تۇردە اللاھقا قۇلشىلىق ەتىپ، «بيسميللاھي- ير- راحمان- ير- راحيم! مەن كەلدىم ءار نارسەگە، ادىراسپان، اتىڭدى قويعان ەكەن ومار، وسپان. بيسميللاھي- ير- راحمان- ير- راحيم!» دەپ بارىپ، وسىمدىكتىڭ ساعاعىنا قولىن تيگىزگەن. بۇل جەردەگى ومار مەن وسپاننىڭ پايعامبارىمىز مۇحاممەد عالاھاۋي- س- سالامنىڭ ايگىلى ءتورت ساحاباسىنىڭ ەكەۋى ەكەنىن مۇمكىن جۇرت بىلەتىن شىعار دەپ ويلايمىز.

ءبىز بالا جاسىمىزدان وسى ادىراسپاننىڭ اراسىندا وستىك دەسەك تە بولادى. ارال قالاسىندا اكەمنىڭ قولىمەن تۇرعىزىلعان ءۇيىمىزدىڭ باقشالىعى ءىشى وسى كيەلى شوپكە تولى ەدى. قۇددى گازون تارىزدەنىپ تۇتاسىپ تۇرعان سول قالىڭ قاۋ ءشوپتىڭ اراسىمەن جۇرگەندە، ولار اتتاپ وتۋگە جول بەرە قويمايتىن. سوندا اكەم سەردالى سول اۋليەلى وسىمدىكتى قىزعىشتاي قورىپ: «بالالارىم، بۇل قاستەرلى ءشوپتى جۇلۋشى بولماڭدار، كيەسى ۇرادى» دەگەندى ءجيى ايتاتىن. ال باقشامىزدا جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان ادىراسپاننىڭ نۋىن بايقاعان كورشى-قولاڭ: «ساكە، ەسىكتەرىڭىزدىڭ الدى كيەلى وسىمدىككە تولى سىزدەر قانداي باقىتتىسىزدار!» دەگەندى شىن ىنتى-ىقىلاسىمەن جەتكىزىپ جاتاتىن. سول كەزدە بالا بولساق تا، «ادىراسپان» اتتى قاسيەتتى وسىمدىكتىڭ بار ەكەنىن، وعان تيۋگە بولمايتىنىن بۇكىل سانامىزبەن تۇيسىندىك.

ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ەتۋى بارىسىندا وسىمدىكتەر الەمىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە زور. قازىرگى مەديتسينادا قولدانىستا جۇرگەن ءدارى- دارمەكتەردىڭ 40 پايىزداي بولىگى تاپ وسىمدىكتەر دۇنيەسىنەن جاسالادى ەكەن. قورشاعان ورتا وسكىندەرىنىڭ ادام اعزالارىن جاقسارتۋعا وسىنداي ولشەۋسىز كومەگى بارىن ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز باعزى زامانداردان بەرى جاقسى بىلگەن.

سوناۋ التى عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن حالىقتىق ەمشى وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ (1388-1478 ج ج. ) «شيپاگەرلىك بايانى» سونىڭ بەرگى كەزەڭدەردەگى ونەگەسى عانا. تارباعاتاي وڭىرىندە 1787 -جىلى ومىرگە كەلىپ,1850 -جىلى قايتىس بولعان اتاقتى ىرعىزباي دوسقان ۇلى ەمشى دارىلىك وسىمدىكتەردى جاقسى بىلگەندىكتەن، ونىمەن جاندى دا، مالدى دا ەمدەپ، جازا الاتىن دارەجەگە جەتكەن. ول كەزىندە ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدى دارىلىك شوپتەرىمەن اۋىر دەرتتەن جازىپ شىعارعان دەگەن ءسوز بار.

ەمشى شيپالى وسىمدىكتەردىڭ گۇلىنەن، جاپىراعى مەن تامىرىنان ءدارى-دارمەك جاساعاندا، ولاردىڭ قانداي ناۋقاستارعا ەم بولاتىنىن تابيعي تۇيسىگىمەن ءدوپ ءبىلىپ، بىلىگىن ودان ارى دامىتقان. سول ەمشىنىڭ كوپ اۋرۋعا قولداناتىن دارىلىك شوپتەرىنىڭ قاتارىندا ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ادىراسپان دا بولعان.

ادىراسپاندى ەمشىلەر دارىلىك شيكىزات رەتىندە شىلدە ايىندا گۇلدەگەن كەزىندە جيناپ الادى ەكەن. العاندا دا، سول تۇرعان بويى ءبارى الا بەرمەيدى، ونىڭ ەندى ءپىسىپ- جەتىلگەن بۇتاقشالارىن، جاپىراعى مەن گۇلىن ءبىر قيقىمىن جەرگە تۇسىرمەي كولدەي ورامالعا تۇيەدى. العاندا تامىردان جوعارى جاعىنان ۇقىپتى كەسىلەدى. كەپتىرەر كەزدە تەمىر شاتىر استىنداعى كولەڭكەلى، اۋا ءوتىپ تۇراتىن جەرگە قويىلادى. وسىلايشا ول ەكى جىل ساقتالۋى كەرەك. ال تۇقىمىن وسكىننىڭ قاۋاشاعى اشىلا باستاعان كەزدە تەرىپ الادى. ونى دا توبەسى جابىق بولعانىمەن، اۋا ءوتىپ تۇراتىن باستىرما استىندا كەپتىرەدى. استىنا ماتا توسەپ، سوسىن تۇقىمىن ءشوبى مەن قاۋىزىنان اجىراتادى.

جاسىراتىنى جوق، ادىراسپان - بارىنشا ۋلى وسىمدىك. ونىڭ مۇنداي قاسيەتى بارىن اتالمىش وسكىندى ىستاۋ ءۇشىن وتقا تيگىزگەن كەزىندە ۇشاتىن اشى ءتۇتىنىنىڭ ءوزى بايقاتادى. وسىمدىكتىڭ حيميالىق قۇرامىنا كوز جۇگىرتسەك، بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلدى ەكەنىن انىق اڭعارا تۇسەر ەدىك. ادىراسپاننىڭ تۇقىمىندا 3,5-6 پايىز الكالويد، 60 پايىز گارمالين، 30 گارمين جانە شامالى عانا مولشەردە گارمالول، پەگانين (ۆازيتسين) مەن دەزوكسيۆيتسينون ءشوبىنىڭ قۇرامىندا 1,5-3 پايىز الكالويد، 60 پايىز پەگانين مەن ۆازيتسينون بار.

بۇدان باسقا ازداۋ كولەمدە پەگانيدين، پەگامين، دەزوكسيپەگانيدين، پەگانول تابىلعان. تامىرىندا -1,7-3,3 پايىز، ساباعىندا -0,23-3,57 پايىز، جاپىراعىندا - 1,07-4,96 پايىز، گۇلىندە - 2,82 پايىز، جەمىسىندە - 1,08 پايىز، تۇقىمىندا 2,38-4,59 پايىز الكالويدتى زاتتار، حيناليزين مەن يندول بار. ال جاس وسىمدىكتىڭ تامىرىنداعى الكالويدتى زاتتىڭ مولشەرى 2 ەسە كوپ كەلەدى.

فارماكولوگيادا ادىراسپان شوبىنەن جاسالعان دارىلەر قابىنۋ اۋرۋىن، باس، ءزار ايداۋدى جاقسارتۋ، تەر شىعارۋ، ىشەك قۇرتتارىن ءولتىرۋ، ورتالىق جۇيكە جۇيەسىن قوزدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. گارمين مەن پەگانين قان قىسىمىن كوتەرەدى، تىنىس الۋدى جيىلەتەدى، اسقازان مەن جۇرەكتىڭ جۇمىسىن باياۋلاتادى. ال ادىراسپان شوبىنەن قولدان دايىندالعان تۇنبالاردى ەمشىلەر بۇدان دا باسقا الۋان ءتۇرلى ناۋقاستاردى جازۋ ءۇشىن پايدالانادى. ايتالىق، ادىراسپان تۇنباسىمەن ىشكى مۇشەلەرگە سۋىق تيگەنىن، مالياريا، بەزگەك، مەرەز اۋرۋلارىن جازعان.

سول سياقتى ەمشىلەر ءشوپتىڭ تۇنباسىمەن ءىرى قارا مالدارىنىڭ قوتىرىن ەمدەگەن. ءشوپتىڭ قايناتپاسىن نيەۆروستەنيا جانە قويانشىق اۋرۋلارىنا قارسى ىشكىزەدى.

اۋىزدىڭ قىزىل يەگى اۋىرعاندا ونى سول قايناتپامەن شايادى. بۇدان بولەك، ادىراسپاندى ءىش اۋرۋىن العاشقى كەزەڭىندە جازۋعا جاراتادى. ادىراسپان تۇتىنىمەن سال اۋرۋىن ەمدەيتىن دە ەمشىلەر بار. ونىڭ جاپىراعىن ىسىككە تاڭىپ، بۋلاما جاساسا، ول تەز قايتادى. تاعى ءبىر ەلدەردە ادىراسپاندى ىشەك قۇرتقا قارسى ينسەكتسيدتىك قۇرال رەتىندە قولدانادى. كوزى ناشار كورەتىن كىسىلەردى ادىراسپاندى بال مەن شاراپقا ارالاستىرىپ ەمدەيدى. اتالمىش ءشوپتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى بۇدان دا كوپ. ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ باستى ماقساتى بۇل بولماعاندىقتان، وعان ەگجەي-تەگجەيلى توقتالعاندى ءجون كورمەدىك.

ادىراسپان ەرىتىندىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى زيانكەستەرمەن كۇرەستە دە ورنى ەرەكشە. ول سونىمەن قاتار ەرتەدەن بوياعىش زات رەتىندە كادەگە اسادى. ونىڭ تۇقىمىنان نەگىزىنەن جۇننەن توقىلعان بۇيىمداردى بويايتىن بوياۋ الىنادى. ماسەلەن، شي توقىماسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ادىراسپاننان جاسالعان بوياۋدى پايدالانادى. تۇركيادا ەرتە كەزەڭدەردەن اق ادىراسپاننان قىزىل بوياۋ الىپ، ونىمەن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرى - فەسكانى بوياعان.

قازاقستاندا ادىراسپاننىڭ ءبىر عانا ءتۇرى - اق ادىراسپان وسەدى. ول - كوپ جىلدىق ءشوپ، تۇيەتابان تۇقىمداستار توبىنا كىرەدى. تامىر دىڭگەگى 2-3 مەترگە دەيىن جەتەتىن وسىمدىكتىڭ ساباعى بۇتاقشالى كەلەدى. جاسىل ءتۇستى ساباعىنىڭ ۇزىندىعى 30-80 سانتيمەترگە جەتەدى. جاپىراقتارى تىلىمدەلگەن، كەزەكتەسىپ ورنالاسقان، قىسقا سىرعالى تەرەڭ 3-5 بولىككە بولىنگەن. گۇلى اق جانە سارى ءتۇستى بولادى. ولار ءىرى جالعىز، نە ءۇش كىشى گۇلدەردەن قۇرالادى. جەمىسى قوڭىر ءتۇستى، قۇرعاق بولىپ، ءۇش جەمىس قالتاسىنان تۇرادى. توپتانىپ وسەتىن وسكىن شىلدە ايىندا گۇلدەگەندە ونىڭ حوش ءيىسى توڭىرەكتى الىپ كەتەدى. ءبىر عاجابى، ادىراسپان ءوسىپ تۇرعان ماڭايعا شىبىن-شىركەي جولامايدى. وعان تەك «حاننىڭ قىزى» سياقتى قاسيەتتى قوڭىزدار عانا قونادى.