باتۋ حاننىڭ ۇلى جورىعى
كەزىندەگى جولشىنىڭ ۇلى (جوشى) باتىل الاكولدىڭ بويىنداعى قونىسىنا ءوزىنىڭ بۇكىل دەشتى- قىپشاق جەرىندەگى اسكەرىن جيناۋدى جانە شاعاتاي ۇلىسىنىڭ دا قالىڭ ساربازدارىن وسى اراعا شاقىرىپ، تىزە قوسۋعا جاۋشىلارىن جىبەردى.
ءبىر ايعا جەتەر- جەتپەس ۋاقىتتا ۇشى- قيىرى جوق مول اسكەر تارباعاتاي تاۋى مەن الاكول جاعالاۋىنا جاقىن جاتقان ىلە الاتاۋىنىڭ شەتكى سىلەمدەرىنىڭ ارالىعىنا لىق تولدى. ميلليونعا تاياۋ قالىڭ سارباز وسى ارادا ساپ تۇزەپ، جويقىن سوعىسقا دايىندالىپ، كوپ ۇزاماي جورىققا اتتاندى. بۇل ۇلى جورىققا بۇرىنعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تۋىن كوتەرگەن جالايىر، نايمان، كەرەي، قوڭىرات، قيات، باسقا دا كوپتەگەن تايپالارمەن قاتار، سول كەزدەگى قازاق جەرىندەگى ءۇيسىن، سارى ءۇيسىن، ارعىن، دۋلات، قاڭلى تايپالارىنىڭ ساربازدارى تۇگەلىمەن تارتىلدى.
باتىل حان ءوز قاسىنا كەڭەسشى جانە وزىنەن كەيىنگى قولباسشى ەتىپ، شىڭعىس حاننىڭ بۇرىنعى اسكەر باسى سۇبەتاي (سۇبەدەي) باتىردى ەرتىپ الدى. سوعىستى جۇرگىزۋدىڭ بۇكىل ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن ۇلى باتىر ءالى تىڭ ەدى. اسكەردىڭ مولدىعى سونشالىق، سالماعىنان قارا جەر قايىسقانداي، قۇلاق تۇندىرعان دىبىسى التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن. سودان باتىل حان باستاعان قىپشاقتىڭ قالىڭ اسكەرى سارىارقانى باسىپ ءوتىپ، جايىق پەن ەدىلدىڭ ەكى ارالىعىن ءبىر دەمدە جاۋلاپ الدى. بۇلعاريا (قازىرگى تاتارلار) ەشقانداي قاۋقار كورسەتە الماي، ەرىكسىز بەرىلدى. باتىل حان مەن سۇبەتاي باتىر ۇنەمى سوعىس باستار الدىندا كەڭەسىپ وتىراتىن بولعان. ەدىل مەن جايىقتىڭ ارالىعىن تولىق جاۋلاپ العان سوڭ، حان وزىنە سۇبەتايدى شاقىرتادى. سول كەزدەگى قىپشاق اسكەرلەرىنىڭ اسا مولدىعى سلاۆيان ەلىنە بىرنەشە تۇستان سوعىس جۇرگىزۋگە شاماسى جەتەتىن ەدى. باتىلدىڭ قول استىنا سول تۇستا ورىس كنيازدىكتەرى مەن كاۆكاز، قىرىمنىڭ ءالى كىرە قويماعان كەزى. حان بۇلاردى مۇمكىندىگىنشە كوپكە سوزباي تەز جاۋلاپ الۋدى جوسپارلاعان بولاتىن.
وسىنى ەسكەرگەن باتىل حان سۇبەتايدان: «رۋس پەن كاۆكازدى ءبىر ۋاقىتتا تالقانداپ وتۋگە بولا ما، الدە ەكى باعىت اشىپ، وراقتاي ءيىلىپ ورتاعا الىپ سوعىس جۇرگىزگەنىمىز ءجون بە؟» - دەپ سۇرادى.
بۇلعار قالاسىندا ايالداپ جاتقان بۇلار دۇرك كوتەرىلىپ، 1237 -جىلى كۇزدە ەكى باعىتپەن جورىققا اتتاندى. موڭكەنىڭ اسكەرىن كاۆكاز جاقتان جىبەرىپ، ءوزى (باتىل حان) ورىس كنيازدىكتەرىنە ويدا جوقتا باسىپ كىردى. ءبىرىنشى سوققىدان كەيىن- اق پرونسك، ريازان، ۆلاديمير، كولومنا قالالارىنىڭ كۇل تالقانى شىقتى. باتىل ەندى ماسكەۋگە بەت الدى. بۇل 1238 -جىل بولاتىن. كنياز ۆلاديمير ۆسيەۆولودوۆيچ ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەرىلىپ جاتقانىن ەستىپ، قاشىپ كەتتى. قىپشاق اسكەرلەرى تەك قالالاردى عانا ەمەس، بۇكىل جولىندا كەزدەسكەن ەلدىمەكەندەردى تىپ- تيپىل ەتكەن ەدى. رەسەيدى ۇرەي جايلاپ العان بولاتىن. «تورعاي بولىپ ۇشىپ كەتپەسەڭ، امان قالۋىڭ ەكى تالاي» دەگەن ماتەل ءسوز ەل اراسىندا تاراپ كەتتى. ماسكەۋدىڭ بەكىنىسى قانشا مىقتى بولعانىمەن، اينالاسىنا ور قازىپ، سۋ جۇرگىزىپ قويعانىنا قاراماي، دالانىڭ قۇرىشتاي بەرىك ساربازدارىنا قارسى تۇرا المادى. اقىرى ماسكەۋ دا الىندى.
سونىمەن قاتار كولومنا، تورجوك، كوزەلسك، تۆەر قالالارى دا جاۋلاپ الىندى. بۇل كەزدە موڭكە سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمدى اتتارىنىڭ تۇياعىمەن تاپتاپ، كەزدەسكەن جاۋلارىنا دەس بەرمەي، جايپاپ وتكەن ۋاقىت بولاتىن. باتىلدىڭ الدىنداعى ەندىگى مىقتى بەكىنىس نوۆگورود ەدى. بۇل قالاعا نەبارى 150-200 شاقىرىم جەر قالعان- دى. جىلناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كوكتەم ايى بولعاندىقتان، اينالا كول- كوسىر بولىپ ەرىپ، ساربازداردىڭ جانە ات- اربالاردىڭ جۇرۋىنە كوپ قيىندىق كەلتىردى. سونداي-اق ازىق- تۇلىك ازايىپ، قالىڭ اسكەر ءىشىنارا اۋىرا باستاعان. تۇمەن باسشىلارىمەن كەڭەس قۇرعان ۇلى حان كوكتەمنىڭ قارى مەن سۋىعى كەتكەنشە دالاعا بەت الىپ، دەمالا تۇرعاندى ءجون كوردى. ءبىراق مىڭداي ساداقشىنى ءبولىپ الىپ، قالانىڭ تۇبىنە جاقىنداتىپ، وتتى جەبەلەرمەن نوۆگورودتى ورتەپ جىبەرۋدى قالقان تۇمەنگە مىقتاپ تاپسىردى. جارلىق تولىقتاي ورىندالدى. قامالدى بۇزباعانىمەن، قالا ءىشى تۇتاستاي ورتەنىپ كەتتى. وتتىڭ جالىنى مەن بۋداقتاعان ءتۇتىن الىستان كورىنىپ تۇردى. دەمالىپ، ءبىراز سەرگىگەن قالىڭ اسكەر كەزىندە «سايىن حان»، - دەپ ۇلى باباسى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى اتاعان باتىلدىڭ جەتەكشىلىگىمەن، ەندى وڭتۇستىك سلاۆيان قالالارىن: پەرەياسلاۆلدى، ۋگليچتى، چەرنيگوۆتى، ۆلاديمير- سۋزدال، سمولەنسكىنى كوپ قيىندىقسىز جاۋلاپ الدى.
الدا تەك سلاۆيان جۇرتىنىڭ ورتالىعى سانالاتىن كيەۆ قانا قالعان بولاتىن. باتىلدىڭ ساربازدارى مەن ءرۋستىڭ سولتۇستىگىن باعىندىرىپ كەلگەن موڭكەنىڭ اسكەرى قوسىلىپ، ەندىگى مەجە كيەۆتى باسىپ الۋعا دايىندالا باستادى. قالىڭ قوسىننىڭ الدىندا جارقىراپ كيەۆ تۇردى.
1240 -جىلدىڭ كۇزىندە، قاتقاق جەرمەن باتىل مەن موڭكەنىڭ قاراقۇرىم اسكەرى كيەۆتىڭ تۇبىنە كەلىپ جەتتى. باتىل حان سۇلۋ كيەۆتى ەشقانداي سوعىسسىز العىسى كەلىپ ەدى جانە مۇنى موڭكەگە ەسكەرتكەن بولاتىن. ءبىراق كيەۆ تۇرعىندارى قالانى ءوز ەركىمەن بەرگىسى كەلمەدى. باتىلدىڭ نەگىزگى كۇشتەرى قالانى قورشاۋعا العاندا، بويىن ۇرەي بيلەگەن كيەۆ بيلەۋشىسى ميحايل ۆسيەۆولودوۆيچ ماجارستانعا قاشىپ كەتتى. باسشىسىز قالعان قالا قورعاۋشىلارىنىڭ كورسەتكەن قاتتى قارسىلىعىنا باتىل حان قايران قالعان ەدى. دەگەنمەن، قالا قورعانى كۇشتى بولعانمەن ءۇش ايدىڭ ىشىندە قالالاردىڭ قالاسى اتانعان كيەۆ ويران بولدى. ىزا كەرنەگەن حان قالانى تۇتاستاي ورتەپ جىبەردى. سونىمەن قاتار اسكەرىنىڭ ءبىراز كۇنگە دەمالۋىنا رۇقسات بەردى. سۇبەتاي مەن وزگە اسكەر باسشىلارىن جيناپ الىپ، ءوزىنىڭ جورىقتىڭ الدىندا بەرگەن تاپسىرماسىنىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن سۇراستىرىپ تەكسەردى. سۇبەتاي باتىر ۇلى جورىق باستالار الدىندا باتىل حانعا شىڭعىس حان باباسىنىڭ مىنا ءبىر ءادىس- ءتاسىلىن ايتقان بولاتىن.
«شىڭعىس باباڭ ءجۇز مىڭعا تولار- تولماس اسكەرىمەن مۇحيتتاي كەرىلىپ جاتقان قىتايدى شاپقاندا، سوعىس باستالار الدىندا بۇكىل تۇمەن باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ: «سەندەر ساربازدارىڭنىڭ ول جاقتا قىتايدان ايەلىن الۋىنا قارسى بولماڭدار، ساربازدار كۇندىز سوعىسادى، تۇندە سولارمەن بولسىن. سوعىستا شىعىنسىز بولمايدى جانە بىرنەشە ايعا كەتىپ بارا جاتقان جوقپىز. مەن ءبىراز قىپشاقتىڭ قىز- كەلىنشەكتەرىنىڭ جاساعىن قۇرىپ، بىرگە الىپ بارا جاتىرمىن. ءبىز قىتاي ايەلدەرىنەن تۋعان بالالاردى سولاردىڭ قولىنا تاپسىراتىن بولامىز. ولار الگى بالالاردى ەلگە اكەلىپ، ءاربىر ۇيگە ءبىر- ەكى بالادان كىرگىزىپ وتىرادى. وگەي بالالار ۇل- قىزدارىمىزبەن بىتە قايناسىپ ءوسىپ، ءبىراز جىلداردان سوڭ وپات بولعان ساربازداردىڭ ورنىن تولتىرادى. سوندا عانا ءبىر ۋىس قۇمداي حالقىمىزدى جوعالتىپ الماي تولىقتىرىپ، ساقتاپ قالامىز. وسىنى ەستەرىڭدە مىقتاپ ۇستاڭدار»، - دەپ جارلىق بەرگەن ەدى.
باتىل حان دا بۇكىل اسكەر باسىلارىن جيناپ الىپ، ءاربىر ساربازعا وسى ەسكەرتۋدى مىقتاپ ايتقان ەدى. بۇدان سوڭ باتىل حان گاليچ- ۆولىن جەرىنە اياق باستى. مۇندا التى قالا بار ەدى. ءبىراق مۇنداعىلار حاننىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ايتقاندارىن تۇگەلدەي ورىندادى. سوندىقتان ەشقانداي قاقتىعىس بولمادى. سونىمەن، بۇكىل رۋس باتىل مەن قىپشاق اسكەرىنىڭ الدىندا تىزەسىن بۇكتى. قىس ايىنىڭ سوڭىنا تامان كارى قۇرلىققا جورىق باستالدى. اۋەلى پولشا مەن سيلەزيا جەرىن باسىپ الدى. پولياكتار مەن نەمىستەردىڭ بىرىككەن كۇشىن، تەمىر ساۋىتتى رىتسارلارىن ءتۇرلى ايلامەن تاستالقان ەتتى. 1241 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ەۋروپانىڭ ەلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلاي باستادى.
1242 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا باتىل حاننىڭ تۇمەندەرى سلوۆەنيا مەن حورۆاتيانى جاۋلاپ الىپ، زاگرەبكە ات باسىن تىرەدى. قىپشاق اسكەرلەرى ەۋروپانىڭ ءبىراز قالالارىن باعىندىرىپ، ۆەناعا جەتىپ، ونى دا الادى. سەربيا، بولگاريا جەرىنە كەلگەندە، ارتتان جاۋشى كەلىپ، ۇگەدەي حاننىڭ قايتىس بولعانىن جەتكىزەدى. بۇعان قاراماي بۇل ەلدەردى دە تىزە بۇكتىردى. وسىدان كەيىن، ەرىكسىز ات باسىن كەرى بۇرۋعا تۋرا كەلدى. باسىپ العان جەرلەرىنىڭ بارىنە ءوز ادامدارىن باسشىلىققا تاعايىنداپ (باسقاقتار)، الىم- سالىق جيناپ تۇرۋعا جارلىق بەردى. قاندى جورىقتان سوڭ، 1243 -جىلى بۇلار جازيرالى كەڭ ولكە، سۋى جالپاق، تىرشىلىككە وتە قولايلى ەدىلدىڭ بويىنا كەلىپ توقتايدى. وسى ارادا ءوزىنىڭ قۇرعان قاعاناتىن التىن وردا دەپ اتاپ، باسىپ العان جەرلەرىن، مەملەكەتتەرىن، قالالارىن التىن ورداعا تىكەلەي باعىندىردى. قالا سالدىرىپ، بيلىك جۇرگىزۋدى قولعا الدى. ەدىلدىڭ جاعاسىنا كەلىپ، اق بوز اتىن سۋعارىپ بولعان سوڭ، اتتىڭ الدىڭعى اياعىن كوتەرىپ، تۇياقتارىنىڭ مىڭداعان شاقىرىم جەر جۇرسە دە، كەمىرىلمەگەنىنە قايران قالدى. ۇستانى شاقىرتادى.
- «مىنا اي تۇياقتى كوردىڭ عوي، كەمىرىلمەگەن. مەن ادەيى جورىق الدىندا تاعا قاقتىرماعان ەدىم. ارعىماقتىڭ تۇياعى جورىق ۋاقىتىنا شىدار- شىداماسىن بىلگىم كەلگەن. وسى اي تۇياقققا ۇقساتىپ، قاعاناتتىڭ ءمورىن جاسايسىڭ، ۇقتىڭ با»، - دەپ بۇيىرادى.
سونىمەن تۇركى قىپشاقتاردىڭ اي تۇياقتى ءمورى بار ەكىنشى يمپەرياسى (شىڭعىس حاننان كەيىنگى) وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن.
تۇركىلەر قۇرعان ۇلى قاعاناتتار
الەمدەگى باسقا حالىقتارمەن بىرگە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان 200 ميلليونعا جۋىق تۇركى
جۇراعاتى Ⅺ عاسىردان باستاپ XVII عاسىرعا دەيىن جەر شارىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن بيلەپ تۇردى دەسەك قاتەلەسپەگەندىگىمىز. سوناۋ Ⅺ عاسىردان باستاپ- اق شىڭعىس حان قۇرعان ۇلى قاعاناتتان باستاپ، ودان كەيىنگى ونىڭ نەمەرەلەرى ۇيىمداستىرعان؛ قۇبىلاي (قىتايدى بىرىكتىرىپ، يمپەريا دارەجەسىنە جەتكىزگەن)، قۇباعۇل (حۋلاگۋ) (قۇرامىنا كوپتەگەن ەلدەر كىرگەن كىشى ازيا يمپەرياسى)، سونىمەن قاتار باتىل حان (باتۋ) نەگىزىن سالعان يمپەريالارىنىڭ ءومىر جاسى بىرنەشە عاسىرعا جەتتى دەۋگە بولادى. ەۋرازيا جازىعىندا باتىل حان ورناتقان ۇلى قاعاناتتى؛ التىن وردانى - نەگىزىندە تۇركى قىپشاقتار ورناتقانىمەن، ونىڭ قۇرامىنا جاۋلاپ الىنعان كوپتەگەن حاندىقتار مەن كنيازدىقتار جانە كورولدىقتار كىرگەن ەدى. سول سەكىلدى، وزگە قاعاناتتاردا دا سولاي.
دەگەنمەن، قازىرگى قازاقتار، ءبىر كەزدەرى وزدەرىنىڭ اتا- بابالارى قۇرعان وسىناۋ ۇلى تاريحتى تۇسىنە الا ما؟ ! نەعايبىل؟ اڭقاۋ، الاڭعاسار قازاقتىڭ التىن تاريحىن اينالاداعى ەتى ءتىرى ەلدەر وزدەرىنە قاراتىپ العان. الاش جۇرتى، ءوز ساناسىنداعى كەرى كەتكەن قۇلدىق تۇيسىكتى الداعى ۋاقىتتا الىپ تاستاي السا، بولاشاقتا تۇسىنەر دەيمىز. ءبىراق كەش بولۋى دا مۇمكىن. قازاقتىڭ ءوز ماتەلىمەن ايتقاندا «بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ» دەگەندەي. جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قانى مەن قۇرباندىعىن شاشا ءجۇرىپ، كەزىندەگى كوشپەلى تۇركى قىپشاقتار - ارىستانداي ايعا شاپقان، ازۋلى، بىرنەشە يمپەريانى قۇرا ءبىلۋى، ول وڭاي دۇنيە ەمەس. مۇنداي ۇلى ىستەردى اتقارۋ، ۇيىمداستىرۋ كوپتەگەن حالىقتاردىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان. مۇمكىن، ولاردىڭ وتىرىقشىلىعى بولار؟ تەك، ريم يمپەرياسى عانا بولماسا! قالاي دەسەكتە، قازىرگى قازاقتار وسى ۇعىمدى، پايىمدى تۇسىنسە بولعانى! تۇركى جۇرتىنىڭ ەكىنشى ءبىر ەلى قۇرعان ۇلى قاعانات، ول - وسمان يمپەرياسى. بۇلاردا دا ءوز زامانىندا ات ۇستىندە وسكەن جۇرت. كارى قۇرلىقتىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ، ازيانىڭ بىرنەشە ەلىن وزىنە يلىكتىرگەن حالىق. ءبىراق جەتكەن جەتىستىكتەرى كوبىنە كوشپەلى - جالايىر تايپاسىنىڭ ارقاسىندا عانا. ۆيزانتيا يمپەرياسىن قۇلاتىپ، استاناسى كونستانتينوپولدى تارتىپ الۋدىڭ ءوزى ۇشقىرلىق پەن مىقتىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟!
شىڭعىس حان مەن ونىڭ التىن ۇرپاقتارى (زولوتىە پوتومكي) ورناتقان الىپ قاعاناتتار، سونداي- اق، وسمان يمپەرياسى، وزگە ۇلتتاردىڭ شاشىلىپ جاتقان كنيازدىقتارى مەن كورولدىكتەرىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ مەملەكەت بولۋىنا جول اشىپ جانە دامۋىنا اكەپ سوقتى. وسىلاردى ايتا وتىرىپ، كەزىندە كوشىم حان قۇرعان جانە بيلەگەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ دا (ىبىر- سىبىر ولكەسى) كەڭدىگى جاعىنان، ءوز ۋاقىتىنداعى ريم يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنان الدەقايدا ۇلكەن بولعان. كوشىم دە، شىڭعىس حان جانە ونىڭ نەمەرەسى باتىل حان سياقتى كونە قىپشاق تىلىندە سويلەگەن تۇركىلەردىڭ ۇرپاقتارى. وسىلاردىڭ بارلىعى كەزىندەگى قىپشاقتاردىڭ، ياعني، قازىرگى قازاقتاردىڭ بويتۇمار تاريحى. ولاردى ۇمىتۋعا، نە بولماسا سالعىرت قاراۋعا بولمايدى جانە كەيىنگى ۇرپاقتىڭ سانا- سەزىمىنە، ونىڭ اتا- بابالارىنىڭ قانداي بولعاندىعىن تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ، قالىپتاستىرا ءبىلۋىمىز كەرەك! تۇركى قىپشاقتار ەڭ ءبىرىنشى ىشكى تاي- تالاستان (قازىر دە كەزدەسەدى) جانە اۋىز بىرلىگىنىڭ جوقتىعىنان، وزدەرى ءبىر كەزدەرى قۇرعان قۇرلىق ارالىق الپاۋىت مەملەكەتتەرىن قۇلاتىپ الدى. ماسەلەن؛ كۋليكوۆا دالاسىنداعى (كۇلىك القابى) سوعىستا التىن وردا بيلەۋشىسى ەر ماماي جەڭىلگەن ەمەس. «ءولدىڭ ماماي، قور بولدىڭ»، - دەپتە ايتپاعان. قايتا «جەڭدىڭ ماماي، ەرلەدىڭ ماماي»، - دەگەن.
ستالين قۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ سول كەزدەگى ورىس عالىمدارى ءبارىن كەرىسىنشە جازعان. («ستالينيادا» كىتابىنان). تەك، التىن وردا يمپەرياسى تەمىرلاننان بىرنەشە رەت سوققى جەپ، جەڭىلگەننەن سوڭ السىرەپ قالعان. اسكەر باسى ماماي بولسا التىن وردانى قايتا قولعا الىپ، كۇش جيىپ، ورىس كنيازدىقتارىنان كەلەتىن توقتاپ قالعان الىم- سالىقتى قالپىنا كەلتىرمەك بولعان. التىن وردا اسكەرى بۇرىنعىداي مول بولماعاندىقتان، شەگىنگەن جاۋدىڭ ارتىنان جىبەرمەگەن. سونى قىزىل تۋدىڭ استىنداعى عالىمدار مەن جازۋشىلار دميتري دونسكوي «جەڭدى»، - دەپ ويدان قۇراستىرىپ، كەڭەستىك يدەولوگياعا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان.
التىن وردانى قۇلاتقان نەگىزىندە تەمىرلان بولاتىن. تەمىرلان كىم ەدى؟ ورىس جازۋشىسى س. دەميننىڭ «بايازيت» اتتى اتاقتى رومانى بار. رومان تۇرىك سۇلتانى ءبايازيتتىڭ اتىمەن اتالعانىمەن، كوبىنە- كوپ تەمىرلاننىڭ ءبىر رەتتە جەڭىلمەگەن اسكەرى مەن ونىڭ جەڭىمپاز جورىقتارىنا ارنالعان. روماندى تۇگەلىمەن وقىپ شىققان ادام، جازۋشىنىڭ تەمىرلاندى ەشبىر جەردە «وزبەك»، - دەپ اتاماعاندىعىن بايقايسىڭ. مۇمكىن، ول كەزدە وزبەك اتاۋى بولماعاندا شىعار.
تەك، بارلاس رۋىنىڭ ازاماتى بولعاندىعىن ايتىپ وتىرادى. كوپ جەرىندە بىلاي دەپ جازادى: «ون بىل سىنوم سكوتنيكا كوچيەۆوگو نارودا، كوگدا تو پەرەسيليۆشيەسيا نا بەرەگ رەكي سىرداري ي كاشكانداري».
جالپى بارلاس رۋى قايدان كەلگەن جانە بۇل ارادا قايدان پايدا بولعان؟ شىڭعىس حانعا بايلانىستى روماندار مەن ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارىنىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ مونوگرافيالارىن وقىپ، زەرتتەپ قاراعاندا، بارلاس رۋىن التاي ايماعىنداعى سول زامانداعى جانە سول كەڭىستىكتەگى ەڭ ءىرى تايپا نايمانداردىڭ قۇرامىنان كورەسىز. وسى تايپاعا جاتاتىن كىشىگىرىم عانا رۋ. حورەزم يمپەرياسىن شىڭعىس حان شاپقاندا، التاي اۋماعىنان قوسىلىپ، قالىڭ اسكەردىڭ قۇرامىندا سوعىسقا قاتىسقان. قارا ەرتىستەن كوشىپ، بايكولگە دەيىن بارعان.
ءبىراق كەيىن ول جاقتىڭ قاتتى سۋىعى ۇنامادى ما الدە جاز جايلاۋدان، قىس قىستاۋدان قىسپاق كوردى مە وڭتۇستىككە قاراي ىعىسىپ، ول كەزدە سۋى مول سىرداريا مەن قاشقانداريا وزەندەرىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ توقتاعان. قاشقاندارياعا بارلاس رۋىنىڭ بىرنەشە اتاسى عانا كەلىپ قونىس تەپكەن. مىنە، تەمىرلان وسى وزەننىڭ القابىنا ورنالاسقان شاحريسيابز قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. دالانىڭ ەر- ازاماتى بولعاندىقتان، ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن. دالاداعى قىراتتى، ويپاتتى، سايلاردى سوعىسقا قالاي پايدالانۋدى وتە جەتىك بىلگەن. سوندا، تەمىرلان قاي ەلدىڭ ۇلانى؟
قازىرگى وزبەك اعايىندارىمىز ءوز مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا تۋعان قاي حالىقتىڭ بالاسى دارىندى تۇلعا بولسا، ول وزبەك دەيدى. ءبىراق تەمىرلان تۋرالى قاتەلەسۋگە بولماس دەيمىز. ءتىپتى سول مەملەكەتتە تۇرعان باسقا ەتنوستاردىڭ كوپشىلىگىن وزبەك قىلىپ جازدىرىپ، وزدەرىنە ءسىڭىرىپ اكەتتى. جالپى، وزبەك اعايىندار قالالىق حالىقتار، وتىرىقشى ەل. ەرتە زاماننان ساۋدا- ساتتىقپەن جانە باقشا ونىمدەرىن وسىرۋمەن اينالىسقان تىرشىلىگى مىعىم جۇرت. ءالىم ۇلىنان شىققان ءجالاڭتوس باتىردا سامارقاندتى قىرىق جىل بيلەگەن ەمەس پە؟ ونى دا وزبەك، - دەپ قانشاما جىل ايتىسىپ- تارتىسىپ اقىرى ءتۇبى قازاق، رۋى ءالىم ۇلى بولعانى انىقتالعان سوڭ جايىنا قالدىردى. كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى سابىر راحىموۆ سەكىلدى. تۇپتەپ كەلگەندە، اتاقتى تەمىرلاندا نايمان تايپاسىنىڭ بارلاس رۋىنان شىققان ازامات. مۇنى، ەۋروپالىق جانە امەريكالىق عالىمدار جازىپ وتىر. ءتىپتى عالىم- جازۋشى حيلدا حۋكحەم ءوزىنىڭ ءامىر تەمىر تۋرالى جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىندە دە وسىلاي كورسەتكەن. سوندا يمپەراتور تەمىرلاندى قاي ەلدىڭ بالاسى دەيمىز؟! ارينە، تۇركى جۇرتىنان شىققان حاندار دا، سۇلتاندار دا، باتىرلار دا كوپ بولعان. دەگەنمەن دە، تەمىرلاندى كوشپەلى ەلدىڭ ازاماتى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك جانە سولاي دا.
بەيسەنعازى ۇلىقبەك
zhasalash.kz