گانسۋدە مەكەندەيتىن قازاقتاردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى: پاڭشىڭ - ءوز جايىندا
ءتىل جازۋى
اقساي اۋدانىندا 1992 -جىلعا دەيىن قازاق مەكتەبى بولدى، بارلىق پاندەر قازاق تىلىندە بەرىلدى. قازاق مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرى دە جوعارى بولعان. قايسا جۇگەلباي ۇلى، ءبىلال قادىر ۇلى سياقتى ۇستازدار ق ح ر بويىنشا ۇلگىلى ۇستاز اتاقتارىن العان جوعارى دەڭگەيلى پەداگوگتار.
1954 -جىلدان 90 -جىلداردىڭ باسىنا دەيىن اۋدانداعى قىزمەتتىك ءتىل رەتىندە قىتاي تىلىمەن بىرگە قازاق ءتىلى دە قاتار جۇرەتىن. ءبىراق 1994 -جىلدان كەيىن بۇل ءۇردىس توقتادى. مەكتەپتەردەگى ساباق پاندەرى تۇگەل قىتاي تىلىندە بەرىلەتىن بولدى. قازاق ءتىلى قازاقتار ءۇشىن قوسىمشا ءپان رەتىندە اپتاسىنا ءبىر-ەكى ساعاتپەن شەكتەلدى.
ءتىل جازۋ نورماسى شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ بەلگىلەگەن تالاپتارىمەن سايما ساي بولىپ وتىردى. قازاق تىلىندەگى گازەت- جۋرنالدار شىنجاڭنان جەتكىزىلىپ تۇردى. قازاقشا راديو- تەلەۆيزيا دا شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ راديو تەلەۆيزيالارىنان جالعاپ تاراتىلادى. وزىنەن شىعارىلاتىن قازاقشا گازەت جۋرنالدارى جوق. قازاقشا كىتاپتار دا شىنجاڭنان اكەلىنەدى. قازاقشا گازەت- جۋرنال قاراپ، كىتاپ وقيتىن كىسىلەردىڭ قاراسى بارعان سايىن سيرەپ بارا جاتقانى، قازاقشا سويلەي المايتىن جاستاردىڭ كوبەيۋى ونداعى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايعا تاپ بولعانىن ۇعىندىرادى.
جاس ۇرپاق انا ءتىلىن بىلۋگە قۇشتار
بۇرىندارى اقساي قازاقتارى قازاقشانى تازا سويلەي الاتىن. ولاردا ورىستان، ۇيعىردان ەنگەن سوزدەر كوپ كەزدەسپەيدى. جاڭا اتاۋ تەرميندەردى قىتايشا ايتا بەرەدى. جانە وزدەرى جاساپ العان ديالەكتتەر دە كەزدەسەدى. ولاردى تومەنگى سوزدەردەن قاراپ بىلۋگە بولادى.
گانسۋ قازاقتارىنىڭ اتاۋى ورتاق اتاۋ
تەمىرات - ۆەلوسيپەد
شىجىم - ەلەكتر سىمدارى
كوڭكە - ماشينا
كوڭكەجول - تاس جول
پاڭشىڭ - ءوز جايىندا
ىرجالاڭ - مەتيس
توعا - كاسترول
دوحتىر - دارىگەر
شاقاي - اياق كيىم
بيقاي - اياق كيىم
كوكەشكى - تيبەت جابايى قويى
اقكوت - تيبەت كيىگى
ىس - تيبەت جوتاسىندا بولاتىن اۋرۋ
كيكاپ- جەڭىل ماشينا
مايلاۋ - جالداۋ
مۇزساندىق - حولوديلنيك
ديداڭ - شيراقى
قاعازوق - سوليۋت
شاڭسورعىش - پىلەسوس
مۇجاڭشى - اعاششى ۇستا
سالت داستۇرلەرى
قازاق حالقىنىڭ اتادان بالاعا كوشىپ، دامىپ وتىراتىن تاريحي الەۋمەتتىك، مادەني- تۇرمىستىق، كاسىپتىك، سالت- سانا، مىنەز- قۇلىق، ءتالىم- تاربيە جانە رۋحاني ءىس- ارەكەتىنىڭ كورىنىسى ءداستۇر ارقىلى تانىلادى. سالت- ءداستۇر بايلىعى مادەنيەتتىڭ بايلىعى دەۋدەگى سەبەپتىڭ ءوزى وسىندا. مىسالى، اتا- انانى، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، بايعازى، كورىمدىك، ءسۇيىنشى، كادە سۇراۋ، سالەم بەرۋ، ات تەرگەۋ، قۇرداستىق قالجىڭ، ت. ب. سالت- داستۇرگە جاتادى. گانسۋ قازاقتارىنىڭ اتا بابالارىنان قالعان سالت داستۇرلەرىن ساقتاۋى جوعارى دەڭگەيدە دەپ اتاپ وتۋگە تولىق نەگىز بار. ونداعى قازاقتاردىڭ سالت داستۇرلەرى اتاپ ايتقاندا قوناق كۇتۋ، توي، ءولىم جونەلتۋ، اس بەرۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ، جاساۋ، بەت اشار، پالۋان بايگە ت، ب باسقا وڭىردەگى قازاقتاردىكىمەن بىردەي كوپ ايىرماشىلىق جوق. ءبىراق ءىشىنارا تەك سول جاقتا ساقتالىپ قالعان نەمەسە ءتۇسى وزگەشەرەك داستۇرلەر دە بار. ونىڭ باستىلارى:
كيىز ءۇي تىگۋ - اقساي قازاقتارى جالپى قالادا تۇرادى. ءبىراق قارا شاڭىراق دەگەن ۇعىم ولاردىڭ سانالارىنا وشپەستەي بولىپ سىڭگەن. سوندىقتان توي، اس، ءولىم جونەلتۋ، ءنازىر بەرۋ سياقتى جاعدايلار بولعاندا مىندەتتى تۇردە اۋلالارعا قازاق ءۇي تىگىلەدى. اقسايلىقتار كيىز ءۇيدى «قازاق ءۇي» دەپ اتاسادى. كەلىن تۇسكەندە تابالدىرىق اتتاتىپ، وتقا ماي تۇتاتىپ، وڭجاققا تۇنەتىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرعىزىپ تۇندىك اشتىرىپ وت جاققىزۋ ءار شاڭىراقتىڭ سالتى. بۇل قاسيەتتى شاڭىراقتىڭ وتى وشپەسىن، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشىپ تۇرسىن دەگەن ىزگى تىلەك. قالادا تويدى تويحانادا تويلاۋ بولسا دا، تويعا سويىلاتىن مالدىڭ باتاسى كيىز ۇيدە جاسالادى. كيىز ۇيگە اۋىل اقساقالدارى شاقىرىلىپ ولارعا قۇرمەت كورسەتىلەدى، ىقىلاستى باتالار جاسالادى. قىزدىڭ جاساۋى كيز ۇيگە جينالادى، كەلىننىڭ توسەگى تۇسكەن ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا سالىنادى. دۇنيەدەن وزعان كىسى ءوز ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنان، ءوز تابالدىرىعىنان شىعارىلادى. قالاداعى اقساي قازاقتارىنىڭ ءار قايسىسىنىڭ سكلاتتارىندا جيناپ ساقتاپ وتىراتىن كيىز ۇيلەرى بولادى.
تىلەۋ - اۋىلداس، اعايىن- تۋعان، ىلىك- جىلىك جينالىپ جاقسىلىق تىلەۋگە باس قوساتىن جينالىس. اقساي قازاقتارى اراسىندا قازىرگە دەيىن بار، بۇرىندارى ءتىپتى دە كوپ كەزدەسەتىن سالت. تىلەۋ تىلەيتىن شاڭىراق كۇن بۇرىن قيمىل وتكىزەتىن ءساتتى كۇندى بەلگىلەپ اۋىلداستارىنا، اعايىن تۋىستارىنا، ىلىك- جىلىك، قۇدا- جەگجاتتارىنا حابارلايدى. تىلەۋ جاسايتىن شاڭىراق كيىز ءۇي تىگىپ ىشىنە كىلەم سىرماقتارىن جايىپ، باۋىرساق ءپىسىرىپ ۇلكەن دايارلىق جاسايدى. تىلەۋگە كەلۋشىلەر تىلەۋ تىلەگەن وتباسىنا «تىلەۋ قابىل بولسىن ايتادى». تىلەۋگە جۇرت جينالىپ بولعاننان سوڭ وتاعاسى ەگەر مالشى بولسا قويىنىڭ ەڭ جاقسىسىن، باسقا شارۋاداعى كىسى بولسا ناعىز اق سارباس قويدى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە الىپ كىرىپ مويىنىنان قۇشاقتاپ وتىرىپ جالپى جۇرتتان باتا سۇرايدى، جۇرتشىلىق اتىنان سول جينالىسقا كەلگەن ەڭ قادىرمەندى اقساقال باتا وقيدى، جالپى جۇرت سول باتاعا ء«امين» دەپ ءۇن قوسا وتىرىپ بەتتەرىن سيپاپ جاقسىلىق تىلەسەدى. قوي سويىلعان سوڭ ەت پىسكەنشە ۇلكەن اقساقالدار شەجىرە شەرتىپ تاريح سويلەپ جۇرتشىلىققا عيبىراتى مول كەڭەستەر ايتادى. بۇرىنىراقتا قيساشىلار قيسا ايتاتىن سالتتار دا بولعان. باقىت تىلەۋ، وت باسى بالا- شاعاسىنا اماندىق تىلەۋ، ساپارعا ساتتىلىك تىلەۋ، دەنساۋلىق تىلەۋ سياقتى تىلەۋلەر بار. اپاتتى جاعدايلاردان امان قالعاندا نەمەسە اۋرۋدان جازىلعاندا، ەلەۋلى ىستەرگە قول جەتكىزگەندە، بالاسى مەكتەپ تاۋسىپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا اتتاناردا، ۇزاق ساپارعا شىعاردا، بالاسى اسكەرگە باراردا مىندەتتى تۇردە تىلەۋ جاسالادى.
ات تەرگەۋ - ۇلكەندەردىڭ اتىن توتە ايتپاي سىيلاستىق نيەتپەن باسقاشا اتاۋ ات تەرگەۋ بولادى. بۇل قازاق حالقىنىڭ ەتيكاسىنداعى ۇلكەن ەرەكشەلىك. ۇلكەن كىسىنى، بەدەلدى ەل اعالارىن قۇرمەتتەۋ اسىل قاسيەت، سول قاسيەتتىڭ باستى كورنىسى اتىن تىكە اتاماۋ. قازاق كەلىندەرى اق بوساعانى اتتاعان كۇننەن باستاپ قايىن اعالارىنا، ابىسىندارىنا، قايىن سىڭىلدەرىنە، قايىندارىنا، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى مەن قادىرلى ازاماتتارىنا ءوزى سيلايتىن اتتارىن قويادى. ۇلكەن كىسىلەرمەن اتتاس ادامدار مەن اتاۋلاردى كەزدەستىرگەندە ولاردى باسقاشا جولمەن اتايدى.
مىسالى اتاسىنىڭ اتى قازتاي بولسا سول اتتاس ادامداردى «اتى تەرىس» دەپ، ال قازىنى «ويما» دەپ تەرگەۋ قاستەرلى سالت بولىپ تابىلادى. كەلىندەر قايىندارىن «مىرزاش»، «تورەم» دەپ، ال قايىن سىڭىلدەرىن «ەركەم»، «سەرىگىم» دەپ تەرگەپ جاتادى. اۋىل اقساقالدارىن بۇكىل اۋىلداعىلار بولىپ اتتارىن اتاماي وزدەرى قويىپ العان «دارقان»، «قاجى»، «وتاشى»، «ۇستا»، «دوحتىر اعا»، «سارى اپاڭ»، «ءۇياپاڭ»، «ءتايجى اپاڭ» ت. ب اتتارمەن اتاپ جۇرەدى. بۇل سالت اقساي قازاقتارى اراسىندا جاقسى ساقتالعان.
قورجىن سالۋ - اقسايلىقتار، قىز جىگىتتىڭ ماحابباتى جاراسىپ، ەكى تاراپتىڭ اتا- انالارى ىرازىلىق بىلدىرىسكەن سوڭ جىگىت جاقتىڭ اپاراتىن قالىڭىن قورجىن دەپ اتايدى. قورجىن سالۋ ەكى رەت بولادى، ءبىرىنشىسى قۇدا تۇسكەندە اپارىلادى، ەكىنشىسى قىزدى كەلىنعىپ الىپ قايتۋدا اپارىلادى.
كۇيەۋ اتتاندىرۋ - اقساي قازاقتارى اراسىندا قىز الىپ قاشۋ ءىسى ەشقاشان بولعان ەمەس، بىرەۋدىڭ قىزىن الىپ قاشقان ادام بارىمتاشى رەتىندە سوتتالادى. سوندىقتان قىز ۇزاتۋ تويىنىڭ دارەجەسى كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنىڭ دارەجەسىمەن بىردەي. اقساي قازاقتارى قالادا بولسا دا تويدى كيىز ءۇي تىگىپ وتكىزەدى، بۇل سالتتارى تويدىڭ سالتاناتىن اسىرىپ وزگە ۇلتتاردىڭ تاڭدانىسىن تۋعىزىپ جاتادى. قۇدالار توي وتكىزەتىن كۇندەردى بەلگىلەگەن سوڭ، قىز ۇزاتۋ تويىنان بىرەر كۇن بۇرىن جىگىت جاق كۇيەۋ اتتاندىرادى. جىگىت جاق قىز جاققا اپاراتىن «قورجىنىن» دايارلاپ، اۋلەتتەرىندەگى بەدەلدى ادامدارىنان قۇدا مەن قۇداعي تاعايىنداپ، كۇيەۋ جولداس ەرتىپ ۇيلەنەتىن جىگىتتەرىن سالتاناتتى تۇردە ماشينا بولسا ادەمىسىن، ات تۇيە بولسا جابۋلاپ- كەجىمدەپ سالاۋاتىمەن اتتاندىرادى. وسى قيمىلدى كۇيەۋ اتتاندىرۋ دەپ اتاسادى.
مۇرىندىق، شىمىلدىق - ۇزاتىلعان قىزدىڭ جاساۋى ارتىلعان تۇيەگە بايلاناتىن سىيلىق مۇرىندىق دەپ اتالادى، قىز جاساۋى كەلىن بولىپ تۇسەتىن اۋىلعا جەتكەندە سول اۋىلدان كوبىندە ايەلدەر جاساۋ ارتىلعان جۇكتىڭ الدىنان شىعىپ تۇيە جەتەلەپ جول باستايدى، سول ادام الگى دايارلانعان مۇرىندىقتى ءوزى شەشىپ الادى. اقسايدا قازىر مۇرىندىقتى ماشينانىڭ ايناسىنىڭ سابىنا بايلاپ قوياتىن سالت قالىپتاستى. بۇل كوشپەندى ءومىر قالسا دا، اتا ءداستۇردىڭ قالماعاندىعىن ايعاقتايدى.
كەلىن اۋىلعا جاقىنداعاندا توقتاپ كولىكتەن تۇسەدى، وسى ساتتە جىگىت جاق اۋىلدىڭ قىز كەلىندەرى الدىنان شىعىپ كەلىننىڭ قولتىعىنان سۇيەيدى، سول تۇستا اۋىلعا كەلە جاتقان كەلىننىڭ الدىنا شىمىلدىق قۇرىپ الىپ جۇرىلەدى. بۇل سالت تا اقساي قازاقتارى اراسىندا الىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.
الامان بايگە - اقساي قازاقتارى ۇلتىق سپورتتىڭ ىشىندە الامان بايگەنى وتە كوپ وزدىرادى. اقسايدا ايلانىپ شاباتىن يپپودروم بولا تۇرسادا، قازاقتار سالت بويىنشا 30-25 شاقىرىمنان ات جىبەرىپ بايگە سالعاندى جاقسى كورەدى. الامان بايگەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىتەرى بار. ۇلكەن اس، توي بولاردان بۇرىن حالىققا بايگە بولاتىنى ەسكەرتىلەدى. حالىق جۇيرىكتەرىن جاراتىپ باپتايدى.
اس، توي بولاردان بىرەر كۇن بايگەگە ات قوساتىن باپكەرلەر اتتارىن جەتەلەپ، اس، توي بولاتىن اۋىلدى توڭىرەكتەپ ەرۋلەپ بايگە كۇنىن كۇتەدى، اس، توي يەسى بايگەنىڭ جۇلدەسىن جاريالاپ، قانشا ات قوسىلاتىنىن، قانشا اتقا بايگە بەرىلەتىنىن ۇقتىرادى. بايگە بولاردان بۇرىن ات ايداۋشى بەلگىلەنەدى، ول ات ايداۋشى قاسىنا كومكەشىلەر تاعايىنداپ الادى، ونىڭ مىندەتى اتقا شاباتىن بالالاردى بايگە اتىنا مىنگىزىپ، ات شاباتىن جولدارىن كورسەتۋ، اماندىقتى ساقتاۋ، بايگەنىڭ بەلگىلەنگەن جەرىنەن بارلىق جۇيرىكتەردىڭ قاتار تۇرعىزىپ شابۋىن قاداعالاۋ، جولدان قوسىلاتىنداردى باقىلاۋ سياقتى جاۋاپتى ىستەردى شاشاۋ شىعارماي ءساتتى اتقارادى.
توي كەزىندە الامان بايگەنى توسىپ الاتىن كومبە بەلگىلەنەدى. كومبەنى ات ۇستاۋشىلار باقىلايدى. ات ۇستاۋشى اقسايداعى اسا بەدەلدى ادامداردان بەلگىلەنەدى. قانشا اتقا بايگە تىگىلەتىن بولسا سونشا اتقا ات ۇستاۋشى تاعايىندالادى. وسى ارادا ايتا كەتەتىن تاعا ءبىر جايت ءۇزىلىس بەلگىلەنەدى. ول ءۇزىلىس دەگەنىمىز 100 ات بايگەگە شاۋىپ ونىڭ الدىڭعى 20-سىنا بايگە بەرىلەتىن بولسا سول 20 - ات ءۇزىلىس بولادى. ۇزىلىسكە ەكىنشى اتتىڭ بايگەسى بەرىلەدى. بۇل سالتتى اقساي قازاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاستىرىپ كەلەدى. الامان بايگە بولعاندا قازاقتار ءوز رۋلارىنىڭ ۇراندارىن شاقىرىپ مارە- سارە بولادى.
ىرىمدارى
اقساي قازاقتارى ىرىمداردى دا كوپ ساقتاعان. سولاردىڭ ىشىندە باسقا وڭىرلەردەگى قازاقتارعا ۇقسامايتىن تۇرلەرى دە بار.
سارى ءتۇستى ىرىمدايدى. سارى كيىم، سارى ءتۇستى زاتتاردى پايدالانبايدى، سارىعا جولاساق قايعىدان سارعايىپ قالامىز دەگەن ىرىم بار.
سەيسەنبى كۇندى ىرىمدايدى. سەيسەنبى كۇنى جولعا شىقپايدى، جاڭا جۇمىس باستامايدى، توي جاسامايدى، مال سويمايدى.
بالالاردىڭ بەتىن جاعالداۋ. كىشكەنتاي بالالارعا ءتىل- كوز بولماسىن دەپ بەتتەرىنە كۇل، كۇيە جاعىپ جاعالداپ قويادى.
تۋ سىرتىنان باسىن يۋ. مويىنى اۋىرىپ سىرەسىپ قالعان كىسى سول ماڭداعى تاكاپپار مىرزا ادامنىڭ تۋ سىرتىنان وعان كورسەتپەي باسىن يەدى، سوندا مويىنى تەز بوساپ جازىلىپ كەتەدى دەپ ىرىمدايدى.
ساندىق اشۋ. ايەل ادام تولعاتقاندا ونىڭ ساندىقتارىنىڭ اۋزىن اشىپ تاستايدى، سوندا ايەل تەز بوسانادى دەگەن ىرىم بار.
ءسۇتتى سۋعا اعىزبايدى. اقتى قاستەرلەۋ قازاقتىڭ قاسيەتى. قازاقتار ءسۇتتى سۋعا اعىزۋدى سۇمدىققا جوريدى، ءسۇتتىڭ جۋىندىسىن وت باسىنا توگەدى، شەلەكپەن سۋ اكەلەردە وعان جۇققان ءسۇتتىڭ بار جوعىن قاداعالاپ وتىرادى. ءسۇت جۇققان بولسا ونى جۋىپ ءسۇرتىپ جۋىندىنى وت باسىنا نەمەسە اعاش تۇبىنە توككىزەدى.
ايەلدەر شاشىن جايىپ جالاڭباس جۇرمەيدى. ايەلدەردىڭ شاشىن جايىپ جالاڭباس ءجۇرۋى جامان ىرىمنىڭ نىشانى. جالپى كوشپەندى حالىقتار ەر كىسىسى ولگەندە ايەلدەر شاشىن جايىپ بەتىن تىرناپ قان اعىزىپ، جوقتاۋ ايتاتىن بولعان.
كوك ءشوپ جۇلىپ، قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبايدى. كوك ءشوپ جۇلسا كوكتەي ورىلادى، قۇستىڭ ۇياسىن بۇزسا « اكەڭ جاۋعا كەتكەندە شەشەڭ ءولىپ جەتىم قال» دەگەن قارعىسقا قالادى دەگەن ىرىم بار.
تۇز ءتۇيىۋ. مالى جوعالعان ءۇي ورامال نەمەسە داستارقانعا تۇز ءتۇيىپ بوساعاعا ءىلىپ قويادى. ءدام تارتىپ مال ءوز قوراسىنا كەلەدى دەگەن ىرىم بار.
شەمىرشەكتى ماڭدايشاعا جاپسىرۋ. مال سويىپ مۇشەلەگەندە قويدىڭ توستىگىنەن الىناتىن جۇقا شەمىرشەكتى دالدەپ ماڭدايشاعا اتادى، ول ماڭدايشاعا جابىسىپ قالسا باعىمىز جانادى، جۇيرىگىمىز بايگەدەن كەلەدى دەگەن ىرىم بار.
پىشاقتىڭ ءجۇزىن كوككە قاراتىپ قويمايدى. تاباندى كوككە قاراتىپ كوتەرمەيدى. جەتىم باۋىر، جەتىم وكپە جانە جۇرەكتىڭ ايقۇلاعىن جەمەيدى. تۇندە سۋعا بارمايدى. قاسقىردى تىكە اتاماي «يتقۇس» دەيدى. ىشەك تارتپايدى. نان باسپايدى، بەت الباتى تاستامايدى ت. ب.
قالبان ىنتىحان ۇلى
اۋدارماشى، دەرەكتانۋشى. 2017
Baq.kz