كوشپەلى ورتاداعى قوعامدىق بايلانىستار
دەگەنمەن كوشپەلى ورتاداعى قوعامدىق بايلانىستاردىڭ تۇتاس تاريحي- الەۋمەتتىك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى ءسوزسىز.
ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ۇزاتىلعان قىزدىڭ جاساۋى مەن قالىڭمالدى، ولاردى اتقارۋ ءۇردىسىن بەلگىلى ءبىر سالت نەمەسە ادەت- عۇرىپ دەپ قانا باعالاۋ وسى ءداستۇردىڭ(ينستيتۋتتاردىڭ) كۇنى بۇگىنگى دەيىن دەڭدەپ زەرتتەلمەگەنىنىڭ بىردەن- ءبىر باستى سەبەبى مە دەيمىز... شىندىعىندا، جاساۋ مەن قالىڭمالدى ءداستۇرلى قازاقى ورتاداعى سەبەپ- سالدارلىق قوعامدىق بايلانىستار تۇرعىسىنان زەرتتەيتىن بولساق، وندا ولاردىڭ ءارقايسىسى قوعامنىڭ بارلىق قۇرىلىمدارىمەن جانە ەلەمەنتتەرىمەن بىتە قايناسقان ءوزارا بايلانىستارىن باجايلاۋعا، وسىعان بايلانىستى سان الۋان قىزمەت اتقارعانىن بىلۋگە بولادى.
ەڭ باستىسى، بۇل بايلانىستار تۇرعىسىنان زەردەلەۋ جاساۋدىڭ دا، قالىڭمالدىڭ دا ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ىشكى جانە رۋارالىق- ەكونوميكالىق، سونىڭ ىشىندە، ءبولىس قاتىناستارىنىڭ(راسپرەدەليتەلنىە وتنوشەنيا) ءماندى قۇرامداس بولىكتەرى ءارى ولاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان امبەباپ تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان ولار كوشپەلى ورتاداعى قوعامدىق قاتىناستارداعى ورنىقتىرۋدىڭ دا، زەرتتەۋدىڭ دە اسا كورنەكتى «قۇرالدارىنىڭ» ءبىرى بولدى.
ءداستۇرلى كوشپەلى قوعامدى شىڭداپ زەرتتەيمىن دەگەن عالىمنىڭ ءجىتى نازارىندا بولۋعا ءتيىس اتالعان قوعامدىق سەبەپ- سالدارلىق بايلانىستار ىرگەلى تانىمدىق كاتەگوريا(پرينتسيپ) رەتىندە كەز كەلگەن نومادولوگيالىق زەرتتەۋدىڭ جۇيەلىلىك پرينتسيپىنىڭ ارقاۋى بولىپ تابىلادى. جوعارىدا تاراتىلعان شاعىن عانا تەوريالىق ديسكۋرستىڭ ءوزى اتالمىش پرينتسيپتى دۇرىس مەتودولوگيالىق ۇستانىم رەتىندە قولدانۋدىڭ ايرىقشا ماندىلىگىن، شەكسىز تانىمدىق تاعىلىمىن ايعاقتايتىنداي كورىنەدى.
سونىمەن شىنايى، تولىق ءماندى تۇسىنىكپەن قولدانىلعان جۇيەلىلىك(ياعني، جۇيەلەۋ پرينتسيپى) كوشپەلى قوعامنىڭ كەزكەلگەن قۇرىلىمىنىڭ نە ەلەمەنتتىڭ تابيعي قالىپتى قىزمەتىن، تۇپتەپ كەلگەندە، ونىڭ وسى قوعامنىڭ باسقا دا قۇرىلىمدارىمەن(ەلەمەنتتەرىمەن) اراسىنداعى ءوزارا سەبەپ- سالدارلىق بايلانىستارىنىڭ «ەكزيستەنتسيالىق» كورىنىسى ءارى ناتيجەسى رەتىندە زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
كوشپەلى سوتسيۋمداعى الەۋمەتتىك تىرشىلىكتىڭ(قوعامدىق قاتىناستىڭ) نەگىزگى ۇيىمدىق فورماسى جانە ونى ايقىنداۋدىڭ(يدەنتيفيكاتسيا) ەكى پرينتسيپى بار. قاۋىمنىڭ يندۋستريالىق كەزەڭگە دەيىنگى حالىقتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە كوشپەلى ەتنوستاردىڭ تىرشىلىگىن ۇيىمداستىرۋدىڭ امبەباپ ءتاسىلى نەمەسە باستى الەۋمەتتىك ۇيىمى بولعانى - عىلىمي ورتاعا بەلگىلى جايت. ەتنولوگيا عىلىمىنىڭ ساناۋلى ءتىرى كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن اعىلشىندىق ۆيكتور تەرنەردىڭ «سيمۆول ي ريتۋال» اتتى ايگىلى ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن مالىمەتكە
سۇيەنسەك، ⅩⅩ عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا-اق «قاۋىم» ۇعىمىنا بايلانىستى عىلىمي انىقتامالاردىڭ ۇزىن سانى توقسان تورتكە جەتكەن ەكەن[1]. الايدا اتالمىش مەرزىمنەن بەرى وسى عىلىمي باعىتتاعى جەتىستىكتەردى ەسكەرسەك، وندا جوعارىداعى دەرەكتەردىڭ تەك تاريحنامالىق قانا ءمانى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە عىلىمعا تاريحتان ءمالىم بولعانداي، قازىر دە عىلىمنىڭ ءالى قولى جەتە قويماعان قاۋىمدىق تيپتەگى الەۋمەتتىك تىرشىلىك كەشىپ وتىرعان حالىقتاردان بەلگىلى قاۋىمدىق تاسىلدەرىن ەسكەرەر بولساق، قاۋىمعا بايلانىستى عىلىمي انىقتامالاردىڭ الگى سانى تىم شارتتى مالىمەت ەكەنىن اڭعارۋ قيىنعا تۇسپەيدى.
سونىمەن بىرگە وسى انىقتامالاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ اۆتورلارى قاۋىمنىڭ ءداستۇرلى الەۋمەتتىك تىرشىلىكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى مەحانيزمى رەتىندەگى تابيعاتىن دەندەپ زەردەلەي الدى دەۋگە بولادى[2]. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى جوعارىدا اتالعان سوتسيۋمداعى سەبەپ- سالدارلىق بايلانىستاردىڭ لوگيكالىق پروەكتسياسى بولىپ تابىلاتىن جۇيەلىلىك(جۇيەلەۋ) پرينتسيپىن قولدانۋداعى مەتودولوگيالىق دارمەنسىزدىكتە بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى قاۋىمعا بايلانىستى وسى جانە باسقا دا عىلىمي انىقتامالار ءداستۇرلى قاۋىمدىق جۇيە مەن بۇگىندەرى بوتەن ەتنو- مادەني ورتادا تىرشىلىك ەتىپ جاتقان، مىسالى، ا ق ش- تاعى نەمەسە تۇركياداعى «ارمان قاۋىمى»، «گرەك قاۋىمى» دەگەن سياقتى باسقا دا ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتاردى ءوزارا تەڭەستىرەتىن جانە شەندەستىرەتىن ەشقانداي ءماندى بەلگىلەردىڭ يا بار، يا جوق ەكەنىن تاراتىپ بەرە المايدى دا.
راسىندا دا ءداستۇرلى قوعامداعى قاۋىم مەن قازىر قاۋىم دەپ اتالىپ جۇرگەن بوتەن ورتاداعى ەتنيكالىق توپتىڭ(توپتاردىڭ) ۇقساستىعى تەك اتتارىندا عانا بولماسا، ولار - ۇيىمداستىرۋ جاعىنان دا، تىرشىلىك تاسىلدەرى مەن پرينتسيپتەرى تۇرعىسىنان دا ءبىر- بىرىنە مۇلدەم جاقىندامايتىن الابوتەن قۇرىلىمدار. دەمەك سوڭعىلاردىڭ «قاۋىم» دەپ اتالۋى تىم شارتتى.
وكىنىشكە قاراي، وسىنىڭ بايىبىنا بويلاي بەرمەيمىز(دۇرىسى، بويلاي الماي)، ءتىپتى بەلگىلى ءبىر ەتنيكالىق توپ تا، ۇجىم دا ەمەس. ەۋروپا، امەريكا، ازيا ەلدەرىندە قاپتاعان بىرلەستىكتەرگە(مىسالى، «تينني- بوپپەر» جاسوسپىرىمدەر قوزعالىسى، انتيگلوباليستەر قوزعالىسى جانە ت. س. س) شەتەل عالىمدارىنىڭ شارتتى تۇردە قاۋىم رەتىندە بەرگەن انىقتامالارىن (مىسالى، ۆ. تەرنەردىڭ) ءبىزدىڭ بەلگىلى دەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ وزدەرى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشپەلى قاۋىمىن سيپاتتاۋعا كوز جۇمباي قولدانىپ ءجۇر. بۇل عالىمدار قازاق قاۋىمىنا بايلانىستى وزدەرى پايدالانعان ماتەريالداردىڭ الگى انىقتامالارمەن مۇلدەم ۇيلەسپەيتىنىن اڭعارماعان سىڭايلى (بالكىم، اڭعارعىسى دا كەلمەگەن).
كوشپەلى قازاق قاۋىمىنا بايلانىستى سىرتقى سيپاتتاۋلار ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، ءمانى توركىندەس انىقتامالار كوپ(مىسالى، «وندىرىستىك قاجەتتىلىككە بايلانىستى «كوشپەلى - جايۋ قاۋىمى»، «كەڭەيتىلگەن قاۋىم» ، «ەڭ شاعىن قاۋىم» جانە ت. س. س). وسى بىرلەستىكتەردىڭ، كووپەراتسيالاردىڭ، «كەڭەيتىلگەن» جانە «ەڭ شاعىن» قۇرىلىمداردىڭ قاۋىم رەتىندەگى بولمىسىن دالەلدەۋ ءۇشىن اۆتورلاردىڭ دەنى سوتسياليزم ءداۋىرى كەزىندە سوۆەتتىك افريكانيستيكا، تاريحي سلاۆيستيكا، اۆسترياتانۋ جانە تاعى باسقا دا تاريح پەن ەتنوگرافيا سالالارىندا ءار كەزەڭدەگى ءار تەكتى ەتنيكالىق قاۋىمداردى زەرتتەۋگە بايلانىستى ايتىلعان: ا) قاۋىمداستىقتاردىڭ ماقسات - مۇددەلەرىنىڭ ورتاقتىلىعى؛ ب) ولاردىڭ وزىندىك تەرريتورياسىنىڭ؛ ۆ) وزىندىك ساناسىنىڭ؛ گ) وزىندىك اتاۋىنىڭ (ەندو- ەتنونيم) بولۋى جانە ت. س. س سياقتى دايەكتى اتريبۋتتاردى كەسە كولدەنەڭ تارتادى. ياعني، بۇلاردى قازاق قاۋىمىنىڭ دا انىقتاۋىش پەن ايقىنداۋىش ءماندى بەلگىلەرى رەتىندە قاراستىرادى. الايدا قازاق قاۋىمىنا بايلانىستى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ءار كەزەڭدەگى ەتنيكالىق ءار ءتۇرلى ءداستۇرلى قاۋىمدارعا قاتىستى تاريحنامادا تاپتاۋرىن بولعان وسى اتريبۋتتاردىڭ وتاندىق كوشپەلىتانۋدا قولدانىلۋىن تاريحنامالىق كومپيلياتيۆتىك ءداستۇردىڭ قازاق سوتسيۋمىن ەمپيريكالىق دەڭگەيدە عانا پايىمداۋدىڭ دا ناتيجەسى دەپ باعالاۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇل تۇجىرىمىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى، ياعني، وسى كوزىلىكتى اتريبۋتتاردىڭ كوشپەلى قاۋىمدى سوتسيۋم رەتىندە باعالاۋعا نەگىز بولا المايتىنىنىڭ ايعاعى رەتىندە وسى ءماندى بەلگىلەردى قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاكسونوميالىق ءار دەڭگەيدەگى الەۋمەتتىك ورگانيزمدەردىڭ كەز كەلگەنىن (مىسالى، ەكى- ءۇش ۇرپاقتاردان تۇراتىن اۋىلدى) قاۋىم رەتىندە «دالەلدەۋ» ءۇشىن قولدانۋعا بولاتىن دايەكسىز «امبەباپتىعىن» ايتۋعا بولادى.
(مىسالى، ورىس دەرەكتەرىنەن جەتىاتالىق قاۋىمنىڭ ەكى- ءۇش ۇرپاعىن بىرىكتىرەتىن شارۋاشىلىق اۋىل رەتىندە بەلگىلى قۇرىلىمنىڭ قازىرگى كوشپەلىتانۋداعى ەڭ شاعىن قاۋىم («مينيمالنايا وبشينا» ) دەپ قاراستىرىلۋى دەگەن سياقتى). دەمەك مۇنداي ءۇستىرت، كوزىلىكتى «ءارى- ءسارى» بەلگىلەر نەگىزىندە كوشپەلى قاۋىمدىق قۇرىلىمنىڭ سوتسيۋم رەتىندەگى تيپولوگيالىق تابيعاتى تۋرالى تاريحي ماتەرياليزمنىڭ تيپولوگيالىق تابيعاتى تۋرالى تاريحي ناقتىلىق جاعىنان دا، تەوريالىق- مەتودولوگيالىق تۇرعىدان دا ءتولىقماندى دالەلدەۋ جۇيە جاساۋ مۇمكىن ەمەس. گاپ، قازاق قاۋىمى جونىندەگى جانە «توڭىرەگىندەگى» عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ ۋىتىنا مەيلىنشە قانىققان تاريزي ماتەرياليزمنىڭ شارۋاشىلىق- ەكونوميكالىق دەتەرمينيستىك ۇستانىمىنىڭ سارىنىندا جازىلعاندىعىندا بولىپ وتىر. ياعني، جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاقتىڭ كوشپەلى قاۋىمى شارۋاشىلىق، وندىرىستىك كووپەراتسيا نەمەسە بىرلەستىك رەتىندە عانا قاراستىرىلدى جانە وسى ءبىر جانسەبىل جوسىق كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ باعىتىنداعى باعىتتاۋشى، پىسىقتاۋشى قاۋقارىنان ايىرىلا قويعان جوق.
سونىمەن كوشپەلىلەردىڭ ۇرپاقارالىق- ەتنيكالىق تاجىريبەسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ، قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىن، مادەنيەتتىڭ، ەتنوستىڭ ەنەرگياسىن جۇمىلدىرۋشى امبەباپ «تەحنولوگيا» رەتىندەگى پوتەنتسيالىن، قىسقاسى، الەۋمەتتىك قارەكەت اتاۋلىنى ايعاقتايتىن تەوريالىق- مەتودولوگيالىق جانە ناقتى تاريحي تۇرعىدان جان- جاقتى نەگىزدەلگەن دالەلدەۋ جۇيەسىن جاساۋ كوشپەلىلىكتىڭ تاريحىن دا، مادەني- الەۋمەتتىك بولمىسىن دا دەندەپ زەردەلەۋدىڭ ەڭ باستى شارتى دەسەك، ەش اسىرىپ ايتۋ بولمايدى.
قاۋىمدى زەرتتەگەندە، جوعارىدا ايتىلعانداي، تاريحي ماتەرياليزمنىڭ قاتاڭ، ءبىراق تانىمدىق تاعىلىمى جۇتاڭ شارۋاشىلىق- ەكونوميكالىق دەتەرمينيستىك جەلىسىنىڭ ىعىمەن كەتپەس ءۇشىن جانە وسىعان بايلانىستى كەز كەلگەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى قاۋىم دەپ قاراستىراتىن قاۋقارسىز جاۋاپكەرشىلىكتەن ارىلۋ ءۇشىن ونى تەك سوتسيۋم رەتىندە عانا زەردەلەۋ قاجەت(ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتۋ كەرەك: كەيبىر عالىمدار كوشپەلى قاۋىمنىڭ سوتسيۋم ەكەنىن تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەپ بەرە الماسا دا، ءسوز جۇزىندە بولسا دا مويىندايدى). بۇل دەگەنىمىز - تاريحنامادا بەلەڭ الىپ وتىرعان اتالمىش ءارى- ءسارى كوزقاراستارعا بىردەن- ءبىر توسقاۋىل بولا الاتىن «فۋنكتسيونالدىق پرينتسيپتى تانىمدىق تۇعىر ەتۋ» دەگەن ءسوز.
وسى رەتتە ايتا كەتەتىن جايت: كوشپەلى دەڭگەيلەرىنىڭ جانە سالالارىنىڭ ءوزارا سەبەپ- سالدارلىق بايلانىستارىن زەردەلەۋدىڭ جۇيەلىلىك(جۇيەلەۋ) پرينتسيپى، ءبىر جاعىنان، ۇنەمى فۋنكتسيونالدى پرينتسيپكە ۇلاسىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان، سوڭعىسىنىڭ تانىمدىق ءمانى مەن ناتيجەلىلىگى جۇيەلىلىك پرينتسيپى ارقىلى جۇزەگە اسادى. مىسالى، كوشپەلى قوعامداعى الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ ءوزارا دەڭگەيارالىق جانە سالاارالىق سەبەپ- سالدارلىق بايلانىستارىن زەردەلەۋ (جۇيەلىلىك ءتاسىلى ارقىلى)، تۇپتەپ كەلگەندە، وسى قوعامنىڭ تىرشىلىك ەتۋ مەحانيزمىنىڭ قۇرىلىمدىق قانا ەمەس، فۋنتسيونالدىق تابيعاتىن ايقىنداۋ(فۋنكتسيونالدىق پرينتسيپتى قولدانۋ) بولىپ تابىلادى.
ءوز كەزەگىندە، فۋنتسيونالدىق پرينتسيپ - زەرتتەۋ وبەكتىسىنىڭ زەردەلەۋگە قاجەتتى پارامەترلەر بويىنشا «كونتۋرىن» الدىن- الا ايقىنداپ الۋدىڭ باس ءتاسىلى. مىسالى، كوشپەلى قاۋىمنىڭ سوتسيۋم رەتىندە قاراستىرىلۋى، فۋنتسيونالدىق پرينتسيپتى زەرتتەۋدىڭ «باس» پرينتسيپى بولۋى وسى قاۋىم- سوتسيۋمنىڭ ءوزىن- ءوزى قامتاماسىز ەتۋ قاسيەتىنەن، ياعني، ونىڭ وسىنداي ىرگەلى فۋنكتسيونالدىق تابيعاتىن ايقىنداۋ سياقتى ەڭ ءبىرىنشى جانە باستى قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايدى. باسقاشا ايتساق، قاۋىمدى تەك سوتسيۋم رەتىندە قاراستىرۋ - زەرتتەۋدىڭ دۇرىس مەتودولوگيالياق جوسىنمەن ۇيىمداستىرۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءارى باستى شارتى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىر رەتتەن فۋنتسيونالدىق ءتاسىلدى زەرتتەۋ وبەكتىسىن «الدىن- الا دۇرىس تاڭداۋ پرينتسيپى» دەپ تە اتاۋعا بولادى.
دەمەك كوشپەلىلەر قاۋىمىن ءوزىن- ءوزى ۇدايى وندىرۋگە تولىق قابىلەتتى اۆتونوميالىق الەۋمەتتىك ورگانيزم رەتىندە، ياعني، فۋنكتسيونالدى پرينتسيپ تۇرعىسىنان قاراستىرۋعا عانا ونى ءبىرتۇتاس جۇيەلى زەردەلەۋگە مۇمكىندىك اشادى. سوندا عانا «الدىن الا تون پىشۋگە» اپاراتىن بازيستىك جانە قوندىرعىلىق دەپ جىكتەۋگە مىندەتتەيتىن ەكونوميكالىق- شارۋاشىلىق دەتەرمينيستىك سحەمانىڭ قازىرگى تاريحناماداعى تەگەۋرىندى ىقپالىنان قۇتىلۋعا بولادى.
سونىمەن جوعارىدا ايتىلعان ءوزىن- ءوزى رەتتەۋگە ءارى ءوزىن- ءوزى ۇدايى وندىرۋگە، وسىعان بايلانىستى ءوزىنىڭ تىرشىلىك- تىنىسىن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە تولىق قابىلەتتى قاۋىمدىق قۇرىلىم عانا كوشپەلىلەردىڭ سان الۋان، سان قىرلى قوعامدىق ارەكەتتەرىنىڭ باستى سۋبەكتىسى بولادى. XIX عاسىردىڭ ۇلى زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرەگەيى ك. ماركس: «قاۋىم - العاشقى ۇلى وندىرگىش كۇش» [3] دەگەن مەتودولوگيالىق ءمانى ەرەكشە جوعارى وي- تۇجىرىم وسىعان بايلانىستى ايتىلسا كەرەك.
گاپ، فۋنكسيونالدىق پرينتسيپ تالعامىنا سايكەس، قاۋىمنىڭ ءوزىن- ءوزى ۇدايى «وندىرەتىن» قابىلەتىن، ءوز تىرشىلىگىن وزدىگىمەن ۇيىمداستىراتىن، رەتتەيتىن اۆتونومدىق ورگانيزم «سوتسيۋم» رەتىندە قاۋقارىن قامتاماسىز ەتەتىن ونىڭ قۇرىلىمدىق اتريبۋتتارى مەن قۇرامداس ەلەمەنتتەرى جونىندە، ناقتىلاي ايتقاندا، وسى اتريبۋتتار مەن ەلەمەنتتەر قۇرايتىن سوتسيۋمدىق مەحانيزم تۋرالى بولىپ وتىر.
جوعارىدا ءداستۇرلى تاريحنامادا كوشپەلى قاۋىمنىڭ ايقىنداۋىش بەلگىلەرى رەتىندە قولدانىلاتىن ورتاق تەرريتوريانىڭ، وزىندىك (رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك، ءتىپتى ءاتالاستىق(بىراتالىق) سانانىڭ، وزىندىك ەتنيكالىق اتاۋدىڭ بولۋى سياقتى باسقا دا اتريبۋتتاردىڭ وسى قۇرىلىمنىڭ سوتسيۋمدىق پارقىن تەوريالىق تۇرعىدان دا، تاريحي ناقتىلىق جاعىنان دا ايقىنداۋعا نەگىز بولا المايتىنى(دايەكسىزدىگى) ايتىلدى.
راسىندا دا، بۇل سىرتقى، كوزىلىكتى، ەمپيريكالىق «بەلگىلەر» قاۋىمنىڭ سوتسيۋمدىق مەحانيزمىن قۇراي المايدى، ياعني، وسى قۇرىلىمنىڭ ءوزىن- ءوزى ۇيىمداستىرۋ جانە رەتتەۋ قابىلەتىن تاراتىپ، ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن تولىق ءماندى دالەلدەۋ جۇيەسىن جاساۋعا تىم جەتكىلىكسىز. سوندا قاۋىمنىڭ قانداي ەلەمەنتتەرى، اتريبۋتتارى، قۇرامداس بولىكتەرى ونىڭ سوتسيۋمدىق مەحانيزمىن قۇرايدى؟
بۇل ىرگەلى سۇراقتىڭ تولىق ءماندى جاۋابىن كوشپەلى قاۋىمنىڭ وزدىگىمەن رەتتەلۋىن، وزدىگىمەن ۇدايى ءوندىرىلۋىن، قىسقاسى ونىڭ اۆتونومدىق الەۋمەتتىك ورگانيزم رەتىندە سان ساپالى تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزمىن، ياعني، سوتسيۋمدىق مەحانيزمىن قۇرىلىمدىق پرينتسيپپەن سارالاۋ ارقىلى بەرۋگە بولادى. باسقاشا ايتقاندا، وسى مەحانيزمدى قۇرىلىمدىق تاسىلمەن زەردەلەۋ - كوشپەلى قاۋىمنىڭ اۆتونومدىق قۇرىلىم رەتىندە تيپولوگيالىق بولمىسىنىڭ جۇيەلەنگەن تەوريالىق مودەلىن جاساۋدىڭ باستى كەپىلى.
سونىمەن فۋنكتسيونالدى پرينتسيپ قاۋىمدى ونىڭ ءوزىن- ءوزى ۇيىمداستىرۋ جانە رەتتەۋ تۇرعىسىنان عانا قاراستىرۋدىڭ، ال قۇرىلىمدىق - قاۋىمنىڭ سوتسيۋمدىق مەحانيزمىن ايقىنداۋدىڭ تاسىلدەرى(پرينتسيپتەرى). وسى رەتتە ەرەكشە ايتار جايت بار: ەگەر قاۋىمدى سوتسيۋم(ياعني، فۋنكتسيونالدى پرينتسيپ) تۇرعىسىنان قاراستىرۋدىڭ، زەرتتەۋدىڭ تەوريالىق جانە مەتودولوگيالىق جوسىعىن ايقىنداۋدىڭ ەڭ نەگىزگى العى شارتى ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا فۋنكتسيونالدى پرينتسيپتىك ىلكى پرينتسيپ رەتىندە ءرول اتقاراتىنى وزىنەن- ءوزى تۇسىنىكتى.
ال قاۋىمنىڭ سوتسيۋمدىق مەحانيزمىن ايقىندايتىن قۇرىلىمدىق ءتاسىل، بۇل رەتتە، وسى ىلكى پرينتسيپتىڭ فۋنكتسيونالدىق زەردەلەۋدىڭ تانىمدىق ءمانىن، ناتيجەسىن ايعاقتايتىن پرينتسيپ بولىپ تابىلادى. مىسالى، قاۋىمنىڭ سوتسيۋمدىق تابيعاتىن تەوريالىق جانە تاريحي ناقتى تاراتۋ(قۇرىلىمدىق پرينتسيپ) ، تۇپتەپ كەلگەندە، وسى قۇرىلىمنىڭ ءوز تىرشىلىگىن تولىق قامتاماسىز ەتەتىن اۆتونوميالىق قاۋقارىن(ياعني، فۋنكتسيونالدىق پرينتسيپتىڭ تالعامىنا وراي) ايقىنداۋ بولىپ شىعادى. باسقاشا ايتقاندا، قۇرىلىمدىق ءتاسىلدىڭ ءمانى فۋنكتسيونالدىق پرينتسيپتىڭ باستى «تالابى» - قاۋىمنىڭ ءوزىن- ءوزى ۇيىمداستىراتىن، رەتتەيتىن اۆتونوميالىق الەۋمەتتىك ورگانيزم، ياعني، سوتسيۋم رەتىندەگى بولمىسىن دالەلدەۋ.
ەندى جوعارىدا ايتىلعان كوشپەلى قاۋىمنىڭ سوتسيۋمدىق مەحانيزمىن قۇرايتىن ونىڭ اتريبۋتتارى مەن قۇرامداس بولىكتەرى، ءماندى «بەلگىلەرى»، جونىندە دەگەن ىرگەلى ماسەلەگە كەلەيىك. قاۋىمدىق قۇرىلىمنىڭ اۆتونومدى تىرشىلىك تىنىسىن قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزم، ارينە، قاۋىمدىق قاتىناستار جۇيەسى، ناقتىراق سارالاپ ايتاتىن بولساق، وسى قاتىناستاردىڭ قۇرامداس سالالارى، ياعني، ءار دەڭگەيدەگى جانە ءار تيپتىك قۇرىلىمدى كىرىكتىرۋشى(سترۋكتۋرووبرازۋيۋشي) قاۋىمدىق بايلانىستار جۇيەسى بولىپ تابىلادى. كوشپەلىلەر قاۋىمىنىڭ تابيعي- تاريحي تابيعاتىن ايقىندايتىن نەگىزگى پارامەتر دە - قۇرىلىمدى كىرىكتىرۋشى(ار دەڭگەيدەگى جانە ءار تيپتەگى) قاۋىمدىق بايلانىستار جۇيەسى.
ال قاۋىم، تۇپتەپ كەلگەندە، ءار دەڭگەيدەگى جانە ءار تيپتىك الەۋمەتتىك قاتىناستار جۇيەسىنىڭ تەوريالىق جانە دەموگرافيالىق «مولشەرلەنگەن» شەگىنىڭ شارۋاشىلىق- ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، ينستيتۋتسيونالدىق، ءتىپتى ساياسي- يدەولوگيالىق، مادەني تۇرعىدان نەگىزدەلگەن ۇيىمدىق فورماسى نەمەسە ينستيتۋتتىق ءتۇزىلىسى. (باسقاشا بۇل قۇرىلىمدى اتالمىش قاتىناستار جۇيەسىنىڭ شارۋاشىلىق- ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، ينستيتۋتسيونالدىق، ءتىپتى ساياسي- يدەولوگيالىق، مادەني نەگىزدەلىپ، تەرريتوريالىق جانە دەموگرافيالىق تۇرعىدان ءشاقتالعان(بىراق شەكتەلگەن ەمەس) ۇيىمدىق فورماسى دەۋگە دە بولادى).
دەمەك قاۋىمدى الەۋمەتتىك قاتىناستار جۇيەسىنىڭ كوشپەلىلەر تىرشىلىگىنىڭ اتالمىش پارامەترلەرى بويىنشا نەگىزدەلىپ، شاقتالعان تەرريتوريالىق جانە دەموگرافيالىق «مولشەرلەرىنىڭ» ۇيىمدىق فورماسى نەمەسە ينستيتۋتسيونالدىق ءتۇزىلىسى دەپ قاراستىرۋدى بۇل قۇرىلىمدى سوتسيۋم رەتىندە جۇيەلى ايقىنداۋدىڭ ەڭ پارمەندىسى رەتىندە باعالاۋ(كريتەري) قاجەت. باسقاشا ايتساق، قاۋىمدى سوتسيۋم رەتىندە ايقىنداۋدىڭ بىردەن- ءبىر نەگىزگى - قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيى مەن سالاسىن قامتيتىن، بارلىق ەلەمەنتتەرىن بىرىكتىرەتىن الەۋمەتتىك(قاۋىمدىق) قاتىناستار جۇيەسىنىڭ ءوزى.
بۇل «شاقتالىنۋدىڭ» نەمەسە الەۋمەتتىك بايلانىستار جۇيەسىنىڭ، جوعارىدا ايتىلعانداي، دەموگرافيالىق جانە تەرريتوريالىق «مولشەرلەنگەن» شەگىنىڭ ۇيىمدىق فورماسى قاۋىمدى، ياعني، كوشپەلىلەردىڭ سان سالاسى تىرشىلىگىن ۇيىمداستىرۋدىڭ وسى امبەباپ ءتاسىلىن ەۋرازيانىڭ قۋاڭ دا جۇتاڭ، قاتال ستراتەگياسى رەتىندە باعالانعان ءجون. وسى رەتتە، كوشپەلى قاۋىمنىڭ ۇسىنىلىپ وتىرعان تەوريالىق انىقتاماسىن دۇرىس باجايلاۋ ماقساتىندا كوشپەلى ورتاداعى الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ قۇرلىمىن، ءمانىن پىسىقتاۋدىڭ ەش ارتىقشىلىعى جوق سەكىلدى.
سونىمەن بۇل قاۋىمدىق قاتىناستاردىڭ قۇرىلىمىن الەۋمەتتىك حاراكتەرىنىڭ ءبىر- بىرىمەن ءوزارا سەبەپ- سالدارىن بايلانىستاعى سۋبەكتىلەر عانا ەمەس، ونىڭ وبەكتىلەرى دە، «قۇرالدارى» دا، پرينتسيپتەرى دە، ءتىپتى نورمالارى دا قۇرايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، الەۋمەتتىك(قاۋىمدىق) قاتىناستار قوعامدىق حاراكتەرىنىڭ ءارى قۇرىلىمى، ءارى «تەحنولوگياسى» رەتىندە قىزمەت ەتەدى. ءوز كەزەگىندە، الەۋمەتتىك ارەكەتى قاۋىمدىق قاتىناستاردىڭ فۋنكتسيونالدىق كۇيى، ءتىپتى، بولمىسى دەۋگە بولادى. دەمەك قاۋىمدىق قاتىناستاردىڭ قۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرىنە ءبىر- بىرىمەن ءار دەڭگەيدەگى جانە ءار تيپتەگى بايلانىستارداعى قاۋىمداستىقتار عانا ەمەس، قوعامدىق ءماندى وبەكتىلەر، ەڭبەك قۇرالدارى، زاتتارى، تىرشىلىك نورمالارى مەن ينستيتۋتتارى دا، اتاپ ايتقاندا، مال، تەرريتوريا، قاۋىمدىق سانا مەن قاۋىمدىق ەتنونيم، ءار ءتۇرلى سالتتار، ادەت- عۇرىپتار، ەتنيكالىق داعدىلار، الەۋمەتتىك ءتارتىپ، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ينستيتۋتتارى مەن نورمالارى، فولكلورلىق ءداستۇر جانە تاعى باسقالارى جاتادى. بۇلاردىڭ ءبارى قازاقى ورتاداعى قوعامدىق قاتىناستاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزىندىك «قۇرالدارى» ، تاسىلدەرى، نورمالارى جانە «ارنالارى» رەتىندە سان سالالى قىزمەت اتقارادى.
ەندى كوشپەلى قاۋىمنىڭ ءداستۇرلى تاريحنامادا ءماندى بەلگىلەرى رەتىندە قاراستىرىلىپ جۇرگەن، ءبىراق قاۋىمدى ايقىنداۋعا جەتىمسىزدەۋ دەپ جوعارىدا ايتىلعان قاۋىمدىق تەرريتوريا، وزىندىك سانا، وزىندىك(رۋلىق) ەتنونيم جانە تاعى سول سەكىلدى اتريبۋتتار جونىندە ءسوز قوزعالىپ وتىر. جوعارىدا ۇسىنىلعان قاۋىمنىڭ تەوريالىق انىقتاماسى بۇل بەلگىلەردى تەرىسكە شىعارمايدى، قايتا قامتيدى. ويتكەنى بۇلار دا قاۋىمنىڭ سوتسيۋم رەتىندەگى بولمىسىن ايقىنداۋدىڭ بىردەن- ءبىر نەگىزى - تەرريتوريالىق جانە دەموگرافيالىق «مولشەرلەنگەن» قاۋىمدىق قاتىناستار جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى.
سونىمەن قاۋىمنىڭ كوشپەلى ورتاداعى ناقتى فورماسى قانداي، دالىرەك ايتساق، الگى ايتىلعان قاۋىمدىق قاتىناستار جۇيەسىنىڭ دەموگرافيالىق جانە تەرريتوريالىق «مولشەرلەنگەن» ، وسى مولشەرلى شاقتالۋدىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق- شارۋاشىلىق، ينستيتۋتسيونالدىق، يدەولوگيالىق، مادەني جاعىنان نەگىزدەلگەن ۇيىمدىق فورماسى قانداي بولدى دەگەن مەتودولوگيالىق جانە تاريحنامالىق جاعىنان اسا شەشۋشى ماڭىزى قانداي بولدى دەگەن مەتودولوگيالىق جانە تاريحنامالىق جاعىنان شەشۋشى ماڭىزى بار ىرگەلى ماسەلەنى تەوريالىق تۇرعىدان تاراتىپ كورەلىك...
جوعارىدا ءداستۇرلى تاريحنامادا ورنىققان كوشپەلى قاۋىم جونىندەگى ءمان- مازمۇنى جاعىنان بىرىنەن- ءبىرى اجىراتىپ العىسىز انىقتامالاردىڭ وسى قۇرىلىمنىڭ بولمىسىن دا، ءبىتىمىن دە ايقىنداۋعا مۇلدەم جارامسىز ەكەنى ايتىلدى. ويتكەنى ولار، شىنتۋايتىندا، سىرتتان تاڭىلعان، ونىڭ ۇستىنە كەڭەستىك تاريحنامالىق ءداستۇردىڭ ىعىندا «قۇراستىرىلعان» جاساندى كونسترۋكتسيالار عانا.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى سان الۋان مالىمەتتەردى تالداۋ جەتىاتالىق قۇرىلىمنىڭ عانا قاۋىم- سوتسيۋم ەكەنىن دالەلدەيدى[4]. بۇل قۇرىلىمنىڭ جەتى ۇرپاقتى قۇرايتىن تۋىسقاندىق- رۋلىق جانە تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ شەجىرەلىك پرينتسيپتەرىمەن ورنىقتىرىلعان سان سالالى جەلىسى جوعارىدا ايتىلعان قاۋىمنىڭ شارۋاشىلىق- ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، ينستيتۋتسيونالدىق، يدەولوگيالىق، مادەني تۇرعىدان نەگىزدەلگەن تەرريتوريالىق جانە دەموگرافيالىق شاقتالعان مولشەرىنىڭ ينستيتۋتسيونالدىق كورىنىسى(تۇزىلىسى) ەكەنى انىق.
تۇپتەپ كەلگەندە، كوشپەلى ورتاداعى قوعامدىق بايلانىستار جۇيەسىنىڭ ەڭ نەگىزگى ۇيىمدىق (ينستيتۋتسيونالدىق) فورماسى - جەتىاتالىق قۇرىلىمنىڭ تابيعي قالىپتى تىرشىلىگى وسى بايلانىستاردىڭ، ياعني، قاتىناستاردىڭ قۇرىلىمدىق جانە فۋنكتسيونالدىق تابيعي قالىپتى كۇيى(نەمەسە ايعاعى) دەگەن ءسوز. كوشپەلى ورتاداعى قوعامدىق(قاۋىمدىق) قاتىناستاردىڭ قالىپتى تابيعي كۇيىنىڭ(قۇرىلىمدىق جانە فۋنكتسيونالدىق) ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتىلۋى، ادامنىڭ قاۋىمدىق تيپىنىڭ(نەمەسە قاۋىمدىق كىسىلىكتىڭ) قالىپتاسۋى، الەۋمەتتەنۋى تەك جەتىاتالىق قۇرىلىم ارقىلى عانا جۇزەگە استى. تاراتىپ ايتساق، شارۋاشىلىق- ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق، ينستيتۋتسيونالدىق، ەكولوگيالىق، وتباسىلىق- نەكەلىك قاتىناستار كوشپەلى ورتاداعى تۋىسقاندىق- رۋلىق جانە تۋىستىق بايلانىستاردىڭ توعىسقان تورابى ءارى ينستيتۋتسيونالدىق ءتۇزىلىسى بولىپ تابىلاتىن وسى جەتىاتالىق قۇرىلىمنىڭ شەجىرەلىك نەگىزدەلگەن(«ۇيىمداستىرىلعان» ) پرينتسيپتەرى، نورمالارى مەن «ارنالارى» ارقىلى رەتتەلىپ، جۇزەگە اسىپ وتىردى.
كوشپەلى ورتاداعى الەۋمەتتىك ارەكەت اتاۋلىنىڭ، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق ءتيپىنىڭ جانە بارلىق دەڭگەيىنىڭ نەگىزگى سۋبەكتىسى جەتىاتالىق قۇرىلىم رۋ ەكەنىن ايعاقتايتىن جەر نەمەسە تەرريتوريالىق قاتىناستارعا بايلانىستى بىرەر مىسال كەلتىرەلىك. قولدا بار سان الۋان مالىمەتتەر(ارحيۆتىك، باسپا، ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ دەرەكتەرى، ەكسپەديتسيالىق (كونەكوز قاريالاردىڭ اۋىزەكى ايتقاندارى) جانە تاعى باسقالارى) ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىنىڭ وزىندىك تاريحي- تابيعي لوگيكاسى جوعارىدا ايتىلعان دەموگرافيالىق جانە تەرريتوريالىق «مولشەرلەنگەن» ، قۇرىلىمدىق پرينتسيپتەرى مەن نورمالارى شەجىرەنىڭ «يدەولوگياسىمەن» نەگىزدەلگەن جەتىاتالىق قاۋىم عانا جەردىڭ ناعىز يەسى ەكەنىن، ياعني، ونىڭ جەرگە بايلانىستى مەنشىك قاتىناستاردىڭ بىردەن- ءبىر باستى سۋبەكتىسى بولعانىن دالەلدەيدى. ال وسى قۇرىلىمنىڭ سۋبەكتىلىك ءرولى قالاي جۇزەگە اسىپ وتىردى؟
ەندى كوشپەلىتانۋداعى وسى ءبىر ايىرىقشا تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرىن قىسقاشا تاراتساق. ەڭ الدىمەن، رۋلىق تەرريتورياعا بايلانىستى كوشپەلى ورتاداعى سان سالالى جانە ءار دەڭگەيدەگى مەنشىك قاتىناستارى ءوزىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ تابىلاتىن يەلەنۋ قاتىناستارى(وتنوشەنيا ۆلادەنيا) مەن پايدالانۋ قاتىناستارى(وتنوشەنيا پولزوۆانيا) ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن ەرەكشە ايتۋ قاجەت. دەمەك يەلەنۋ قاتىناستارى مەن پايدالانۋ قاتىناستارى - جەتىااتالىق رۋلىق قۇرىلىمداعى مەنشىك قاتىناستارىن جۇزەگە اسىراتىن بىردەن- ءبىر ەكونوميكالىق مەحانيزم.
ال وسى ەكونوميكالىق مەحانيزمدى قۇرايتىن الگى قاتىناستاردىڭ بىردەن- ءبىر مۇمكىن سۋبەكتىلەرى جەتىاتالىق قاۋىم- سوتسيۋمنىڭ تىرشىلىگىنىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ينستيتۋتسيونالدىق نەگىزگى تىرەگى ءارى بولىكتەرى، وسى تىرشىلىكتى دەموگرافيالىق جاعىنان دا، تابيعي- ەكولوگيالىق تۇرعىدان دا ابدەن «نەگىزدەپ» ، ۇيىمداستىرۋ ءتاسىلى - بارشامىزعا كادىمگى اۋىل دەگەن اتپەن بەلگىلى ەكى- ءۇش ۇرپاقتى(«بىراتانىڭ» بالالارى: اتا بالا نەمەرە) قۇرايتىن قۇرىلىمدار بولدى. باسقاشا ايتقاندا، «ءبىراتالىق» قۇرىلىمدار بەلگىلى ءبىر جەتىاتالىق قۇرىلىمنىڭ قۇرامداس(«اتالاس» ) بولىكتەرى رەتىندە وسى جەتىاتالىق قۇرىلىمنىڭ عانا «تابيعي- تاريحي» مەنشىگى تەرريتوريانىڭ شەجىرەلىك جوسىنمەن نەگىزدەلگەن، تۋىسقاندىق- رۋلىق بايلانىستاردىڭ پرينتسيپتەرىمەن دايەكتەندىرىلگەن، ادەتتىك قۇقىقتىق نورمالارىمەن ورنىقتىرىلعان ءتيىستى بولىكتەرىن عانا يەمدەندى جانە پايدالاندى. ياعني، رۋلىق تەرريتوريا بۇل قۇرىلىمداردىڭ مەنشىگى بولعان جوق جانە بولعان دا ەمەس.
دەمەك «ءبىراتا» رۋلىق تەرريتورياعا بايلانىستى مەنشىك قاتىناستارىن جۇزەگە اسىراتىن ەكونوميكالىق مەحانيزمنىڭ ءمانى بولىپ تابىلاتىن يەلەنۋ قاتىناستارى مەن پايدالانۋ قاتىناستارىنىڭ عانا سۋبەكتىلەرى بولدى.
راسىندا دا، جەرگە بايلانىستى مەنشىك قاتىناستاردىڭ سۋبەكتىلەرى، ياعني، بەلگىلى ءبىر تەرريتوريانىڭ تولىق ءماندى يەسى بولۋعا «ءبىراتالىق» قۇرىلىمنىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق قاۋقارى دا، دەموگرافيالىق مۇمكىندىگى دە، تابيعي- ەكولوگيالىق، ينستيتۋتسيونالدىق، ساياسي، ءتىپتى مادەني نەگىزى دە بولعان جوق جانە قازاق جەرىنىڭ قاتال تابيعي جاعدايىندا بۇلاي بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى.
ياعني، بۇل قۇرىلىم(قۇرىلىمدار) ءوز تىرشىلىگىن وزدىگىمەن تولىق ۇيىمداستىرىپ، ءوز بەتىمەن جۇرگىزگەن جوق. «ءبىراتانىڭ» الەۋمەتتىك سۋبەكت رەتىندەگى بۇكىل ارەكەتىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن ناتيجەلىلىگى ونىڭ ءوزى كىرەتىن جەتىاتالىق قۇرىلىمنىڭ قۇرامداس باسقا دا قۇرىلدارمەن اراسىنداعى سان سالالى جانە ءار دەڭگەيدەگى ەكونوميكالىق، ينستيتۋتسيونالدىق، تۋىسقاندىق- رۋلىق، يدەولوگيالىق، ساياسي ت. س. س. بايلانىستار ارقىلى جۇزەگە اسىپ وتىردى.
اڭگىمە جەتىاتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرى - ءبىراتالىق قۇرالىمداردىڭ تىرشىلىگىنىڭ ءمانى، ءارى ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن ىشكىقاۋىمدىق بايلانىستار جونىندە. وسى بايلانىستاردىڭ، جوعارىدا اتالعانداي، كوشپەلى ورتاداعى الەۋمەتتىك ارەكەت اتاۋلىنىڭ «تەحنولوگياسى» (مەحانيزمى) رەتىندە ءمانى دە وسىندا. قازاقى ورتادا ۇستانىمدىق ءرول اتقارعان «ۋ ىشسەڭ دە، رۋىڭمەن» دەپ كەلەتىن ماتەلدى وسى بايلانىستاردىڭ قاۋىمدىق تىرشىلىك ءۇشىن ەرەكشە ءماندى ەكزيستەنتسيالىق بولمىسىنىڭ مەتافورالىق بەينەلەنۋى دەۋگە بولادى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. س. پ. تولستوۆ. ەجەلگى حورەزم. تاريحي- ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ تاجىريبەسى. ماسكەۋ، 1948 ج. 352-بەت.
2. وسى ماسەلە جونىندە: نۋرسان اليمباي. وبشينا كاك سوتسيالنىي مەحانيزم جيزنەوبەسپەچەنيا ۆ كوچيەۆوي ەتنوەكوسيستەمە // اليمباي ن. ، مۋكانوۆ. ، ارگىنبايەۆ ح. تراديتسيوننايا كۋلتۋرا جيزنەوبەسەپەچەنيا كازاحوۆ. وچەركي تەوري ي يستوري. الماتى، 1998, س.19-23.
3. ماركوۆ گ. ە. ك يستوري يزۋچەنيا نوماديزما ۆ وتەچەستۆەننوي ليتەراتۋرە.
4. تولستوۆ س. پ. گەنەزيس فەوداليزما ۆ كوچيەۆىح سكوتوۆودچەسكيح وبشەستۆاح// يزۆەستيا گوسۋدارستۆەننوگو اكادەميچەسكوگو ينستيتۋتا ماتەريالنوي كۋلتۋرى (گايمك). 1934, ۆىپ. 103, س. 165-199؛
اۆتور: التىنبەك مەرسادىق
e-history.kz