ونەگەسى وشپەيتىن قايراتكەر. تۇرسىن جولىمبەت قىزى تۋرالى ەستەلىك

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - مارحۇم تۇرسىن جولىمبەت قىزىنىڭ جارىق تۇنيەدەن قوشتاسقانىنا ۇستەگى جىلى ءۇش جىل تولادى. جىلدار جىلجىعان سايىن ونىڭ ارتىندا قالعان ونەگەلى ىزدەرى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا قايتالانا بەرەدى.

تۇرسىن جولىمبەت قىزى «شىنجياڭ گازەتىندە» ازاماتتىق ساپقا ىلىنگەننەن باستاپ تالىقپاي 40 جىل قىزمەت ىستەدى. ول تىلشىلىك ساپارىندا شىنجياڭنىڭ بار جەرىن ارالاپ جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولدى. حالىقپەن ەتەنە بايلانىس جاساپ كورگەن- بىلگەنىن سۇڭعىلالىقپەن ويىنا ساقتاپ بارعان سايىن ءبىلىمىن تولىقتىرىپ وتىردى.

تۇرسىن اقپەيىل اشىق- جارقىن ادامدارعا وتە مەيرىمدى جان ەدى. وزىنەن ۇلكەندەردى ۇستاز تۇتىپ، كىشىلەردى سۇيەمەلدەپ جاقسىلىققا العا باسارلىققا باۋليتىن.

مەن تۇرسىن جولىمبەت قىزىمەن 1981-جىلى تۇڭعىش رەت التاي ايماعىنىڭ قىران ونەنىنىڭ جاعاسىندا ءبىر مەيمانحانادا تانىستىم. شىلدەنىڭ شىجىعان ىستىق كەزى ەدى. التاي ايماعىنىڭ ارال جايلاۋىندا وتەتىن تۇڭعىش رەتكى اقىندار ايتىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن جاڭا قۇرىلىپ جاتقان كۇيتۇن قالاسىنا تاڭ بوزىنان جولعا شىعىپ، ۇزاق كۇندە جوڭعاردىڭ يەن دالاسىن باسىپ ءوتىپ، ابدەن قالجىرىپ بارىپ، كۇن ۇياسىنا كىرە مەجەلى جەرگە جەتتىك.

ءوزىمىز ورنالاسقان ورىندا ازىراق دەم العان سوڭ، قىران وزەنىنىڭ ءمولدىر سۋىنان بارىپ، جۋىنايىن دەگەن ويمەن دالاعا شىققان ەدىم. كورشىلەس ۇيدەن ۇزىن بويلى ەتتى- جەڭدى اقسارى ايەل شىعا كەلدى دە بايىرعى ءبىر تانىسىمداي قاسىما جەتىپ كەلىپ مەنى قۇشاقتاي امانداستى.

«سەنى بۇرىن كورمەسەمدە سۋرەتىڭنەن تانىپ تۇرمىن. بىزدە جاڭا كەلىپ ورنالاستىق مەن بەيجىڭنەن وسى رەتكى اقىندار ايتىسىنا تىلشىلىك ساپارمەن كەلدىم. ەسىمىم تۇرسىن جولىمبەت قىزى. ساپارىمىز ءبىر ەكەن بارعان جەردە تولىق تانىسارمىز. مەنىڭ وسى التاي قالاسىندا تانىستارىم كوپ، قايتاردا بۇل جەرگە ايالداي الماسپىز، بۇگىن كەشتە بىرنەشە تانىستاردىڭ ۇيىنە بارىپ امانداسىپ شىعايىق»، -دەدى. مەن قاتتى قۋانىپ قالدىم.

ويتكەنى مەن بۇرىن جات ەل، جات جەردى كوپ ارالاپ كورمەگەن ەدىم. تارباعاتايدان «ىلە حالىق باسپاسىنا» جاڭا اۋسىپ قىزمەتكە تۇرعان كەزىم ەدى. سونىمەن تۇكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا كەشتە ءانشى جاۋكەننىڭ اكەسىنە امانداسا بارىپ، ءان ايتقىزىپ، كۇي شەرتكىزىپ، قارتتان جاقسى اڭگىمە تىڭداپ، شارشاعانىمىز باسىلىپ، كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ قالدى.

ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدەن حاباردار بولعان بىرنەشە ونەر ادامدارى بىزبەن بىرگە سول ۇيدە بولدى. ەرتەسى ەرتەمەن جولعا شىعىپ التايداعى بىرنەشە مالشى اۋىلدىڭ جازدا ءجايلى مەكەنى بولعان ارال جايلاۋىنا تارتىپ كەتتىك. بىزبەن بىرگە ءمولدىر شىڭگىلدىڭ تۋماسى قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى جانە مەيرامحان باستاعان اقىنداردا جولعا شىقتى. تاۋ جولى ءيىر- قىيىر تاعانى تەگىستەلمەگەن بىردە بيىككە، بىردە الاساعا ءتۇسىپ تەڭسەلىپ وتىرىپ كەلەمىز. ءبىز جايلاۋعا جاقىنداعاندا الدىمىزدان قادىس ءۋالي باستاعان يگى جاقسىلار تورە تاباق ەت، جايلاۋدىڭ سار قىمىزىن الىپ شىعىپ كۇتىپ الدى. سوسىن تورعايتى دەيتىن الاڭداعى اقىندار ايتىسى بولاتىن جەرگە جەتتىك.

جايلاۋ ناعىز كەلبەتىنە كەلىپ، جەر بەتى ماساتىداي قۇلپىرىپ تۇرعان شاق ەدى.

اندىزداي قونعان اقشاعالا كيىز ۇيلەر، قورا- قورا قويمەن ءۇيىر- ءۇيىر جىلقى، تابىن- سيىرلار سول اقبوز ۇيلەردىڭ تىرشىلىك ءسانىن كەلتىرىپ تۇرعانداي كورگەننەن- اق بار نازارىڭدى وزىنە اۋدارادى.

ءبىز اقىندار ايتىسىنا ارنالىپ، قاتار- قاتار تىگىلگەن اقبوز ۇيلەردىڭ ەڭ ۇلكەنىنە كەلىپ تۇستىك. دالانىڭ سامالداتقان تۇنىق اۋاسىنىڭ قاسيەتى مە جانىمىز سەرگىپ سالا بەردى.

التايداعى ءبىراز ادامدار بىرەر كۇن ەرتە كەلىپ ورنالاسىپ العان. ولاردىڭ اراسىنان بۇرىننان تانىس قالامداسىمىز قاپيپا جاپان قىزى مەن نۇريلا قىزقان قىزى بارعاننان باستاپ ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بولعان ەدى.

باعانادان بەرى جاقسى دەمالدىڭىزدار، شارشاعاندارىڭىز باسىلىپ قالعان شىعار، ءالى كۇن ەرتەرەك ەكەن ەرتەڭ اقىندار ايتىسىنان شىعا المايمىز، قارسى بەتكەيدەن بۇلدىرگەن تەرىپ كەلمەيمىز بە؟ جاقىن جەردىڭ بۇلدىرگەنىن قوي جەپ بولعان شىعار. بۇل جەردىڭ اۋارايى سالقىن بولعاندىقتان بۇلدىرگەن ەندى عانا ءپىسىپ جاتىرعوي. بۇلدىرگەنگە قويدا قۇمار ەكەن. قوي جايىلعان جەردەن بۇلدىرگەن قالمايدى ەكەن، - دەدى قاپيپا ءبارىمىزدى باستاماق بولىپ.

- ماقۇل، دەدىك تۇرسىن ەكەۋمىز ونىڭ جاقسى لەبىزىن قۋانا قۇپتاپ.

دالاداعى قوي بۇلدىرگەننىڭ ءدامىن تاتپاعانىمىزعا قانشا جىل بولدى دەيسىڭ. وقۋعا تۇسپەي تۇرىپ شەشەمىزگە ىلەسىپ بارعان بالا كەزىمىز ەسكە ءتۇستى.

قالاداعى تاس كوشەگە ابدەن ۇيرەنىپ قالعان تۇرسىن ەكەمىز بەتكەيدىڭ كوك سىرگەسىنە نەشە رەت تايىپ جىعىلىپ ءجۇرىپ، بۇلدىرگەن تەرگىشتەردىڭ كومەگىمەن ىدىسىمىز تولىپ، ولجالى قايتتىق.

ەرتەسىنەن باستاپ 3 كۇن بويى اقىندار ايتىسى بولدى. كەشتە كيز ۇيلەردە دە قالاعان ارىپتەسىمەن ايتىسىپ بارعاندارعا ونەر كورسەتكەندەر دە از ەمەس. سول رەتتە ءبىز ايگىلى اقىن اعامىز ماعاز رازدان ۇلى، ايتىس اقىنى قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى، ءمادىحان جاقسىباي قىزى، مەيرامحان، ءانشى ساعدات قاتارلى ونەردىڭ ەل تانىيعان جۇلدەگەرلەرىمەن تانىستىق.

ارالىقتاعى ءبىر كۇنى قاناس كولىنە بارىپ، ونىڭ كوركەم كورىنىسىن تاماشالاپ قايتتىق. قاناسقا تورعايتىدان اتپەن 2 ساعاتتا جەتۋگە بولادى ەكەن. سوڭىندا ءبىر- بىرىمىزبەن قيماستىقپەن قوشتاسىپ، ىرىسى مول ىرگەلى ەلگە راحمەت ايتىپ ارالدان اتتاندىق.

****

1983-جىلى ءبىرىنشى مايدىڭ كەلۋ قارساڭىندا بەيجىڭدە وقىپ جاتقان ۇلىم الپەشتىڭ «استاناعا كەلىپ كورىپ قايتىڭىز»، دەگەن حاتىن تاپسىرىپ الدىم. ۇلىمنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا بەيجىڭگە جولعا شىقتىم. بۇل ساپارىم اسا كوڭىلدى بولدى. جول بويىندا بۇرىن اتىن ەستىپ تاڭىرقاپ جۇرگەن ەل اۋزىندا اڭگىمە بولعان «شىڭشىڭشا» اسۋىن كوزبەن كوردىم. حۋاڭقى دارياسىنان پويەز ۇشقان قۇستاي زىمىرايتىن ياۋدىڭ، شيجاجۋاڭ قالالارىنان ءوتتىم.

مەنى ۇلىم كۇتىپ الىپ، ءوزى جاقسى ارالاساتىن ورتالىق حالىق راديوسىنىڭ قىزمەتكەرى نىعىمەت دەگەن ازاماتتىڭ سەمياسىنا اپارىپ ورنالاستىردى. مەن سول سەميادا دەمالىپ وتىرعانىمدا ويلاماعان جەردەن تۇرسىن جولىمبەت قىزىنىڭ جەتىپ كەلمەسى بارما، ول وزىمەن بىرگە قىزمەت ىستەيىن نىعىمەتتەن مەنىڭ كەلگەنىمدى ەستىگەن سوڭ دەرەۋ جەتكەن ەكەن. تۇكەڭ امان- سالەمنەن سوڭ ءبىزدىڭ ۇيدە بولعانىڭ دۇرىس بولار، دەپ مەنى ءوزىنىڭ ۇيىنە ەرتىپ كەلدى.

تۇرسىننىڭ ءۇيى 5-قاباتتاعى كىشكەنە عانا ەكى بولمەلى ءۇي ەكەن. ول كەزدە جۇڭگو دىڭ شياۋپيڭ كوسەمنىڭ باسشىلىعىندا شەتەلگە ايقارا ەسىك اشىپ، كەلىپ جاتقان قوناقتاردان جاتار ورىن تابىلمايتىن كەز ەدى. سونىمەن تۇرسىن مەن جۇبايى ساعاتتىڭ كەڭ پەيىلى كولدەي كوڭىلىنە ساي استانادان قايتقانشا ولاردىڭ سەمياسىندا ءبىر ايدان ارتىق بولدىم. قولدارىنداعى جالعىز بالاسى جانار سول جىلى 6-سىنىپتا وقيدى ەكەن. وتە تاربيەلى بالا، كيمىدەرىن ءوزى رەتتى كيىپ، مەكتەبىنە ەرتە كەتەدى. ونىڭ وقيتىن مەكتەبى دە الىس ەكەن. مەن تۇرسىننان مىنا بالا ءالى كىشكەنە ەكەن، مەكتەبىدە الىس كورىنەدى ونىڭ ۇستىنە جولدا ادامدا كوپ ەكەن. نەگە بىرگە مەكتەپكە جەتكىزىپ قويمايسىڭدار دەسەم. تۇكەڭ، «ۇيرەنسىن، وسى باستان ايالاي بەرسەڭ بوسبەلبەۋ بولىپ، كەيىن حالىقتىڭ قاجەتىنەن شىعا الماي قالادى عوي. جانار وجەت بولىپ ءوسىپ كەلەدى. 6 جاسىندا استاناداعى 20 مىڭ پيونەردىڭ وكىلى بولىپ تيانانمىن دە مەملەكەت باسشىلارىمەن ساحنادا قول الىسىپ، قابىلداۋىندا بولدى. وسى بەتىنەن قايتپاي جۇرەكتى بولىپ ەرجەتسىن دەگەن ويدامىز»، - دەيتىن ەدى.

سول ويى بويىنشا بالاسىنىڭ ءار- ءبىر ءىسىن قاداعالاپ وتىردى. تۇرسىن جانار ساعات قىزىن قارشادايىنان قاتاڭ تالاپ قويىپ سولاي باۋلىسا، بەيجىڭدە تۋىپ- وسكەن امانتايدىڭ ۇلى ايدوس دەگەن نەمەرەسىن توتەنشە جاقسى كورەتىن ەدى. ايدوس بالاباقشاسىنان باستاپ ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنشە حانزۋ ءتىلىن ۇزدىك يگەردى. 17 جاسىندا رومان جازىپ، ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. «بۇل بالام حانزۋ ءتىلىن تولىق بىلگەنىمەن ءوزىنىڭ انا تىلىنەن قۇر قالادى- اۋ» دەپ، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن انا ءتىلىن ۇيرەتۋدى جاتسا- تۇرسا ويلايتىن ەدى.

ءسۇيتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ايدوس اجەسىنىڭ الدىنا كەلىپ، «ءوز ۇلتىمنىڭ ءتىلىن بىلمەسەم قالاي قازاقپىن دەپ ايتا الامىن، قازاقشا ۇيرەنگىم كەلەدى»، - دەپ اعىنان اقتارىلادى. نەمەرەسىنىڭ ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگى ارمانىنا سايكەسكەنىنە قۋانعان تۇرسىن ايدوستى شينجاڭنىڭ سانجى قالاسىنداعى عايشا تاباراك قىزى اشقان ءتىل ۇيرەتەتىن «شوق جۇلدىز» مەكتەبىنە اكەلىپ وقىتادى. قازاق ءتىل- جازۋىنان ساۋاتىن ابدەن اشتىرىپ بولعان سوڭ، الماتىداعى قازاق ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن وقۋ ورنىنان ءبىلىمىن تولىقتايدى. كەيىن ايدوس امەريكاداعى بەدەلدى ۋنيۆەرسيتتەتەردىڭ بىرىنە وقۋعا كەتتى.

ال، جانار بەيجىڭدەگى وقۋىن اياقتاماي جاتىپ، كينو سالاسىنا وتە ىنتالى بولدى. ورتا مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ، «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى» دەگەن كينونىڭ باستى رولىن الىپ شىقتى. سوسىن رەسەيگە بارىپ، رەجيسسەرلىك كاسىبى بويىنشا وقۋعا ءتۇستى. جانار موسكۋادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە تۇرسىن جولدىڭ الىستىعىنا قاراماي قىزىن ىزدەپ بارىپ، قاسىندا ءبىراز بولىپ انالىق اقىلىن، مەيرىمىن بەرىپ قايتقانىن بىلەمىز.

***

جانار رەجيسسەرلىك وقۋىن بىتىرگەن سوڭ ۋكراينادا پاۆەل كورشاگيننىڭ كينو فيلىمىندە، جۇڭگودا «ماۋزىدۇڭنىڭ بالالىق شاعى» فيلىمىنە رەجيسسەرلىك ەتىپ، تۋىندىنىڭ ءساتتى شىعۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. سونىمە بىرگە قازاق ەلىندە «قازاق حاندىعى» فيلىمىندە حانشايىمنىڭ ءرولىن ءساتتى سومداپ شىقتى. مۇنىڭ بارلىعى جاناردىڭ جاستايىنان ەڭبەكشىل بولىپ، قانداي قىيندىق بولسادا تايىنبايتىن قايسارلىعىنىن ارقاسى، ەرتە ەڭبەككە باۋلىعىنان انا تاربيەسىنىڭ جەمىسى.

تۇرسىن ءوزى كورگەن جاقسىلىقتى وزگەلەردە كوسىن دەيتىن اقپەيىل جان ەدى. مەن ونىمەن بىرگە بولعان كۇندەردە ۇلىم الپەشپەن بىرگە ءجۇرىپ، بەيجىڭدەگى تاريحي جانە كورنەكتى جەرلەردى ارالاتىپ، بارعان جەرىمىزدىڭ بارىندە ويدان كەتپەيتىن اڭگىمەلەرمەن ساباقتايتىن ەدى.

ءبىر جەكسەنبىدە ۇلى قورعانعا باردىق. جازدىڭ جانعا جايلى جىلى كۇندەرى ەدى. تۇرسىن ادەتى بويىنشا الىستان اڭگىمە قوزعاپ، ۇلى قورعاننىڭ ادام تاڭعالارلىق عالامات قۇرلىستارىن، ۇلى قورعاننىڭ قانشا ۋاقىتتا سالىنعانىن، ونى سالعان قۇلداردىڭ تارتقان بەيتەتىن، سەمياسىندا اتا- اناسىمەن بالالارىن باعىپ قالعان ايەلدەردىڭ زار- مۇڭىن بايانداپ بەردى.

ءبىز سول كۇنى ۇلى قورعاننىڭ بيىگىندە ۇزاق وتىردىق. تۇرسىن ءوزىنىڭ جازىپ جۇرگەن «ءتىلشى سىرى» دەگەن كىتابىنىڭ ماقالالارىن تاعى دا تولىقتىردى. ول ماعان «ءبىز بۇل جەرگە تالاي جىلداردان بەرى اڭساپ ءجۇرىپ، بۇگىن جەتىپ وتىرمىز. كورگەنگە كوزاقى بەرۋ كەرەك قوي مەن مىنا ماقالاما دا كىرىستىرىپ وتىرمىن. سەن اقىنسىڭ عوي قانداي ساۋعاڭ بار»، - دەپ ماعان ازىلدەدى.

مەن ءسال ويلانىپ وتىرىپ، مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىن جازعان ەدىم:

ۇستىندە ۇلى قورعان تۇرمىن قاراپ،

قوڭىر سامال شاشىمدى باياۋ تاراپ.

عاجايىپ تاۋلار جاتىر ءيىر- قىيىر،

تابيعات ارناپ جاپقان جاسىل مانات.

سوزىلعان بەس مىڭ ليگە الىپ قورعان،

تاريحى دۇنيەگە قانىق بولعان.

باستالىپ سوناۋ جۇڭگول داۋىرىنەن،

سالۋعا ەكى مىڭ جىل سارىپ بولعان.

تالاي سىر جاتىر مۇندا قاباتتالىپ،

ۇعىنان كەيىنگى ۇرپاق ونى اقتارىپ.

كورگەننەن قاناۋشىعا قارعىس جاۋىپ،

ەڭبەكشى ەل رۋحى ءجۇر ماداقتالىپ، - دەگەنىمدە.

«راس- اۋ مۇندا اشىلماعان تالاي سىر جاتىر. ءالى تالاي ادام كەلىپ ۇلى قورعاندى كورەتىنى انىق»، دەدى تۇرسىن.

مەن بارۋدان بۇرىن تۇرسىننىڭ سەمياسىندا، كامال ىشىكىباي قىزى (ءانشى)، قىمبات ايدار قىزى (ءبيشى)، نۇريلا قىزقان قىزى (جازۋشى) قاتارلى ونەر ادامدارى جۇڭگو مادەنيەت زور توڭكەرىسى دەيتىن تەرىس جەلدە «ساسىق زيالى» دەگەن اتپەن تالاي ازاپ اۋىرتپالىقتى باستان كەشىرىپ، ەل باسىنداعى قارا تۇمان ايىققان سوڭ بەيجىڭگە كەلىپ، تۇرسىننىڭ ۇيىندە بولىپ، قامقورلىعىندا بەيجىڭدەگى بارلىق كورنەكتى جەرلەردى ارالاپ كوڭىلدەرى كونشىپ قايتقان ەكەن.

ءبىر جىلى جازۋشى نۇريلا قىزقان قىزى شىنجاڭنان موڭعولياعا ات سپورتى ويىندارىنا قاتىسۋعا بارادى. نۇريلا جاستايىنان ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن بولسا دا، سىرىن بىلمەيتىن اتتان وقىس جىعىلىپ مەرتىگىپ، جارىسقا قاتىسا الماي قايتادى. وسى جولى نۇريلا تۇرسىننىڭ ۇينە كەلىپ، ءبىراز ۋاقىت جاتىپ ەمدەلەدى. تۇرسىن اناسىنداي جاناشىرلىقپەن نۇريلانى كۇتىپ كۇيزەلىستەن اراشالاپ ابدەن ساۋىعىپ، وزىنە ءوزى قاراي الاتىن بولعاندا عانا ريزا قوش ەتىپ، التايداعى ۇينە جىبەرەدى.

ايتا بەرسەك تۇرسىننىڭ باسقالارعا قامقورلىق جاساعان ىستەرى از ەمەستى. ول قىزمەتكە جاڭا كەلگەن جاس سىڭىلىلەرىنە وتە كوڭىل بولەتىن. ورتالىق تەلە-راديودا جۇمىس ىستەپ تۇرعاندا شىنجاڭنان جاڭا وقۋ ءبىتىرپ بارعان، تالاي جاستاردىڭ جولىن اشىپ، قاتال تالاپ قويىپ ۇيرەتىپ، بىلىكتى قىزمەتكەرلەر ەتىپ شىعاردى.

بۇل تۇرسىن جولمبەت قىزىنىڭ كوزدەن كەتسەدە كوڭىلدەن كەتپەيتىن ايشىقتى ىزدەرى ەدى. تۇرسىن جولىمبەت قىزىنىڭ وسىنداي ونەگەلى ىستەرى ونىڭ قاسىندا بولىپ ۇلگى العان جانداردىڭ جۇرەگىنەن ماڭگى وشپەيدى.

سەنىڭ تاربيەڭدە ەرجەتكەن اتاقتى كينو رەجيسسەرى جانار ساعات قىزى جانە 17 جاسىندا رومان جازىپ ميلليارتتى اۋزىنا قاراتقان نەمەرەڭ ايدوس امانتاي ۇلى مىنا جارقىن ومىردە سەنىڭ وزىق ويلى سۇڭعىلا ءىزىڭدى وشىرمەيتىندىگىنە سەنەمىز!

توپىراعىڭ تورقا جانىڭ ءجانناتتا بولسىن!

اۆتورى: رايحان ءىبىن قىزى

2021 -جىلى، قاراشا