ورتا ءجۇز رۋلارى تۋرالى دەرەكتەر

استانا. قازاقپارات - ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن رۋلار، ولاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرى، ءار رۋدىڭ تاڭباسى مەن ۇرانى تۋرالى.

ءجۇز - قازاق حالقىنىڭ ءۇش رۋ- تايپالىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ورتاق اتاۋى. قازاق شەجىرەسى بويىنشا قازاق حالقى ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى جۇزدەن قۇرالعان. جۇزدەردىڭ شىققان ۋاقىتى مەن شىعۋ سەبەبى تۋرالى عالىم- زەرتتەۋشىلەر اراسىندا پىكىر ءارتۇرلى، ءتىپتى كوپتەگەن اڭىز دا بار.

بۇل ماتەريالدا ورتا ءجۇز مەكەن ەتكەن ايماق، شىعۋ تاريحى، ورتا ءجۇزدىڭ رۋلارى، ولاردىڭ ۇرانى تۋرالى مالىمەت بەرىلگەن.

ءۇش ءجۇز مەكەن ەتكەن ايماق پەن رۋلار

تاريحي تۇرعىدان العاندا ءۇش ءجۇزدىڭ تەرريتورياسى مەن تايپالارى مىناداي:

ۇلى ءجۇز - وڭتۇستىك- شىعىس قازاقستانداعى جەتىسۋ ءوڭىرى.

ۇلى ءجۇزدىڭ رۋلارى: البان، سۋان، دۋلات، جالايىر، قاڭلى، ءسارىۇيسىن، شاپىراشتى، ىستى، سىرگەلى، وشاقتى، شانىشقىلى.

ورتا ءجۇز - سولتۇستىك، شىعىس، ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگى.

ورتا ءجۇزدىڭ رۋلارى: ارعىن، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، كەرەي جانە ۋاق. ادەتتە حالىق اۋزىندا «التى ارىس ەل» دەپ اتالادى.

كىشى ءجۇز - باتىس قازاقستان اۋماعى.

رۋلارى: جەتىرۋ دەپ اتالاتىن تاما، تابىن، تەلەۋ، جاعالبايلى، رامادان، كەردەرى، كەرەيت جانە ون ەكى اتا باي ۇلىنا جاتاتىن اداي، بەرىش، بايباقتى، تانا، تازدار، شەركەش، ماسقار، ىسىق، قىزىلقۇرت، ەسەنتەمىر، الاشا، جاپپاس جانە التى اتا الىمگە جاتاتىن شەكتى، قاراكەسەك، قاراساقال، ءتورتقارا، كەتە، شومەكەي.

ورتا ءجۇز مەكەندەگەن وڭىرلەر

ورتا ءجۇز - قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا ەنگەن رۋلار مەن تايپالاردىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق جانە مادەنيەت بىرلەستىگى. ماقسۇت داۋىتبايەۆ جيناقتاعان «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىندە 1917 -جىلعا دەيىن ورتا ءجۇز رۋلارى قىستا سىرداريا، قىزىلقۇم، قاراتاۋ، مويىنقۇم وڭىرلەرىندە، بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىگىندە، جازدا توبىل، ەسىل، نۇرا، تورعاي، ەرتىس، سارىسۋ وزەندەرى سالاسىنىڭ القابىندا، ورتالىق قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق دالاسىندا كوشىپ- قونىپ جۇرگەن.

اۋىزشا دەرەكتەر بويىنشا كەزىندە ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ تابيعي شەكارالارىنىڭ ءبىرى بولىپ شۋ وزەنى بەلگىلەنگەن. ورتا ءجۇز سولتۇستىكتە رەسەي يەلىكتەرىنىڭ جەرىمەن شەكتەسكەن.

ورتا ءجۇزدىڭ شىعۋى تۋرالى اڭىز

«بابالار ءسوزىنىڭ» 83-تومىندا شەجىرە بويىنشا بەكارىستىڭ اكەسى قازاق، قازاقتىڭ اكەسى - الاش. بەكارىس اسقان باي، كەمەڭگەر، دانىشپان، كوپشىل، ءادىل ءارى قاراپايىم ادام بولعان. ۇيىنە كەلگەن قوناقتى قارا ما، حان با تالعاماي، مەيلىنشە دۇرىس قابىلداپ، داستارحان جايىپ رازى قىلىپ وتىرعان. ءبىراق پەرزەنتى بولماعان. بىردە كوپتىڭ ءبىرى بولىپ وتباسىنا اۋليە قىدىر اتا كەلىپ، شاڭىراعىندا ءدام تاتادى. ول بەكارىستىڭ سىي- سياپاتىنا ءدان ريزا بولىپ، اق باتاسىن بەرىپ، تىلەگىن ايتادى.

ارادا توعىز اي ون كۇن وتكەن سوڭ بايبىشەسى ۇل تۋىپتى. ونىڭ اتىن قاراقوجا دەپ قويىپتى. ءسويتىپ ارتىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بوسانىپ، قاراقوجا، اقتامبەردى، دايىرقوجا، مويىنقوجا، ىسمايىل، قاسىم اتتى التى ۇل دۇنيەگە اكەلگەن. قاراقوجادان ارعىن تۋادى. ارعىننىڭ «اعا بالاسى» اتانۋى وسىدان. اقتامبەردىدەن قىپشاق، دايىرقوجادان قوڭىرات، مومىننان نايمان، ىسمايىلدان كەرەي، قاسىمنان ۋاق تۋادى. وسىلاي ورتا ءجۇز بەكارىستان التى ارىس ەل تارايدى.

ورتا ءجۇزدىڭ رۋلارى

شەجىرە بويىنشا ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامى التى رۋدان تۇرادى: ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، قىپشاق.

ارعىن - قازاق حالقىن قۇراعان تايپالاردىڭ ءبىرى. مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ قالدىرعان دەرەكتەر بويىنشا 20-عاسىردىڭ باسىندا 6 ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ىشىندە سان جاعىنان ەڭ كوبى ارعىندار بولعان - 890 مىڭ ادام.

ارعىن ءوز ىشىندە ەكى ۇلكەن اتادان تۇرادى: بەس مەيرام نەمەسە بايبىشە ارعىن (قۋاندىق، سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك، قاراكەسەك) جانە جەتى مومىن نەمەسە توقال ارعىن (اتىعاي، قاراۋىل، قانجىعالى، توبىقتى، باسەنتين، شاقشاق، سارىجەتىم).

ارعىن تايپاسىنىڭ ۇرانى - اقجول، تاڭباسى - كوزتاڭبا.

نايمان - قازاق حالقىن قۇراعان ەجەلگى تۇركى تايپاسىنىڭ ءبىرى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىنىڭ پىكىرىنشە، «نايمان» اتاۋى موڭعولشا «سەگىز» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇل تايپا 10-عاسىردان باستاپ «نايمان» دەپ اتالا باستاسا دا، 13-عاسىرعا دەيىن بۇرىنعى «سەگىز» اتى قوسارلانىپ اتالعانىن ايتادى.

1917 -جىلى رەسەي ۇكىمەتى جۇرگىزگەن ساناق بويىنشا رەسەي مەن قىتاي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا 830 مىڭداي نايمان ءومىر سۇرگەن. ول ءوزى ىشىندە تەرىستاڭبالى، سارىجومارت، تولەگەتاي، سۇگىرشى بولىپ بولىنەدى.

نايمانداردىڭ ورتاق ۇرانى - قاپتاعاي، تاڭباسى - باقان.

قوڭىرات - ورتا ءجۇز قۇرامىنداعى تايپا. قوڭىرات تايپاسى كوتەنشى، كوكتىڭ ۇلى دەگەن ۇلكەن ەكى بىرلەستىكتەن تۇرادى. كوتەنشىدەن جامانباي، امانباي، جەتىمدەر، بوجبان، ساڭعىل تاراسا، كوكتىڭ ۇلىنان بايلار، جاندار، قۇلشىعاش، اققوي، ورازكەلدى، توقبولات، قاراكوسە ۇرپاقتارى وربىگەن.

شىڭعىس حاننىڭ شەشەسى مەن مۇراگەرلەرى تاراعان ۇلكەن ايەلى بورتە دە - قوڭىرات قىزى.

مۇحامەدجان تىنىشپايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە قاراعاندا، قوڭىراتتاردىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى جالپى سانى 310 مىڭ ادام بولعان.

قوڭىراتتاردىڭ ۇرانى - الاتاۋ، مۇكامال؛ تاڭباسى - بوساعا تاڭباسى.

قىپشاق - قازاق حالقىنىڭ، باسقا دا ءبىرقاتار تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزىن قۇراعان ەجەلگى تايپا، ورتا عاسىرلاردا ورتالىق ازيا مەن شىعىس ەۋروپانى مەكەندەگەن اسا ءىرى ۇلىستاردىڭ ءبىرى.

قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن قىپشاقتار نەگىزىنەن سىر بويىن، ارقا ءوڭىرىن، سولتۇستىك باتىس قازاقستان، اقمولا، قوستاناي، تورعاي اۋماعىن مەكەندەيدى. ءوز ىشىندە قاراقىپشاق، قۇلانقىپشاق، سارىقىپشاق، قىتايقىپشاق بولىپ بولىنەدى.

قىپشاقتاردىڭ ۇرانى - ويباس، تاڭباسى - ەكى تىك سىزىق.

كەرەي - قازاق حالقىن قۇراعان ەجەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى. 9-11-عاسىرلاردا ولاردىڭ سانى 200 مىڭ شاماسىندا بولعانى ايتىلادى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، كيىز ۇيدە ءومىر سۇرگەن.

كەرەي اشامايلى جانە اباق دەگەن ەكى ۇلكەن بىرلەستىكتەن قۇرالعان.

كەرەيلەردىڭ ۇرانى - وشىباي، اباق، جانىبەك؛ تاڭباسى - قوسۋ بەلگىسى.

ۋاق - ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن تايپا. شەجىرە بويىنشا شوعا، سارمان، باينازار، سارىباعىش، سىرگەلى، ەرەنشى، الىمبەت، بيدالى، جانسارى، بارجاقسى، شايكوز رۋلارىنا بولىنەدى. سوڭعى تورتەۋىن ەرگەنەكتى ۋاق دەپ تە اتايدى.

1820 -جىلعى دەرەك بويىنشا ورتا جۇزدەگى ۋاقتار 6000 ءتۇتىن شاماسىندا بولعان. 20-عاسىردىڭ باسىنداعى دەرەكتەردە 2300 ءتۇتىن شاماسىندا بولعانى ايتىلادى.

ۋاقتاردىڭ ۇرانى - جاۋباسار، بارماق؛ تاڭباسى - بوساعا، اشاماي.

كەي شەجىرەشى التى تايپاعا قوسىمشا جەتىنشى ەتىپ تاراقتىنى قوسادى. «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىندە ورتا ءجۇز ارعىن ىشىندە تاراقتى دەگەن ەل بار، ونىڭ ءناسىلى كىم ەكەنىن ەشكىم انىقتاپ بىلمەيدى دەلىنگەن.

قازاق ىشىندە تاراقتى ارعىننىڭ نوقتا اعاسى دەگەن ءبىر ءسوز بار، سوعان قاراعاندا تاراق تاڭبالى بولىپ ارعىننان بولىنگەن ءبىر تاپ بولۋى مۇمكىن.

تاراقتى 12 رۋدان قۇرالعان: بايبىشەدەن تورتەۋى - ءالى، سارى، قىدىر، جاشي جانە باسقا ايەلىنەن - الەۋكە، كوگەدەي، اپاي، توقتاعۇل، ەڭ كىشى ايەلىنەن - بوگەشى، بۇلدىرىق، ايتي، قوساناق.

ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى

ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى قازىبەك كەلدىبەك ۇلى - قازاق حالقىنىڭ 17-18-عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. قازىبەك بي 1667 -جىلى سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا تۋعان. ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسى، ونىڭ ىشىندە قاراكەسەك رۋىنان شىققان.

تابيعاتىنان زەرەك، العىر بالا ءبىلىمدى ورتادا كەمەلدەنگەن. ەستىگەنىن، كورگەنىن زەردەسىنە توقىپ، شەشەندىك قابىلەتى دە ەرتە اشىلعان. سول ارقىلى اينالاسىنداعىلاردى ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزگەن. 17-عاسىردىڭ 80-جىلدارى قازىبەكتىڭ ەسىمى كەڭىنەن تاراي باستادى. ۋاقىت وتە كەلە قازىبەك بي قازاق حاندىعىنىڭ ومىرىنە، ىشكى- سىرتقى ساياساتىن انىقتاۋعا، قوعامنىڭ بەيبىت دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە زور ىقپال ەتتى.

تاۋكە حان تۇسىندا «جەتى جارعىنى» تۇزۋگە اتسالىستى. تولە بي، ايتەكە بي ۇشەۋى «جەتى جارعىنى» جازىپ، سول ارقىلى ەل ىشىندەگى ادەت- عۇرىپ نورمالارى، جەر- سۋ، قونىس يەلىكتەرىنىڭ مولشەرى، جەسىر داۋى، قۇن تولەۋ، كەك الۋ، ۇرلىق- قارلىققا تىيىم سالۋ، اعايىن- تۋىس، رۋ اراسىنداعى داۋ-داماي، ەل بىرلىگى، مەملەكەت باسقارۋ، وتان قورعاۋ، سىرتقى جاۋلاردىڭ شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ، ۇرپاق تاربيەسى سەكىلدى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ جۇيەسى جاڭاشا بەلگىلەندى.

قازىبەك ءبي 1764 -جىلى 97 جاسىندا سەمىزبۇعى تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى تەرەكتى قىستاعىندا دۇنيە سالدى. ۇلىنىڭ ۇلىلىعىن تەرەڭنەن تۇسىنگەن زامانداستارى ونى كيەلى جەر - تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە جەرلەدى.

Sputnik قازاقستان