الاش ۇكىمەتىنىڭ قازىناشىسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ۇلت- ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىندە ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىنداعى جاڭا تولقىن «الاش» قوزعالىسى پايدا بولىپ، «الاشوردا» پارتياسى مەن ۇكىمەتى قۇرىلدى.

الاشوردا ءوز الدىمىزعا ەل بولامىز دەگەن مۇراتپەن تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەردى. وسى ۇلى مۇرات جولىندا كۇرەسكەن جۇزدەگەن، مىڭداعان ۇلتشىل، مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ ءبارىن ءالى دە بولسا تولىق تانىپ، بىلە الماي كەلەمىز. وسىناۋ الاش قوزعالىسىنىڭ قىزمەتىنە ارالاسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى - ءانيار قوجاباي ۇلى مولدابايەۆ (1850-1934).

ءانياردىڭ اكەسى قوجاباي شەگىر ۇلى سۇيەكتەن، اعاشتان ورنەكتى بۇيىمدار جاسايتىن شەبەر، ىسمەر ادام بولعان. قوجاباي 1858 -جىلى دۇنيە سالادى دا، سۇندەتباي، ۇمبەتباي، ءانيار اتتى بالالارى اكەسىنىڭ ءىنىسى مولدابايدىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى.

1865 -جىلى 15 جاسار ءانياردى اباي مولدابايدان سۇراپ الىپ، سەمەي شاھارىنداعى ورىس- قازاق ۋچيليشەسىنە وقۋعا بەرەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ، ءانيار تاشكەنتكە بارىپ جوعارى ءبىلىم الادى. زاڭ قىزمەتكەرى بولىپ شىعىپ، جولدامامەن ءاندىجاندا، كەيىندە مارعۇلاندا كىشى شەنەۋنىك بولىپ قىزمەت ىستەيدى. سونداعى وزبەكتىڭ باي ساۋداگەرىنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. 1890 -جىلدارى سەمەيدەگى مەملەكەتتىك بانكتىڭ قىزمەتكەرى، كەيىن ونىڭ مەڭگەرۋشىسى، ۋەزد سوتى بولادى.

ءانيار مولدابايەۆ سەمەيگە كەلىپ قىزمەت جاساپ جۇرگەندە اباي ءوزىنىڭ اۋلەتىنەن مال جيعىزىپ، 30 بەستىنىڭ قارجىسىنا سەمەيدەگى موسكۆين دەگەن ورىستىڭ ءۇيىن ءانيارعا ساتىپ اپەرەدى.

ءانيار ءوزىنىڭ جالعىز ۇلى ساپارعاليعا (1890-1974) كاكىتايدىڭ قىزى كاكىشتى ايتتىرىپ الىپ بەرەدى دە، ىسقاق، اباي تۇقىمدارىمەن قۇداندالى، سۇيەك بولادى. كەيىن دە سۇيەك جاڭعىرتىسادى. ءانيار ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن باستىرىپ شىعارۋعا كوپ قىزمەت ەتكەن ادام.

ءانياردىڭ ءۇيى سەمەيگە كەلەتىن توبىقتى ەلىنىڭ يگى جاقسىلارى عانا ەمەس، ءاليحان بوكەيحان، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ءالىمحان ەرمەك ۇلى، حالەل عاپپاس ۇلى، راقىمجان مارسەك ۇلى، سىدىق دۇيسەنباي ۇلى، مۇستاقىم مالدىباي ۇلى، بياحمەت سارسەن ۇلى سياقتى ازاماتتار ءجيى باس قوساتىن ورىنعا اينالعان.

ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە - «سەمەيدە وبلاستنوي «الاش» پارتياسىنىڭ اشىلعان حابارىن جازعان ەدىك. «سارىارقانىڭ» سوڭعى نومىرىندە بۇل تۋرالى مىنانداي ماقالا باسىلدى دەي كەلە، سەمەي ۋەزىندە الاش پارتياسىنىڭ ۋاقىتشا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءماجىلىسى وتكەنىن، كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى حالەل عاپپاس ۇلى، جولداسى احمەتجان قوزىباعار ۇلى، سەكرەتارى سىدىق دۇيسەنباي ۇلى، قازىناشىسى ءانيار مولداباي ۇلى، قۇرمەتتى پرەدسەداتەلى ءاليحان بوكەيحان بولعانىن جازادى.

ءانيار - سول كەزدەگى مەملەكەتتىك بانكتىڭ قازاق اراسىنان شىققان تۇڭعىش قىزمەتكەرى. ادەتتە، ءانيار مولدابايەۆتىڭ قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى ايتقاندا، الدىمەن ونىڭ بانك سالاسىنداعى جۇمىسىنا ەرەكشە توقتالىپ ءوتۋ كەرەك. 1915 -جىلعى «قازاق» گازەتىندە: «سەمەي. 1913 -جىلى سەمەيدە «وبشەستۆو ۆزايمنىي كرەديت بانكى» اشىلىپ ەدى. سول بانكتىڭ قازىر 301 چلەنى، 41820 سوم كاپيتالى بولدى. بيىلدان باستاپ بۇل بانككە اقشا سالعاندارعا سالعان سوماسىنان ون ەسە ارتىق كرەديت اشىلاتىن بولدى. بۇل بانكتىڭ ۋچەتنىي كوميتەتىنە 12 كىسى سايلاندى، مۇنىڭ ەكەۋى - قازاق. گوسۋدارستۆەننىي بانكتە كوپ جىلدان بەرى قىزمەت ەتۋشى ءانيار مولدابايەۆ ءھام زارەچنىي سلوبودكا ساۋداگەرى عابدۋلراحمان ءيۋسىپ ۇعىلى (ابدىراحمان ءجۇسىپوۆ). بۇل ەكەۋى دە حالىق جايىن جاقسى بىلەتىن ادامدار» دەپ جازىلىپتى.

بۇل بانكتى قازاقتار «ۋاق- قارىز» سەرىكتىگى دەپ اتاعان. 1918 -جىلى «اباي» جۋرنالىن باستىرىپ- شىعارۋشى «ۋاق- قارىز» سەرىكتىگى ەكەنىن ەسكەرسەك ءانيار مولدابايەۆتىڭ دا تىكەلەي قاتىسى بارىن ايتۋىمىز كەرەك. سول زاماننىڭ ءىرى كاسىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ابدىراحمان ءجۇسىپوۆتىڭ ۇيىندە ورنالاسقان «جاردەم» باسپاسىنان «اباي» جۋرنالى مەن «سارىارقا» گازەتتەرى شىعىپ تۇرعان.

الاش ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى جىلدارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ باسشىلىعىمەن «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى قۇرىلعان كەزدە ءانيار مولدابايەۆ ءبىراۋىزدان ونىڭ قازىناشىسى بولىپ بەكيدى. پارتيانىڭ مۇشەلىك جارناسىن جيناۋ، جالپى پارتيالىق قارجى ماسەلەسى مەن كەيىن الاش ۇلتتىق اۆتونومياسى مەن ۇكىمەتىنىڭ جۇيەلى جۇمىس اتقارۋىن، قارجىلىق ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىلىپ وتىرىلۋىن رەتتەگەن، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقاردى.

وسى جەردە بولە- جارىپ ايتىپ كەتەتىن جايت، ول - قازاقتىڭ اۋقاتتى ازاماتتارىنىڭ الاش پارتياسىنا، ۇكىمەتىنە جانە كوسەمدەرى مەن قىزمەتكەرلەرىنە دەمەۋشىلىك جاساپ وتىرۋى. الاشوردا قايراتكەرلەرى شىڭعىستاۋ، ابىرالى وڭىرلەرىندەگى جانە قارقارالى ماڭىنداعى قازاق داۋلەتتىلەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ وتىرعان. 1906 -جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا قاراجان ۇكىبايەۆ ونى شىعارىپ الۋ ءۇشىن كەپىلدىككە 2500 رۋبل تولەپتى. ال ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل بەرگەن.

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1908 -جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعانى بەلگىلى. سول كەزدە ونى اۋىردى دەپ ەستىگەن ورازبايدىڭ بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز بەن ءبىر باعلان سويىپ اپارىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان ەكەن.

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق باسقارۋ ورگانى بۇكىلحالىقتىق كەڭەس پەن سەمەي وبلىستىق سوۆەتىنىڭ الاش قالالىق دۋماسى مەن الاش قالالىق قوعامدىق باسقارماسىنىڭ، سونداي- اق سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ كەڭسەلەرى نەگىزىنەن الاش قالاسىندا قونىس تەپتى. سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنا قاتىستى ءبىر قۇجاتتا ونىڭ كەڭسەسى الاش قالاسىنداعى بەلگىلى باي- كوپەس قاراجان ۇكىبايەۆتىڭ ۇيىندە ورنالاسقانى اتاپ كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار قاراجان ۇكىبايەۆ ءوزىنىڭ كوپتەگەن ۇيلەرىنىڭ تاعى ءبىرىن الاش قالاسىندا قازاق بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن مەكتەپ عيماراتىنا بەرگەن كورىنەدى.

سول سياقتى ءانيار مولدابايەۆتىڭ ۇيىندە الاشوردا باسشىلارى ءاليحان بوكەيحان مەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ وتباسىلارى تۇرعانى تۋرالى گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى: «اكەم 1921-1922 -جىلدارى سەمەي گۋبسوتىندا جۇمىس ىستەيدى دە، ءبىز كوميسسارسكايا كوشەسىندەگى ءانيار مولدابايەۆتىڭ ەكىقاباتتى جەكەمەنشىك ۇيىندە تۇردىق (كەيىن اباي مۋزەيى بولدى). ۇستىڭگى قاباتىندا ءبىز - دۋلاتوۆتار، بىرىنشىسىندە ءاليحان اتاەكەمنىڭ (بوكەيحانوۆ) ءۇي- ءىشى جايعاسقان ەدى» دەپ ءوزىنىڭ «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» اتتى ەڭبەگىندە جازادى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءانيار قوجاباي ۇلى انەت بابانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ەكەن. انەت كىشىك ۇلى (1623-1723) «جەتى جارعىنى» قۇراستىرۋعا قاتىسقان اتاقتى جەتى ءبيدىڭ ءبىرى. انەت بابا سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنگەن. شاكارىم قاجى قۇدايبەردى ۇلى قالقامان- مامىر پوەماسىندا:

انەت باباڭ - ارعىننىڭ ەل اعاسى،

ءارى ءبي، ءارى موللا عۇلاماسى.

ورتا جۇزدە ۇلگى ايتقان ءعادىل ەكەن،

سول كەزدە توقسان بەسكە كەلگەن جاسى، - دەيتىن.

«انەت باباڭ ەمەس پە مەنىڭ اتام» دەپ ارۋاقتى ءبي كەڭگىرباي سىيىناتىن قاسيەتتى ادام وسى كىسى. انەت بابا كىشىك ۇلى ءوز زامانىندا «بيلەردىڭ ءبيى»، « ۇلىلاردىڭ ۇستازى»، «بابا» اتانعان، وقىمىستى عۇلاما، مەملەكەتارالىق مامىلەگەر بولعان، كورنەكتى تاريحي تۇلعا.

ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ تامىرىنا ۇڭىلسەك، شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا انەت بابا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ التىنشى اتاسى ايتەكپەن ءبىر تۋىسادى.

انەت بابادان شاقا، شاقادان - تاۋكە، تاۋكەدەن - شەگىر، ودان قوجاباي، مولداباي، تاكى تۋادى. قوجابايدان - سۇندەتباي، ۇمبەتباي، ءانيار تۋعان. ءانياردىڭ ساپارعالي ەسىمدى ۇلى بولعان. 1910 -جىلدارى ول بالاسىن كاكىتايدىڭ قىزىنا ۇيلەندىرگەن. ساپارعاليدان مۇحامەتقالي اتتى نەمەرە سۇيگەن.

ءانياردىڭ اعاسى سۇندەتبايدان قالاۋبەك پەن يسلامبەك تۋعان. يسلامبەكتەن سامات، ساعىنتاي، ماقسۇت جانە نۇرجامال ەسىمدى بالالار تارايدى. نۇرجامالدى كىشكەنە كۇنىنەن ءانيار ءوز باۋىرىنا باسىپ، اتاقتى اباي اتامىزدىڭ اتاسى وسكەنبايدىڭ جاقىبىنان تۋعان اقبەردى قاجىنىڭ ۇساتايىنىڭ ۇلى جۇماتايعا ۇزاتادى. اقبەردى مەن سۇندەتباي بالالارى ەلگە سىيلى بولعان. اقبەردىنىڭ بالالارى قيساتاي مەن ءومىرتاي سۋديا بولىپ سەمەي ۋەزىنىڭ شىڭعىس بولىسىندا قىزمەت جاساعان، ال يسلامبەك القا بي بولىپ سايلانعان.

يسلامبەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۋعىنىنا ءتۇسىپ، بالا- شاعاسى دا ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. يسلامبەكتىڭ ءبىر بالاسى - ماقسۇتتى ءانيار ءوز اتىنا جازدىرىپ، مەكتەپكە بەرىپ، امان ساقتاپ قالعان. يسلامبەكتىڭ تاعى ءبىر بالاسى سامات سۇندەتبايەۆ ءوزىنىڭ تالابىمەن وقۋ وقىپ، ەڭبەكپەن كوتەرىلىپ، كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ ديپلوماتيالىق كورپۋسىنىڭ وكىلى، يەمەن اراب رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىكتىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولدى. ءانياردىڭ تاربيەسىندە وسكەن ماقسۇت كەيىن قاراۋىلعا ورالىپ، دۇكەن- شەبەرحانا ۇستاعان، اۋىلدا تەحنيكا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن بىردەن- ءبىر ادام بولعان. ءانياروۆتار اۋلەتى بابالارىنىڭ اتىن ساقتاپ، يگى ىستەرىن ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاپ كەلەدى.

ارداق بەركىمباي،

جۋرناليست- زەرتتەۋشى. 2017