قازىرگى تورەلەر شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس، تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاقتارى
كونفەرەنسيا قاتىسۋشىلارىنا ق ر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا ۇندەۋ جاسادى. مينيستر ۇندەۋىن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مادەنيەت كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى اقان ابدۋاليەۆ وقىپ بەردى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جانە ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى، ق ر پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات ماقالالارى اياسىندا ناقتى تاپسىرمالار بەرىلىپ، ەلىمىزدىڭ مادەني مۇراسىنا كوڭىل ءبولىنىپ، كوپتەگەن جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانى وزدەرىڭىزگە بەلگىلى. جالپى، ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەردەلەۋ جانە ونى ارى قاراي تانىتۋ قوعامنىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىراتىن ستراتەگيالىق وزەكتى ماسەلە ەكەنى بارىمىزگە ايقىن. قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ، سونداي- اق «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ىرگەلى ماقالاسىن ءبىز حالقىمىزدىڭ جانە مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحي وتكەنىنە زور كوڭىل بولىنەتىنىمىزدى اتىراۋ وبلىسىندى وتكەن كونفەرەنتسيا، سونىمەن قاتار جوشى حان ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋى جانە بۇگىنگى عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا كورسەتىپ وتىر»، - دەلىنگەن اقتوتى رايىمقۇلوۆانىڭ ۇندەۋىندە. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز توڭىرەگىندەگى كوپتەگەن تۇركى ۇلىستارىنىڭ تىكەلەي جانە جاناما ىقپالى بولدى. بۇل رەتتە، ىقپال ەتكەن ءىرى ۇلىستاردىڭ ءبىرى - تايبۇعا ۇلىسى جانە تايبۇعالىقتار نەگىزىن قالاعان ءسىبىر حاندىعى. تايبۇعا ۇلىسى جايلى تاريحي دەرەكتەر وتاندىق تاريحشى- عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر.
«تايبۇعا - كەرەيدىڭ تۇعىرىل حانىنىڭ ۇلى ۇيقىدان (كەي جەردە ۇكى دەپ تە جازىلادى) تاراعان ۇرپاعى. كەرەي مەملەكەتى ىدىراعان كەزدە، تۇعىرىل حاننىڭ تاعىن شىڭعىس حان الدى. قازىرگى تورەلەر دە شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس، تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاقتارى. تۇعىرىل حاننىڭ ءوزى نايمانداردىڭ قولىنان قازا تابادى. ال كەرەي ەلى بىرنەشە توپقا بولىنەدى. ءبىر توبى سىبىردەگى ورماننىڭ اراسىنا كەتەدى. ەكىنشى ءبىر توبى وڭتۇستىككە - تالدىقورعان، جەتىسۋعا قاراي كەتەدى. ءبىر توبى - ورتالىق، باتىس قازاقستانعا دەيىن بارادى، قازىرگى كەرەيىت دەپ جۇرگەنىمىز سولار. كوپشىلىگى باسقا كورشى حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. ولار قالماقتا، تاتاردىڭ ىشىندە بار، جوڭعاردىڭ ىشىنە تورعاۋىت بولىپ ەندى، باشقۇرتتىڭ ىشىندە گيرەيەۆو دەگەن 4-5 اۋىل بار»، - دەدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانجول كۇزەمباي ۇلى.
ا. كۇزەمباي ۇلى تايبۇعانىڭ - العاشقى ءسىبىر حاندارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«قايرانباي مەن قۋتەمىر دەگەن ەكى باتىر، ونىڭ بىرەۋى كەرەي، بىرەۋى قىپشاق، توبىل وزەنىنىڭ ەرتىسپەن قوسىلاتىن جەرىندە قالا سالادى. وعان شىڭعىسحان رۇقسات بەرەدى. چينگا- تۋرا قالاسى وسىلاي سالىنىپ، مەملەكەت قۇرىلادى. ارينە، ونى قازىرگى مەملەكەتتىلىكپەن سالىستىرۋ قيىن. ول كەزدەگى مەملەكەت ءۇشىن - باسشى، زاڭ، تۇرعىندارى مەن تەرريتورياسى بولسا جەتكىلىكتى ەدى. سونىڭ العاشقى حانى - تايبۇعا بولدى. تايبۇعالىقتار 100 جىلعا جاقىن ءسىبىردى بيلەيدى. وسى كەزدە شيبان اۋلەتىنەن شىققاندار سىبىردەگى بيلىككە تالاسادى. شيباندىقتاردىڭ ەڭ قۇدىرەتتى وكىلى - كوشىم حان. كوشىم حان قازاق دالاسىنان بارعان، ورىستىڭ اۆتورلارى، ءتىپتى ليەۆشيننىڭ ءوزى كوشىمدى «يز كازاحسكوي وردى» دەپ جازادى.
تاق تالاسى 300 جىلعا سوزىلدى. اقىرىندا «ەكى قارعا تالاسسا، ءبىر قۇزعىنعا جەم بولادى» دەگەندەي، ەكەۋى دە موسكۆا پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ال ەندى تايبۇعانىڭ ۇرپاقتارى قازىر قازاقتىڭ ىشىندە دە بار، ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ ىشىندە دە بار، اسىرەسە رەسەيدە كوپ. قازىر تايبۇعانى دا بىلەتىندەر از، كەڭەس ۋاقىتىندا بۇل تاريح وقىتىلعان جوق. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ دا جەكەلەگەن تاريحشىلار زەرتتەمەسە، كوڭىل اۋدارىپ جاتقاندار جوق»، - دەيدى ا. كۇزەمباي ۇلى.
«تايبۇعا حان - قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان اتاقتى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحى ەلىمىزدىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. تايبۇعا حان - باتۋ حاننىڭ ۇلى جورىقتارىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى، شىڭعىسحان مەن جوشى حان زامانداسى، بولعان، التىن وردا سىندى ۇلكەن بىرلەستىكتىڭ تىرەگى بولعان. وكىنىشكە وراي، تاريحتا باستى نازار التىن ورداعا قاتىستى زەرتتەۋگە اۋدارىلدى»، - دەدى «التىن وردا» حالىقارالىق بيزنەس- كلۋب» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى مارحابات بالعاباي.
«ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تايبۇعا تاريحىن زەرتتەۋ بويىنشا تەرەڭ زەرتتەۋلەردى باستاعان عالىمدارعا العىس ايتقىم كەلەدى، ءسىبىر حاندىعىنىڭ اۋماعى تولىعىمەن كەڭەيتىلىپ، ءبىزدىڭ ەلىمىزدى دە قامتىعان. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل اۋماقتىڭ كىمنىڭ مەنشىگىندە ەكەنى، ونىڭ نەگىزگى كوزدەرى، قايدا جانە كىمنىڭ باسقارعانى، قانداي اۋماقتاردىڭ تيەسىلى بولعانى تۋرالى كوپتەگەن پىكىرتالاستار بار»، - دەيدى م. بالعاباي.
ءوز كەزەگىندە «تۇعىرىل حان - وڭ حان» كورپوراتيۆتىك قورىنىڭ ءتوراعاسى اسىلحان يگىبايەۆ ءسىبىر حاندىعىنىڭ بوتەن جۇرت ەمەستىگىن ايتتى.
«كەڭەس كەزەڭىندە تاريحىمىز بۇرمالانىپ، قايتا جازىلدى. قازىر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىرتالاي تاريحي شىندىقتارعا كوزىمىز جەتتى. بۇگىنگى قوزعالىپ وتىرعان كونفەرەنسياداعى ءسىبىر حاندىعى قازاق حالقى ءۇشىن بوتەن جۇرت ەمەس. ول حاندىقتىڭ دا قۇرامى بىزدەگىدەي ارعىن، نايمان، قىپشاقتاردان تۇرعان. وسىعان قاراپ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ءبىز تاعى ءبىر تاريحىمىزدان ايىرىلىپ قالا جازداعانىمىزدى كورە الامىز. ءسىبىر حاندىعى ءبىزدىڭ اجىراماس بولىگىمىز، تۋىستاس قانداستارىمىز، - دەدى ول.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى