قازاق بوكسىنىڭ ءباھادۇرى
(جوعارىداعى سۋرەتتە سۋرەتتە: قايراتكەر قالامگەر شەرحان مۇرتازا شوقىر اعاسىنا ەر- تۇرمان سىيلاپ تۇر. الماتى قالاسى، 1993 -جىل، 18 -جەلتوقسان)
ەندەشە، جوعارىداعى ۇلت قايراتكەرلەرى تاراپىنان كەمەل باعا بەرىلگەن شوقىر بولتەك ۇلى كىم؟ تانىمال سپورت جۋرناليسى قىدىربەك رىسبەك: «شوقىر بولتەك ۇلى - سوناۋ دۇربەلەڭگە تولى 1916 -جىلى 29 -قازان كۇنى ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى، جارمىش اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى بولتەك قاراپايىم بالىقشى ەكەن. ءبىر كۇنى تەڭىزگە بالىققا شىققاندا قاتتى جەل كوتەرىلىپ، قايىعى اۋدارىلادى دا، ءوزى جاعاعا امان شىعىپ قالادى. بولتەك دۇلەي داۋىلمەن ارپالىسقان بويدا قايىعىنا ۇمتىلادى. قايىققا جاقىنداعاندا اۋدا تىپىرلاپ جاتقان ءداۋ شوقىر بالىعىنا كوزى تۇسەدى. ولجاسىن الىپ ۇيىنە بەتتەگەن بولتەكتىڭ الدىنان اۋىلداستارى جۇگىرە شىعىپ: «ءسۇيىنشى! ايەلىڭ ۇل تاپتى»، دەيدى. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان بولتەك ۇلىنا «شوقىر» دەپ ات قويىپتى» دەيدى.
ءسوزىمىزدى ارى قاراي تارقاتار بولساق، شوكەڭنىڭ بالالىق شاعى مەن ەس جيىپ، ەتەك باسقان جالىندى جاستىعى اشتىق جىلدارىنا ءدوپ كەلىپ، سوڭى ۇلى وتان سوعىسىنا ۇلاسىپتى. بوكس اتاسىنىڭ ءومىر تاريحىن زەرتتەگەن سپورت تاريحشىسى قىدىربەك ادىلبەك ۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا، شوقىر ەس بىلگەن كەزىندە اكەسىنەن، ارادا از ۋاقىت وتكەندە اناسىنان ايىرىلىپ، توعىز جاسىندا فورت- شيەۆچەنكو قالاسىنداعى بالالار ۇيىنەن پانا تابادى.
قالاداعى جەتى جىلدىق مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە ونىڭ سۋرەت سالۋعا بەيىمىن بايقاعان ۇستازدارى باكۋدەگى كوركەمسۋرەت ۋچيليشەسىندە وقۋعا كەڭەس بەرەدى. باكۋدە ءۇش جىل وقىعان شوقىر بولتەك ۇلى 1934 -جىلى كييەۆتەگى كوركەمسۋرەت اكادەمياسىنا تۇسەدى. شوكەڭ بىلعارى قولعاپتى العاش رەت كييەۆتە، يۆان يۆانوۆ اتتى باپكەردىڭ قول استىندا جاتتىعۋ ۇستىندە كيسە كەرەك. وسىلاي بوكستىڭ الىپپەسىن ۇيرەنگەن شوقىر بولتەك ۇلى ۋكرايناداعى بوكس جارىستارىندا كوزگە تۇسە باستايدى. ستۋدەنتتەردىڭ «بۋريەۆەستنيك» ەرىكتى سپورت قوعامىنىڭ ايقاستارىندا الاش ورەنى ۇنەمى ۇزدىك شىعىپ وتىرادى.
وقۋىن اياقتاعان سوڭ الماتىعا ات باسىن بۇرادى. وسىلاي قازاق توپىراعىنا تۇڭعىش رەت بوكس قولعابىن ارقالىپ كەلگەن ش. بولتەك ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن 1937 -جىلى بوكستان الماتى قالاسىنىڭ رەسمي بىرىنشىلىگى وتەدى. وعان 50 سپورتشى قاتىسادى. الايدا كەشىكپەي ۇلى وتان سوعىسى باستالىسىمەن ءوز ەركىمەن سۇرانىپ مايدانعا اتتانعان شوقىر بولتەك ۇلى 1941 -جىلدىڭ شىلدەسىندە باتىس مايدانىندا اۋەلى زەڭبىرەك كوزدەۋشىسى، كەيىن ونىڭ كومانديرى بولادى. 1942 -جىلدىڭ 8 -تامىزىندا ەفرەيتور بولتەك ۇلى سنوۆيدوۆو جەرىندە دۇشپاننىڭ ءۇش «دزوت» - ىن جويعانى ءۇشىن «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان ەكەن. 1943 -جىلى مايداندا العان جاراقاتى سالدارىنان الماتىعا قايتا ورالعان مايدانگەر ءۇزىلىپ قالعان بوكسىن قايتا قولىنا الادى. اراسىندا ءوزى دە جاتتىعۋىن ۇزبەي، بىرتە-بىرتە سپورتتىق جارىستارعا قاتىسا باستايدى. ول 1944-1947 -جىلدار اراسىندا بىردە «دينامو»، بىردە «سپارتاك» ەرىكتى سپورت قوعامدارىنىڭ وداقتىق جارىستارىندا كۇمىس جۇلدەگەر اتانىپ، قاتارىنان ءۇش رەت قازاقستان بىرىنشىلىگىنىڭ جەڭىمپازى بولادى. 1947 -جىلى وسىنداي سپورتتىق تابىستارى ءۇشىن قازاق جاستارى اراسىنان تۇڭعىش رەت «ك س ر و سپورت شەبەرى» اتاعىن العان.
«1947 -جىلى ماسكەۋدە وتكەن كەڭەس وداعىنىڭ بىرىنشىلىگىنە قازاق ەلىنىڭ قۇراما كومانداسىن شوقىر اتامىز باستاپ باردى. ونىڭ مەكتەبىنەن ماقسۇت وماروۆ، ءابدىسالان نۇرماحانوۆ، سەرىك ابدەنالييەۆ، ۆيكتور جانە ۆلاديمير كاريموۆتار، اسقار ق ۇلىبايەۆ سەكىلدى تالانتتى شاكىرتتەر تاربيەلەنىپ شىقتى. ول رەسپۋبليكادا جاتتىقتىرۋشىلار قاتارىنىڭ كوبەيۋىنە دە ۇلكەن ۇلەس قوستى. قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، قارلاگ-تا جۇرگەن جاتتىقتىرۋشىلار گۋستاۆ كيرشتەين (نەمىس) مەن داۋلەتكەرەي مۋلايەۆتى (بالقار) تۇرمەدەن بوساتىپ، ولاردى الماتىعا اكەلىپ جاتتىقتىرۋشى قىزمەتىنە ورنالاسۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى»، دەپ جازىپتى شوقىرتانۋشى قاسىم سىرباي ۇلى.
قىسقاسى، شوقىر اعامىزدىڭ باسشىلىعىمەن وسى جىلدارى ۇلتتىق قۇراما قالانىڭ، رەسپۋبليكانىڭ، ورتا ازيانىڭ رەسمي چەمپيوناتتارىنا تۇراقتى قاتىسادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1947 -جىلى ماسكەۋدە وتكەن ك س ر و بىرىنشىلىگىنە شوكەڭنىڭ شاكىرتى ماحمۇت وماروۆ قولا جۇلدەگەر اتانىپ، وسى جىلى «دينامو» بىرىنشىلىگىنىڭ فيناليسى، ءۇش دۇركىن قازاق ك س ر-نىڭ چەمپيونى بولىپ ۇلگەرسە، اعايىندى وماروۆتار جانە رەحەرتتەرمەن قاتار، ە. حاسانوۆ، ا. ۇسەنوۆ، ن. تيتوۆ، ا. كادەتوۆ، س. ابدەناليەۆ، ا. ق ۇلىبايەۆ، ح. نۇرسەيىتوۆ، ت. ب. تالانتتار رينگ تورىندە اتوي سالعانىن بوكس جاناشىرلارى ءالى كۇنگە ۇمىتقان جوق. وسىلاردى ەسكەرە كەلە شوقىر بولتەك ۇلىنا 1964 -جىلى «قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلگەن. ءبىراق قانداي دا اتاققا دا، داڭققا دا پەندەشىلىك جاساپ قىزىقپايتىن شوقىر، سول ءبىرقالىپتى ۇيرەنگەن داعدىسىمەن ءومىر سۇرە بەرگەن. ەشكىمگە باس يمەيتىن قايسار تۇلعانىڭ ادامي قاراپايىم قاسيەتتەرى تۋرالى ونى جاقىن بىلەتىندەر تاڭدانىسپەن ايتادى.
شوقىر شاكىرتتەرىنىڭ سپورتتىق ناتيجەلەرىنە توقتالساق: ءابدىسالان نۇرماحانوۆ گانەفو ويىندارىنىڭ جەڭىمپازى، ك س ر و چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، ماقسۇت وماروۆ - ك س ر و حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، گەنناديي روجكوۆ - ك س ر و چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، اناتولي كادەتوۆ - ك س ر و حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ جانە كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيونى، ۆيكتور، ۆلاديمير كاريموۆتار - ك س ر و چەمپيوندارى… ول كەزدە الەم چەمپيوناتى وتپەيتىن. ال وسى ساڭلاقتاردىڭ قاي- قايسىسى دا سول تۇستا وليمپيا ويىندارىندا ولجا سالعان كەڭەس بوكسشىلارىنان كەم سوقپايتىن. ءبىراق ماسكەۋ شوقىر شاكىرتتەرىن ەۋروپا چەمپيوناتىنا دا جىبەرگەن جوق.
بولتەك ۇلىنىڭ شاكىرتتەرى تەك شارشى الاڭدا عانا تابىستى بولعان جوق، ولاردىڭ ىشىنەن نەبىر اتاقتى جاتتىقتىرۋشىلار مەن تورەشىلەر شىقتى. مىسالى، ەسكەندىر حاسانوۆ ۇزاق ۋاقىت قازاقستان ۇلتتىق قۇراماسىنىڭ اعا جاتتىقتىرۋشىسى بولسا، سەرىك ابدەناليەۆ ۇلتتىق قۇرامانىڭ باس باپكەرى جانە مەملەكەتتىك جاتتىقتىرۋشى قىزمەتىن ون جىلدان اسا اتقاردى. سەرىك اعامىز شوقىر ۇستازىنىڭ سەنىمىن تولىق اقتادى. ابدەناليەۆ ءتورت بىردەي الەم چەمپيوناتىندا جانە سيدنەي وليمپياداسىندا قازىلىق ەتتى. سيدنەي وليمپياداسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەڭ تاڭداۋلى 10 تورەشىنىڭ قاتارىنا ەندى. شوكەڭ باس جاتتىقتىرۋشى كەزدە سول قۇرامانىڭ مۇشەسى بولعان ءابدىسالان نۇرماحانوۆ اتلانتا وليمپياداسىنا قازاق قۇراماسىن باستاپ بارىپ، ءبىزدىڭ كوماندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ كۇشتى كوماندالارىنىڭ اراسىندا ءۇشىنشى ورىنعا يە بولدى. مىنە، بولتەك ۇلى ەل بوكسىنىڭ ىرگەتاسىن قالار كەزدە اقىلدى، تاباندى، ىسكەر جىگىتتەرگە ارقا سۇيەسە، سول ازاماتتاردان ءتالىم العان شاكىرتتەر ۇستازدارى باستاعان ءىستى جەرىنە جەتكىزە ءبىلدى.
سونىمەن قاتار شوقىر اتامىز دارىندى سۋرەتشى ەدى. ول كىسى «قازاق فيلم» كينوستۋدياسىندا سۋرەتشىلىك قىزمەت اتقارعانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى بەيىمبەت مايليننىڭ ۇسىنىسىمەن تاتاردىڭ بەلگىلى اقىنى عابدوللا توقايدىڭ پورترەتىن سالادى. كەيبىر دەرەكتەرگە نەگىزدەلسەك، شوكەڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، شاكەن ايمانوۆتىڭ، شارا جيەنقۇلوۆانىڭ پورترەتتەرىن سالعان.
تاعدىر شوقىردى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا سۋرەتشى بولىپ جۇرگەندە، قازاق بي ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزى نۇرسۇلۋ تاپالوۆامەن تابىستىرادى. 1954 -جىلى ۇيلەنگەن ولاردىڭ وتباسىندا اقتوتى، اقسۇلۋ ەسىمدى قىزدار ومىرگە كەلەدى. شوقىر بولتەك ۇلى 1994 -جىلى 78 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. جارى قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى نۇرسۇلۋ تاپالوۆا دا ارادا 4 جىل وتكەندە قايتپاس ساپارعا اتتاندى. ءبىرى قازاقتىڭ تۇڭعىش بوكسشىسى، ءبىرى تۇڭعىش كاسىبي بالەت ءبيشىسى، ءبىرى تۇڭعىش سپورت شەبەرى، ءبىرى قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، ءبىرى قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، «قوس تۇڭعىش» تۋعان ەلىنىڭ توپىراعىندا بايىز تاپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz