وتكەن عاسىردا فاشيستەر تۇتقىنىنا تۇسكەن قازاقتاردىڭ تاعدىرى قالاي ءوربىدى - عالىمدار زەرتتەۋى
بۇل تۋرالى، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، كوميسسيا قىزمەتىن قولداۋ جونىندەگى جوبالىق كەڭسەنىڭ باسشىسى سابىر قاسىموۆ عالىمدار مەن ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمدامالارىن جانە زەرتتەۋلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
«رەسەيدە ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى الەكساندر ياكوۆليەۆتىڭ باستاماسىمەن پرەزيدەنت ب. ەلتسين 1995 -جىلدىڭ 24 - قاڭتارىندا فاشيستىك لاگەرلەرگە تۇسكەن اسكەري تۇتقىندار مەن جەر اۋدارىلعان ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى جارلىق قابىلدادى. ارينە، بۇل جارلىق قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندارعا قولدانۋعا كەلمەيتىن ەدى. وكىنىشكە وراي، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى اقتاۋ نەمەسە اسكەري تۇتقىنداردىڭ ىستەرىن قايتا قاراۋ تۋرالى بىردە- ءبىر اكت قابىلدانبادى. ءبىزدىڭ قازاقستاندىقتار قانداي جاعدايلار مەن سەبەپتەر بويىنشا تۇتقىنعا تۇسكەنى زەرتتەلمەدى. گەرمانياعا قىزمەت ەتۋگە انت قابىلداۋدان باس تارتقانى ءۇشىن، تۇتقىننان قاشقانى ءۇشىن اتىلعان ازاماتتارىمىزدىڭ سانى مەن اتتارى دا انىقتالعان جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازا تاپقان قازاقستاندىقتاردىڭ ناقتى سانى، فاشيستىك لاگەرلەردە قازا تاپقان وتانداستارىمىزدىڭ سانى، ولاردىڭ قانشاسى ءتىرى قالىپ، قانشاسى اقتالىپ شىققانى بەلگىسىز»، - دەدى سابىر قاسىموۆ، «1939-1945 -جىلدارى فاشيستىك گەرمانيادا جانە «تۇركىستان لەگيونىندا» ۋاقىتشا بولعان قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندار بويىنشا ماتەريالدار جيناۋ» جونىندەگى سەميناردا.
ونىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن، ونىڭ ىشىندە 1939-45 -جىلدارى فاشيستىك گەرمانيادا، فينليانديادا جانە ەۋروپانىڭ باسقا دا ەلدەرىندە تۇتقىندا بولعان، كەڭەس وداعىندا قايتا قۋعىنعا ۇشىراعان اسكەري تۇتقىنداردى تولىق اقتاۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى.
«شىن مانىندە سوعىس تۇتقىندارى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندىقتار، ءبىرىنشى رەت تۇتقىنعا تۇسكەندە گيتلەر رەجيمىنىڭ ۇلتتىق شوۆينيستىك فاشيستىك ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى.
ولاردى جاپپاي اتتى، گاز كامەرالارىندا ورتەدى، عىلىمي ماقساتتا پايدالاندى، اش ۇستادى، قۇل رەتىندە ماجبۇرلەپ اۋىر جۇمىستارعا سالدى، سەبەبى سوۆەت وداعى 1929 -جىلعى اسكەري تۇتقىنداردى قورعاۋ جونىندەگى جەنيەۆا كونۆەنتسياسىنا قول قويۋدان باس تارتتى. ال سوعىس اياقتالىپ، ءتىرى قالعان كەڭەستىك تۇتقىندار وتانىنا ورالعاننان كەيىن ەكىنشى رەت توتاليتارلىق ستاليندىك بيلىكتىڭ قۇربانى بولدى. سوۆەت وداعىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلىعى ءوز ازاماتتارىن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراتپاۋعا ۋادە بەرىپ، سوڭىنان ولارعا قايتادان جۇيەلى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن شارالارىن جۇرگىزدى. گەرمانيادا نەمىس حالقى وتكەن ىسكە وكىنىپ، ءالى دە كەشىرىم سۇراپ كەلەدى. ولار گيتلەر رەجيمىنىڭ ناقتى قۇرباندارىنا جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا مورالدىق جانە ماتەريالدىق وتەماقىلار تولەدى. ال ستالينيزمگە ساياسي رەپرەسيا جۇرگىزگەنى ءۇشىن وكىنىشكە وراي، ءتيىستى باعا بەرىلمەدى»، - دەدى س. قاسىموۆ.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، 1941-45 -جىلدارى 1 ميلليون 200 مىڭ قازاقستاندىق سوعىسقا شاقىرىلعان. وعان قوسا، سول كەزدەگى قىزىل اسكەر قاتارىندا 178 مىڭ ازاماتىمىز قىزمەت ەتكەن.
«سوندا قازاقستاننان بارلىعى 1 ميلليون 378 مىڭ سارباز سوعىسقا اتتانعان. قازاقستانداعى جۇمىلدىرۋ كوەففيسيەنتى 22 پايىزدى قۇرادى، بۇل بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى بولدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا بەلارۋستى تولىعىمەن جانە ۋكراينانى فاشيستەر باسىپ الدى. ءبىزدىڭ ساراپشى عالىمدار عىلىمي- اناليتيكالىق ادىستەردىڭ نەگىزىندە 255 مىڭنان استام قازاقستاندىق گەرمانيا باسىپ العان اۋماقتاردا تۇتقىندا بولعانىن ەسەپتەپ شىعارعان جانە بۇل تۇجىرىمعا رەسەيلىك جانە شەتەلدىك ساراپشىلار دا قوسىلدى. تۇتقىندا بولعان 128 مىڭنان استام قازاقتىڭ سوعىس اياقتالعاندا 47 مىڭنان استامى عانا امان قالعان. ونىڭ ىشىندە 23 مىڭ 143 اسكەري تۇتقىن سوعىستان كەيىن قازاقستانعا قايتارىلدى. قالعاندارىنىڭ تاعدىرى بەلگىسىز. قولدا بار مالىمەتتەرگە سايكەس، ولاردىڭ ءبىر بولىگى امەريكالىق جانە اعىلشىن بيلىگىنىڭ كومەگىمەن باسقا ەلدەرگە جىبەرىلگەن. ءبىر بولىگىن كەڭەس اسكەرلەرى باتىس وداقتاستارىنان تۇتقىنداردى العان كەزدە- اق اتىپ تاستاعان. ال كەيبىرەۋلەرى ك س ر و- عا تاسىمالداۋ كەزىندە قايتىس بولعان نەمەسە ءوز- وزىنە قول جۇمساعان»، - دەدى سابىر قاسىموۆ.
ايتا كەتەيىك، بۇگىن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىقتاي اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا 1939-1945 -جىلدارى فاشيستىك گەرمانيادا جانە «تۇركىستان لەگيونىندا» ۋاقىتشا بولعان قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندار بويىنشا ماتەريالدار جيناۋ جونىندە سەمينار ءوتتى.
بۇعان دەيىن س. قاسىموۆ 3 ميلليون 900 مىڭ كەڭەس اسكەرى تەك بەس ايدىڭ ىشىندە ك س ر و باسشىلىعىنىڭ كىناسىنەن فاشيستەردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەنىن ايتقان ەدى.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى