قۋعىن- سۇرگىن جىلدارى قازاقستانعا قانداي ۇلتتار كوشىرىلدى
«قازاقستان ساياسي، الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنتتەر پوليگونى عانا بولعان جوق، ونىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ جارتىسى قازا تاپتى. قازاقستان بولشيەۆيكتەر بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى دەپ ەسەپتەگەن باسقا حالىقتار مەن الەۋمەتتىك توپتاردى جەر اۋدارۋ ورنىنا دا اينالدى. قونىس اۋدارۋشى حالىقتاردىڭ باسىم بولىگى قازاقستانعا كوشىرىلدى. قازاقستان ەركىنەن تىس كەڭەستىك حالىقتار تۇرمەسىنە اينالدى. حالىقتاردى كۇشتەپ دەپورتاتسيالاۋ ستالينيزمنىڭ ەڭ ءجيى تاراعان، قاتەرلى ناۋقانى بولدى. بيلىك 1920 -جىلداردىڭ اياعى مەن 1930 -جىلداردىڭ باسىنداعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جانە اشارشىلىقتان قازا تاپقان ميلليونداعان قازاقستاندىقتاردىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلدى»، - دەدى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق وڭالتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى سابىر قاسىموۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلكەن اۋماقتار مەن دالا جانە قاتال كليمات لاگەرلەر اشۋ ءۇشىن ىڭعايلى بولدى.
«1937 -جىلى قازاقستانعا 18526 كورەي وتباسى، 100 مىڭعا جۋىق ادام جەر اۋدارىلدى. كورەيلەردەن كەيىن كۇردتەردىڭ، ارميانداردىڭ، تۇرىكتەردىڭ، يرانداردىڭ قونىس اۋدارۋى باستالدى. 1930-1940 -جىلدارى رەسپۋبليكاعا باتىس بەلارۋس، باتىس ۋكراينا جانە بالتىق رەسپۋبليكالارىنان 105 مىڭ پولياك كوشىرىلدى. سوعىسقا دەيىن قازاقستانعا 536947 ادام، 36350 وتباسى دەپورتاتسيالانعان، ولار التى وبلىس بويىنشا بولىنگەن»، - دەدى سپيكەر.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاقستانعا ءتۇرلى حالىقتاردى دەپورتاتسيالاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ەدىل، گرۋزيا، ازەربايجان، ارمەنيادان 800 مىڭعا جۋىق كەڭەستىك نەمىستەر قازاقستانعا جىبەرىلدى.
«1941 -جىلى كەڭەستىك نەمىستەر جانە قىرىم تاتارلارى، قالماقتار، شەشەندەر، بالقارلار، ينگۋشتار، مەسحەتيندەر اراسىندا مىڭداعان ونداعان تىڭشىلار بار دەگەن كۇدىكپەن ولار بوتەن جەرگە جىبەرىلدى. 1941 -جىلعى 1- شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا ەلدىڭ باتىس وڭىرلەرىنەن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان 532506 ادام ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزعا جەر اۋدارىلدى. 1943-1944 -جىلدارى قازاقستانعا سولتۇستىك كاۆكاز حالقىنىڭ 507 مىڭ وكىلى كۇشتەپ كوشىرىلدى. 1944 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستان مەسحەتيانىڭ (گرۋزيا ك س ر) 220 ەلدى مەكەنىنەن 110 مىڭنان استام تۇرىك پەن مەسحتيندەردى قابىلدادى. سونداي- اق، گرەكتەر مەن بولگارلاردى دەپورتاتسيالاۋ بويىنشا ۇكىمەتتىڭ ءبىرقاتار قاۋلىلارى قابىلداندى. بوساتىلعان اۋماقتان حالىقتىڭ جەكەلەگەن توپتارىن شىعارۋ جالعاستى»، - دەدى سابىر قاسىموۆ.
سپيكەر بۇرىنعى ك س ر و- دا جۇرگىزىلگەن حالىقتاردى دەپورتاتسيالاۋ ينستيتۋتى و باستا- اق ادامداردىڭ نەگىزگى ساياسي، ازاماتتىق قۇقىقتارىنىڭ جاپپاي بۇزىلۋىمەن بايلانىستى بولعانىن اتاپ ءوتتى.
«ادام وزىنە تاعىلعان قىلمىستى جاساعانىنا نەمەسە جاساماعانىنا قاراماستان، زاڭسىز قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى. مەملەكەت باستاپقىدا جەر اۋدارىلعان بارلىق حالىقتى ءماجبۇرلى جاعدايعا قويدى. قۇقىقتىق سەنىمسىزدىك، بارلىق قونىستانۋشىلاردىڭ وسالدىعى ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ بۇزىلۋىمەن قاتار ءجۇردى. 1945 -جىلدىڭ 8- قاڭتارىندا «ارنايى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى» قاۋلى شىقتى، وندا ارنايى قونىس اۋدارۋشىلار كومەندانتتىڭ رۇقساتىنسىز رەسەيدىڭ ارنايى كومەنداتۋرا قىزمەت كورسەتەتىن اۋداندارىنان تىس جەرلەرگە كەتە المايتىن بولدى. بارلىق قونىس اۋدارۋشىلار قوعامدىق- پايدالى ەڭبەكپەن اينالىسۋعا مىندەتتى بولدى. مىسالى، 1942 -جىلدىڭ قاڭتارىندا 15-55 جاس ارالىعىنداعى بارلىق نەمىس ەڭبەك باعاندارىنا بىرىكتىرىلدى. ولاردىڭ قونىستانۋ اۋداندارىنان تىس جەرلەرگە شىعۋعا قۇقىعى جوق ەدى.
ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىندا: «سوعىس كەزىندە كسرو جوعارعى ورگانى كوشىرگەن شەشەندەر، قاراشايلار مەن ينگۋشتار، بالقارلار، قالماقتار، نەمىستەر مەن قىرىم تاتارلارى جانە باسقالار ءۇشىن، سونداي- اق ولاردى كوشىرۋ كەزىندە شىعارۋ مەرزىمدەرى انىقتالماۋىنا بايلانىستى، جوعارىدا اتالعان ادامداردى كەڭەس وداعىنىڭ شالعاي اۋداندارىنا كوشىرۋ بۇرىنعى تۇرعىلىقتى جەرلەرىنە قايتارۋ قۇقىعىنسىز ماڭگى جۇرگىزىلدى دەپ بەلگىلەنسىن» دەلىنگەن. مۇنىمەن كەلىسپەگەندەرگە جانە وعان قارسى شىققاندارعا قاتىستى قاتاڭ سانكتسيالار بەلگىلەندى. ءوز ەركىمەن كەتكەنى، مىندەتتى قونىس اۋدارۋ ورىنىنان قاشقانى ءۇشىن كىنالىلەر قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلدى. قونىس اۋدارۋشىلارعا ەلدى مەكەندەردەن قاشۋعا كومەكتەسكەندەر، ولاردى پانالاعاندار 5 -جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى»، - دەدى سابىر قاسىموۆ.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى