سالت تورەسى - توركىندەۋ
ەلدىك ءمان- ماڭىزى بار وقيعانىڭ بەلگىلى ءبىر داتاسىنا ارنالعان جيىنداردا سول وقيعانىڭ باستاۋىندا تۇرعان، العاشقى ءىس- شارالارىن وتكىزگەن جاندارعا جۇرتشىلىق قىزىعا قارايتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. جانە ءبىر سۇيسىنەتىن جاي - قاراپ قانا قويماي، سول يدەيانى ىسكە اسىرۋشىلار قاتارىنا قوسىلاتىن، الدىڭعى بۋىن باستاعان ءىستى ءىلىپ اكەتەتىن جاستار سانى جىلدان جىلعا كوبەيىپ كەلە جاتقانى. بۇنى ەل- جۇرتتىڭ كومەسكى تارتىپ، تاريح قويناۋىنا ءتۇسىپ بارا جاتقان سالت- داستۇرلەرىمىزدىڭ زامانعا ساي جاڭعىرتىلىپ قايتا ورالۋىن قۋانا قۇپتاۋىنان دا بايقاۋعا بولادى. سونداي سالتىمىزدىڭ ءبىرى - «توركىندەۋ».
بۇل سالتىمىزدى جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە جاڭعىرتۋ ءىسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ انالار كەڭەسىنەن باستاۋ العان بولاتىن. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە كۋاگەرى جانە كەيىپكەرى رەتىندە ايتا كەتەيىك، بۇل يدەيانىڭ اۆتورى جانە وسىعان دەيىنگى ءۇش «توركىندەۋدىڭ» ۇيىمداستىرۋشىسى - مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە، قوعامدىق ومىردە دە وزىندىك ۇستانىمىمەن، بايسالدى وي- پىكىرىمەن كوپ قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن ءنازيپا ىدىرىس قىزى شاناي.
ءبىرىنشى رەت مۇنداي ساپارعا قح ا مۇشەسى، ءبىلىم سالاسىنداعى بەلگىلى مەتسەنات بەكزات التىنبەكوۆ قولداۋ كورسەتىپ، جەزقازعاندىق اقىن، جازۋشى، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، قوعام بەلسەندىسى، وكىنىشكە قاراي بىلتىر باقيلىق بولعان زۋلپا چۋماكوۆا اپامىز توركىندەگەن ەدى. ول كىسى جەر اۋدارىلعان شەشەن وتباسىندا قوستاناي وبلىسىنىڭ قۇسمۇرىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن قۇرمەتتەپ، جىرلاپ وتكەن جان ەلىنە بارلىق سالتىمەن بارىپ، اۋىلداستارىمەن كەزدەسىپ، ەسەپ بەرىپ قايتقان بولاتىن.
ودان كەيىن ءنازيپا شاناي 2018 -جىلى اسسامبلەيا انالار كەڭەسىنىڭ رەسپۋبليكالىق كوشپەلى وتىرىسى اياسىندا بەلگىلى اقىن، جازۋشى ساۋلە دوسجانوۆانىڭ تۋعان جەرى - الماتى وبلىسىنا توركىندەۋىنە، ال 2019 -جىلى وسى جولداردىڭ اۆتورىن تۋعان ولكەسى - قوستاناي وبلىسىنا توركىندەۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. سول جيىنداردا تەرەڭ تاعىلىمدى سالتىمىزدىڭ ورالۋىنا ريزا بولعان قاتىسۋشىلار ءنازيپا ىدىرىس قىزىنىڭ ءوزىنىڭ دە توركىندەۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىرگەنىن ەستىدىك. سوندا ءۇنسىز جىميعان ءنازيپانىڭ كوزىن ءبىر مۇڭ كىرەۋكەلەپ تۇرعانداي كورىنگەن. سىرىن كەيىن ءبىلدىم.
«مەنىڭ اتالارىم قىزىلقۇمداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە قاتىسقانى ءۇشىن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، وتكەن عاسىردىڭ 20-30 -جىلدارى اتاقونىستان ۇدەرە كوشكەن. تۋعان جەردەن تىقسىرىلا- تىقسىرىلا كەلىپ، سامارقاندتان سايا تاپقان. ءبارىمىز سوندا تۋىپ- وستىك. ونداعى ساياساتتى بىلەسىز عوي… «بالالارىم ءوز تەگىن، ءتىلىن بىلمەي قالا ما؟» دەگەن وي مازالاعان اكەم مەنى قازاقستانعا وقۋعا جىبەردى. ديپلوم العان سوڭ جولدامامەن قاراعاندىعا كەلدىم. اۋلەتتىڭ تۋعان جەرگە كوشى- قونى سولاي باستالدى. اقىرىنداپ ءوز تۋىستارىمنىڭ تۇگەل ەلگە ورالۋىنا سەبەپشى بولدىم. ەندى مەن سوندا تۋدىم ەكەم دەپ وزبەكستانعا توركىندەي المايمىن عوي»، - دەگەن-دى ءبىر سۇقباتتاسقانىمىزدا.
ءسوزىنىڭ جانى بار ەدى. باسقالاردى توركىندەتىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ توركىندەي الماۋى ادىلەتسىزدىكتەي كورىنسە دە، سول سۇقباتتا «ۋاقىت بارىنە تورەشى» دەگەم-دى. مىنە، جاقسىلىقتىڭ قايتارىمى بولاتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتتى.
سىرى تەرەڭ سالتىمىز بار
الەمدى جايلاعان ىندەت، كارانتيندىك شەكتەۋلەر ەل تىرلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا ىركىلىستىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتتى. توركىندەۋ دە ۋاقىتشا توقتادى.
ءيا، ۋاقىتشا عانا. ال قازان ايىنىڭ باسىندا ىشىندە جازۋشى، عالىم، اقىن، جۋرناليست، ۇستاز، كاسىپكەر بار، داريانىڭ سۋىن ءىشىپ وسكەن جانە سىر توپىراعىنا كەلىن بوپ تۇسكەن ءبىر توپ قىز- كەلىنشەك ءنازيپا ىدىرىس قىزىن اتا- باباسىنىڭ كىندىك قانى تامىپ، تابانىنىڭ ءىزى قالعان قىزىلوردا جەرىنە توركىندەتىپ قايتتىق.
جاسىراتىنى جوق، كەيبىر سالت- ءداستۇرىمىزدىڭ سىرىن جاستار تۇگىلى ورتا بۋىن وكىلدەرى دە بىلە بەرمەيدى. اسىرەسە، تىڭ يگەرىلىپ، كەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كەلگەن سان ۇلت وكىلدەرى جەرگىلىكتى حالىقتى ازشىلىققا اينالدىرعان ولكەلەردە بۇل سالتتاردان حاباردارلىق از ەكەنىن كورىپ وستىك. ول سالتتاردىڭ ساقتالۋىنا بيلىك تاراپىنان مۇددەلىلىك تە بولا قويماعان سياقتى. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەننىڭ نە ەكەنىن سەزىنىپ وسكەن جۇرتشىلىقتىڭ دا بەلسەندىلىكتەرى بىرتە- بىرتە قۇمعا سىڭگەندەي…
كىتاپقۇمار بولعاندىقتان، ءوز باسىم تۇرمىس قۇرعان قىزدىڭ توركىندەۋى پارىز ەكەنىن، توركىندەمەسە بالالارىنا، قايىن جۇرتىنا سىن بولاتىنىن وقىپ بىلسەم دە، بالالىقتان بولار، سونشا ءمان بەرمەگەنمىن. جاسى 70-تەن اسقاندا اعا- اپالارىم اجەمدى ۇزاتىلعان جەرى «قىزبەل» اۋىلىنا توركىندەتىپ اپارعانى، سونداعى ىنىلەرى مەن كەلىندەرىنىڭ (ناعاشىلارىمىزدىڭ) جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ كۇتكەنى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا.
وڭتۇستىك وڭىرگە كەلىن بولىپ تۇسكەندە توركىندەۋدىڭ پارىز ەكەندىگىن تۇيسىندىرگەن ءبىر جاي بولدى. ەنە جولىنداعى ۇلكەن ابىسىنىمىزدىڭ جانازاسىن شىعاراردا يمام ادەتتە ايتىلاتىن «بۇل كىسىنىڭ قارىزى بار ما؟»، «… كەشىرەسىزدەر مە؟ « دەگەن ساۋالداردان كەيىن «بۇل كىسى توركىندەدى مە؟» دەپ سۇرادى. سوندا قايىن جۇرتىنىڭ ادامدارى «توركىندەتكەنىمىز» دەپ الدەبىر راسىمدەر جاساعانىن، تۋىستارى دا ءبىر مەزىرەتى تانىتقاندارىن العاش كوردىم…
سودان كەيىن بۇل ءداستۇرىمىز جايلى جازىلعانداردى وقىپ، وسى تاقىرىپ اينالاسىندا ەتنوگراف عالىمدارمەن سويلەسىپ ءجۇرىپ، ىشتەي ءبىر تاڭقالارلىق قورىتىندى جاسادىم. توركىندەۋ - كوپ ادەت- عۇرىپتىڭ ءبىرى ەمەس، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ارىدەن ويلايتىن دانا حالىق ەكەنىن كورسەتەتىن سالت ەكەن. ۇزاتىلعان قىزدىڭ ەلىنە العاشقى توركىندەۋىنەن باستاپ، الپىستان اسقاندا توركىندەۋىنە دەيىن ورىندالۋى ءتيىس شارتتارى مەن قاعيدالارى، ال ولاردىڭ استارىندا جازىلماعان زاڭدارى بار ەكەن! وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەرشى.
ادەتتە، قازاق وڭ جاقتا وتىرعان قىزىن «قوناق» دەپ قادىرلەپ، «ەلدىڭ كوركى» دەپ باعالاپ، ءۇيدىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن جان دەپ جاقسى كورىپ، ەركىمەن وسىرگەن. ال سول «ەكى ەلدىڭ اراسىنا التىن كوپىر بولادى» دەپ وسىرگەن قىزىن قايىن جۇرتى لايىقتى باعالاي الادى ما؟ جانىنىڭ شۋاعىن توككەن جار، وتباسىن ۇيىتقان ايەل بولۋى ءۇشىن جاعداي تۋدىرا ما؟ سول اتانىڭ ۇرپاعىن وسىرەر انا، اۋلەتتىڭ داناگوي اجەسى دەڭگەيىنە جەتكىزە الا ما؟ قىسقاسى، ماقالدا ايتىلاتىنداي «كەلىن ەتە مە، كەلساپ ەتە م»؟
مىنە، وسىلايشا، الپەشتەپ وسىرگەن قىزىنىڭ بارعان جەرىندەگى تاعدىرى ءۇشىن الاڭداپ، تۇرمىستاعى ءومىرى جاقسى- جايلى بولۋىن، باقىتىن تاپقان قىزدارى بارعان جەرىنىڭ بەرەكەسىن كەلتىرۋىن جانە سوعان قاراي قادىرلەنۋىن تىلەگەننەن وسىنداي سالت تۋىنداعان سياقتى. ياعني، قىزدىڭ ارتىندا ەلى بار ەكەنىن، قايىن جۇرت ونى توركىندەتىپ اكەلەتىنىن، سوندا بوساعا يەلەرىنىڭ كىسىلىگى مەن كورگەندىلىگى، ابىرويى مەن بەدەلى سىنعا تۇسەتىنىن ەسكە سالىپ قويۋ دەسە دە بولادى. سوندىقتان، ايەلدى جاسى الپىستان اسقاندا توركىندەتۋ - قازىرگى زاماننىڭ تىلىمەن ايتساق، قايىن جۇرتتىڭ، وعان قوسا، دۇنيەگە كەلگەن ۇل- قىزدىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سىناقتان ءوتۋى.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، بۇل ويدى مۇقتار اۋەزوۆتىڭ 2017 -جىلى جازىلعان «ادامدىق نەگىزى - ايەل» دەگەن ماقالاسىنان دا كورۋگە بولادى. شاعىن ماقالا «…سول سەبەپتى ايەلدىڭ باسىنداعى ساسىق تۇمان ايىقپاي، حالىققا ادامشىلىقتىڭ باقىتتى كۇنى كۇلىپ قارامايدى. ال، قازاق مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، ءتاعلىمىڭدى، بەسىگىڭدى تۇزە! ونى تۇزەيىم دەسەڭ، ايەلدىڭ ءحالىن تۇزە!» دەگەن سوزدەرمەن اياقتالادى.
ءبىر قىزىعى، بالا تاربيەسى تۋرالى ءسوز سويلەيتىندەر، ماقالا جازاتىندار وسى كونتەكستەن «بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن تىركەستى جۇلىپ الادى دا، «بالاعا دۇرىس تاربيە بەرۋ - ايەلدىڭ مىندەتى» دەپ، ءوز ويلارىن سول ارناعا سالىپ اكەتە بەرەدى. ال جازۋشىنىڭ بۇل جەردەگى ايتپاق ويى - «ايەلدىڭ ءحالىن تۇزە!» عوي!
قىزىن قادىرلەيتىن ولكەگە ساپار
ءيا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قايىن جۇرتى توركىندەۋ سالتىنىڭ تەرەڭىندە جاتقان وسىنداي ۇدەدەن شىعا الۋىنىڭ ارقاسىندا كەشە بوساعا اتتاعان قانشاما كەلىن اياۋلى انا، اقىن، عالىم، قايراتكەر اتاندى. سولاردىڭ ءبىرى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر- ءمينيسترى ورىنباسارىنىڭ كەڭەسشىسى، قر مادەنيەت قايراتكەرى، قحا انالار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى ءنازيپا ىدىرىس قىزى شاناي. ول سالتىمىز بويىنشا تورگە شىققان جاسىندا اتا- باباسىنىڭ ءىزى قالعان ولكەگە توركىندەۋگە جۇرەگى الىپ- ۇشىپ، قۋانىپ جانە وسكەن، ونگەن ەلدىڭ ءجون- جورالعىسىمەن كەلدى. ول تۋرالى ءسال كەيىن كەڭىرەك ايتامىز.
جالپى بۇل ساپاردى - رۋحاني كەمەلدەنۋگە ۇمتىلۋ، جاڭاشىلدىقتاردى جاتسىنباي قابىلداۋ جانە ىسكەرلىكتى ارتتىرۋ ساپارى دەسە دە بولعانداي.
قوناقتاردى «دوستىق ءۇيىنىڭ» الدىندا قارسى العان ءوڭىر باسشىسى گۇلشارا ناۋشا قىزى ءابدىحالىقوۆا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى انالار كەڭەسىنىڭ كوشپەلى جيىنىن ءوزى جۇرگىزىپ وتىردى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءجون، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ سالاسىنىڭ، وتباسىلىق- دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ، ەكونوميكالىق ءوسۋ جانە مەملەكەتارالىق قاتىناستار ماسەلەلەرىن جەتىك بىلەتىن تۇلعا گۇلشارا ءابدىحالىقوۆانىڭ وبلىس اكىمى بولىپ تاعايىندالۋى دا زاڭدىلىق. ساياسي شەشىمنىڭ ار جاعىندا ۇلتىمىزدىڭ ءوز قىزدارىنىڭ بويىنداعى اقىل مەن قابىلەتتى، تاربيە مەن قۇزىرەتتىلىكتى، ءبىلىم مەن ەڭبەكقورلىقتى، ادالدىق پەن تاباندىلىقتى باعالاۋى تۇر دەگىمىز كەلەدى.
بۇل ويىمىزعا دالەلدەر ءىسساپار بارىسىندا الدىمىزدان شىقتى دا تۇردى. ءبىزدىڭ تاقىرىپقا ساي جاساقتالعان اۋديتوريالاردا سول كۇندەرى اتالىپ وتەتىن ۇستازدار مەرەكەسىندە وبلىس باسشىسىنىڭ ءىلتيپاتىنا يە بولعان ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ وكىلدەرى، وڭىردەگى ارداگەرلەرگە قامقورلىق تانىتۋ ءىس- شارالارىندا العان اسەرلەرى جۇرەكتەرىنە مەيىرىم، بولاشاعىنا سەنىم ۇيالاتقان ۇلكەن كىسىلەر دە كوپ بولدى. ءوز باسىم مۇنى تاعى ءبىر جايدان ۇقتىم. ءبىر كەزدەرى ءىسساپارلاردا جاقسى سوزدەرىن ەستىگەن ابىز جاستاعى اعامىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە اشۋ- ىزاعا تولى پوستتار جاريالاپ جۇرگەنىنە تاڭدانىپ، تۇسىنبەي قالىپ ەم. تاپ سول كۇندەرى جىلۋ ماۋسىمىنا دايىندىق، شىنى زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى، جول ساپاسى… تاعى باسقا ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى كوپ بولسا دا، رۋحاني دۇنيەگە قامقورلىقتى ەستەن شىعارمايتىن وبلىس اكىمى تۋرالى جازباسىن وقىپ، قۋاندىم. ەڭ باستىسى، اعامىز ءوزىنىڭ قاتەلەسىپ كەلگەنىن مويىنداپ، گۇلشارا ناۋشا قىزىنىڭ قىزمەتىنە ساتتىلىك تىلەپتى. بۇل دا - حالىقتىق مويىنداۋدىڭ ءبىر كورسەتكىشى.
ق ح ا انالار كەڭەسىنىڭ كوشپەلى وتىرىسى زاماناۋي فورماتتا وتكىزىلدى: وبلىستىق انالار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى راحيما احمەتوۆا ارنايى دايىندالعان فوتوكورمە ارقىلى وڭىرلىك كەڭەستە جۇرگىزىلگەن جۇمىستارمەن تانىستىردى؛ وبلىستىق انالار كەڭەستەرىنىڭ، ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ، ىسكەر ايەلدەر قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى «دوستىق ۇيىندە» جينالىپ، اۋداندار مەن بايقوڭىر قالاسى انالار كەڭەستەرىنىڭ ءتورايىمدارى بەينەكونفەرەنتس بايلانىس ارقىلى قوسىلدى.
وبلىس باسشىسى ءوز سوزىندە وڭىردەگى انالار كەڭەسى ۇلتتىق داستۇرلەر مەن وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ جانە ساقتاۋعا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتقانىن، ولاردىڭ پرەزيدەنتىمىز ق. ك. توقايەۆتىڭ بيىلعى جولداۋىندا ايرىقشا ءمان بەرگەن دەموگرافيالىق جاعداي، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، جاستار تاربيەسىنە بايلانىستى جۇكتەلگەن مىندەتتەرمەن ۇندەسەتىنىنە توقتالدى. قوعامىمىزدىڭ دەنى ساۋ، رۋحاني مىقتى ۇرپاق تاربيەلەيتىن وتباسىلاردىڭ كوپ بولۋىنا مۇددەلى ەكەندىگىن ايتا كەلە، اسسامبلەيانىڭ وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەردى جاستار اراسىندا ىلگەرىلەتۋدى ماقسات ەتەتىن جوبالارى سول مۇددەمەن ۇشتاساتىنىن اتاپ كورسەتتى.
ءنازيپا شاناي كوشپەلى وتىرىسقا قاتىسۋشىلارعا ارنالعان ءسوزىن انالار كەڭەسىنىڭ «مادەنيەتتى انا - مادەنيەتتى ۇلت» قاعيداسىن ۇستاناتىن ۇيىم ەكەندىگىنەن باستاپ، ءار انا «جولداۋ ورىندالۋ ءۇشىن مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارتتى. ءوزى بۇل سۇراققا: جاۋاپكەرشىلىگى مول، وتانشىل، سپورتپەن شۇعىلداناتىن، دەنساۋلىعى مىقتى ۇرپاق ءوسىرۋ؛ قازاق ءتىلىن بىلەتىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋ؛ جاس ۇرپاقتى ماماندىق تاڭداۋدا عىلىمعا، IT- تەحنولوگيالارىنا، اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ەنەرگەتيكاعا، پەداگوگيكا مەن مەديتسيناعا باعىتتاۋ؛ ءوز ەڭبەگىمەن تابىس تابۋدى (ماسىل بولماۋدى) ۇيرەتۋ؛ ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن، سالت- ءداستۇرىن، ءدىني نەگىزىن بىلەتىن، بولاشاقتا «اقساقال» دەگەن بيىك اتقا يە بولاتىن ۇل، «ەل اناسى» دەگەن مارتەبەگە لايىق قىز تاربيەلەۋ؛ الاۋىزدىققا بارمايتىن، دوستىقتى ۇلىقتايتىن، ۇلكەنگە ءىنى، كىشىگە پانا بولاتىن ازاماتتاردى قالىپتاستىرۋ دەپ سيپاتتادى.
بۇل پىكىردى كەيىنگى ءسوز سويلەۋشىلەر دە ءىلىپ اكەتىپ، تاربيە - ۇلتىنا، دىنىنە قاراماستان، ءار وتباسىنىڭ، ءار اتا- انانىڭ قوعام الدىنداعى مىندەتى، جولداۋدىڭ ءتيىمدى ورىندالۋىنا قوساتىن ۇلەسى ەكەنى ايتىلدى. جالاڭ سوزگە جوق ىسكەر جاندار ءوز باعىتتارى بويىنشا ويعا تۇيگەندەرى مەن ويلى ۇسىنىستارىن ناقپا- ناق جەتكىزىپ جاتتى. وسىلايشا، قازاقتىڭ بايىرعى استانالارىنىڭ ءبىرى، «قازاق» اتاۋى العاش رەسمي بەكىتىلگەن، قازاق تەاترى اشىلعان، ۇلت زيالىلارىن ۇيىستىرىپ، قۋعىن- سۇرگىن كورگەن سان حالىققا پانا بولعان كونە دە جاڭا قالا قىزىلوردادا توركىندەۋ ساپارى بىردەن ۇشقىر ۋاقىتقا ساي قارقىنمەن باستاۋ الدى.
توركىندەۋدىڭ باستى ءراسىمى
انالار كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنان كەيىن توركىندەۋدىڭ باستى ءراسىمى - ءنازيپانىڭ م. مامەتوۆا اتىنداعى گۋمانيتارلىق كوللەدجگە ءوز كىتاپحاناسىن سىيعا تارتۋ راسىمىنە كەلدىك. مەرەكەدەگىدەي بەزەندىرىلگەن وقۋ ورنىنىڭ الدىندا جينالعان كوپشىلىكتىڭ قۋانىشتى جۇزدەرىن كورگەندە- اق جۇرەك لۇپىلدەي باستادى. ال ۆوكالدىق- اسپاپتى توپتىڭ «جاقسى ادامدارىم!» دەپ اندەتۋىن ءوز اتىمىزعا ايتىلعان ماداقتاي قابىلداپ، كوڭىلىمىز كوككە كوتەرىلدى. تەرمەشىنىڭ سىر ءوڭىرىنىڭ ماقامىمەن جىردان شاشۋ شاشقانى، «نۇرگۇل» بيشىلەر ءانسامبلىنىڭ قىزعالداقتاي قۇلپىرعان ارۋلارى قۇشاعىمىزدى گۇلگە تولتىرۋى - بىرىنە ءبىرى ۇلاسىپ، توركىندەۋدىڭ ەرەكشە مارتەبەسىن بىردەن تانىتقانداي.
كەزىندە وسى وقۋ ورنىنا جاس مامان بولىپ كەلىپ، بۇگىندە ۇجىمدى باسقارىپ وتىرعان جاقسىگۇل توعانوۆا كوللەدجدىڭ تاريحىنا شولۋ جاساپ، بولاشاقتاعى جوسپارلارىنا توقتالعان. ءوز سوزىندە عاسىرعا جۋىق تاريحى بار مەكەمەدە بۇگىنگىدەي ءىس- شارانىڭ بولماعانىن ماقتانا تىلگە تيەك ەتكەن ول توركىندەۋدىڭ باستى كەيىپكەرىن ەل الدىنا شاقىردى.
ءنازيپا شاناي بۇل جاستا توركىندەگەن ايەل تۋىستارىنا ءوزىنىڭ بارعان جەرىندە باقىتتى دا باقۋاتتى ءومىر سۇرگەنىن كورسەتەتىندەي ءسان- سالتاناتىمەن، باعالى سىيلىقتارمەن كەلەتىنىن ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ اسىل قازىناسى - كىتاپحاناسىن تارتۋ ەتەتىنىن جانە بۇل قوردى جىل سايىن تولىقتىرىپ وتىراتىنىن ايتقاندا، ۇستازدار مەن وقۋشىلار قۋانا قول سوقتى. وبلىستىق اكىمدىكتەن، ءبىلىم ۇيىمدارىنان كەلگەن وكىلدەر دە، ۇستازدار مەن وقىتۋشىلار دا مۇنداي تاعىلىمى مول قادامعا كۋا بولىپ قانا قويماي، ونەگە ەتىپ، تاراتۋ قاجەت ەكەندىگىن جارىسا ايتۋىن - توركىندەۋدىڭ ىزگى ماقساتى جۇرت كوڭىلىنەن شىققانى دەپ قابىلدادىق.
توركىندەۋ سالتىن جاڭعىرتقاندا ءبىز جاس كەزىندە ۇزاتىلىپ، ۋاقىت وتە: مەملەكەتتە بەلگىلى تۇلعاعا، قارىمدى قالامگەرگە، كورنەكتى عالىمعا، ىسكەر مامانعا اينالعان اپالارىن تۋىپ- وسكەن جەرىندەگى جاس ۇرپاققا تانىستىرۋدى دا ماقسات ەتكەنبىز. بۇدان بۇرىن وتكىزىلگەن ءۇش توركىندەۋ بۇل ماقساتتىڭ يگى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدى: ساۋلە دوسجانوۆانىڭ دا، وسى جولدار اۆتورىنىڭ دا تۋعان ولكەلەرىمەن بايلانىسى تەرەڭدەپ، نىعايا ءتۇستى.
سول توركىندەۋلەر بارىسىندا تاعى ءبىر جاقسى وي كەلدى: قاراپ وتىرساق، توركىندەۋ - قازىرگى سوزبەن ايتقاندا، ءداستۇرلى وتباسىنىڭ ادەمى جارناماسى ەكەن. ءسان- سالتاناتىمەن توركىندەپ كەلگەن اپالارىنا قاراپ، تالاي جاس قىز «وسىلاي تۇرمىس قۇرسام، توركىندەپ كەلىپ، اتا- انامنىڭ مەرەيىن وسىرسەم» دەپ ارماندايتىنى انىق. كەزىندە قالاپ قوسىلعان جارىن ۋاقىت وتە جايقالتىپ، ۇل- قىزدارىن ەرتىپ اكەلۋ - جىگىتتەرگە دە ساباق. «وتاعاسى بولساڭ - وسىنداي بول!» دەگەن سوزدەر ولارعا دا وي سالادى، وتباسىنىڭ قورعانى، اسىراۋشىسى، باس تۇلعاسى بولۋعا ىنتالاندىرادى. ادەمى ناسيحات ەمەي نەمەنە؟
الپىستان اسقاندا، ءۇرىم- بۇتاعىن ەرتىپ توركىندەۋدىڭ تاعى ءبىر ماقساتى - جيەندەر مەن ناعاشىلاردى تانىستىرىپ، تابىستىرۋ. ولاردىڭ تۋىستىق قارىم- قاتىناس جاساۋىنا، الدەقانداي كۇن تۋسا، ءبىر- بىرىنە قورعان بولۋىنا سەبەپشى بولۋ. بۇل، ارينە، الاعاي دا بۇلاعاي بۇرىنعى زامانداردا قازاقتىڭ ەلدىگىن، اۋىزبىرشىلىگىن ساقتاۋدىڭ قۋاتتى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى بولعان.
قازىرگى زامان باسقا. بۇدان بۇرىنعى توركىندەۋدە ۇل- قىزدارىمىزدى ەرتىپ بارىپ، ناعاشى جۇرتىمەن تانىستىرىپ- تابىستىرۋعا، ولاردىڭ زامانعا ساي بايلانىستار ورناتۋىنا دانەكەرلىك جاساۋ مۇمكىندىگى بولدى. ال بۇل جولى ەلدەگى كارانتيندىك شەكتەۋلەرگە بايلانىستى ءنازيپانىڭ بالالارىن ەرتىپ اپارۋىن كەيىنگى كۇننىڭ ۇلەسىنە قالدىردىق. ءبىراق ونىڭ ورنىن باسقاشا تولتىردىق: ماقالا باسىندا ايتىلعانداي، سىر توپىراعىنا كەلىن بوپ تۇسكەن ەكى جازۋشى جەڭگەسى باس بولىپ، ىشىندە عالىم، جۋرناليست، ۇستاز، كاسىپكەر بار، داريانىڭ سۋىن ءىشىپ وسكەن ءبىر توپ سىڭلىلەرى سوڭىنان ەردى.
جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسۋ
كوللەدجدە وتكەن نەگىزگى راسىمنەن كەيىن توركىندەۋ كومانداسىنىڭ مۇشەلەرىن ءوز باعىتتارى بويىنشا جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسۋلەر كۇتىپ تۇردى. سىر جاستارى وبلىستىق جاستار رەسۋرستىق ورتالىعىندا شىعارماشىلىعىنا ۇلتتىق، وتباسىلىق قۇندىلىقتار، ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىس، ۇل مەن قىزدىڭ تاربيەسى ارقاۋ بولىپ جۇرگەن جازۋشى ك. ءا. الپەيىسوۆامەن كەزدەستى.
بۇل كەزدە ءا. تاجىبايەۆ اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانادا «ادەبيەت الەمىنىڭ ساۋلەسى» اتتى ادەمى تاقىرىپپەن جەرگىلىكتى قالامگەرلەردىڭ بەلگىلى اقىن، جازۋشى س. م. دوسجانوۆامەن كەزدەسۋى ءوتىپ جاتتى.
نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە مۇعالىمدەر ءوز ورتالارىنان شىققان قايراتكەر قىز ن. ۆ. جۇمادىلدايەۆامەن قۋانا قاۋىشسا، ستۋدەنتتەر سارايىندا جۋرناليستەر بەلگىلى تەلەجۋرناليست ق. ءا. دوسجاندى قارسى الدى. ءوزى وقىعان قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن ەلىمىزدىڭ باس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى دارەجەسىندە اتتاعان س. س. قوڭىربايەۆا وقۋ ورنىنىڭ ۇستازدارىمەن كەزدەسىپ، رەسپۋبليكالىق جەكە بالاباقشالار قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى ب. و. احاتاي سالاداعى تىڭ باستامالار، اتا- انالارمەن بايلانىس ورناتۋدىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرى تۋرالى بالاباقشا قىزمەتكەرلەرىنە تانىمدىق اقپارات بەرىپ، پىكىر الماستى.
قىزىلوردالىقتار جاساعان باعدارلاما ەلگە كەلگەن قوناقتاردىڭ ساياسي، رۋحاني، شىعارماشىلىق، ىسكەرلىك الەۋەتتەرىنىڭ ەل ادامدارىنا سانانى سەلت ەتكىزەر تۇرتكى بولۋىن بارىنشا ويلاستىرعان ەكەن. كەزدەسۋلەردىڭ تاقىرىپ بويىنشا ۇيىمداستىرىلۋىن، قوناقتاردى « قىزىلوردا» تەلەارناسىنىڭ ء«ومىردىڭ ءوزى» ، «ەمەن- جارقىن» اتتى توك- شوۋلارىنا قاتىستىرۋىن، راديو- سۇقباتتار الۋىن دا الەۋەتتەردى وڭتايلى پايدالانۋدىڭ ۇلگىسىنە جاتقىزدىق.
شىنى كەرەك، بۇل ساپاردىڭ ەكى تاراپ ءۇشىن دە پايدالى، ونەگەلى تۇستارى كوپ بولدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە، عىلىم- ءبىلىم سالاسىندا، جۋرناليستيكادا، كاسىپكەرلىكتە مول تاجىريبە جيناپ، سونى جاس بۋىنعا بەرسەك، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇمىتتىرماساق دەپ جۇرگەن ءبىز سىر ەلىنىڭ ءوز قىزدارىن قالاي قۇرمەتتەيتىنىنە كۋا بولدىق.
ءوز سىرىمىز وزىمىزگە بەلگىلى - كوبىمىزدىڭ باستاپقىدا نە نارسەگە بولسىن كۇمانمەن، كەيدە ءتىپتى جاقتىرماي، وسقىرىنا قارايتىن ادەتىمىز بار. وبلىسقا جاڭا باسشى تاعايىندالعاندا دا سونداي كوڭىل- كۇي بولعان ەدى. ءبىراق، بۇل رەتتە دە كىمنىڭ كىم ەكەنىن ۋاقىت كورسەتتى. سوزدەر ايتىلدى، قالدى - ىسكەرلىك ناتيجەسىن كورسەتىپ جاتىر. حالقىنىڭ ءال- اۋقاتى ارتىپ، قالاسى وركەندەپ، ءوسىپ كەلەدى جاتقانىن كوردىك. ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر مەن اسەم عيماراتتار كوز تارتادى. كوشەلەرى تاپ- تازا، كادىمگى «قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي».
تارتىپكە باعىنعان ەلدىڭ قۇل بولمايتىنىن تۇسىنگەن ءوڭىر ادامدارى قازىرگى كارانتيندىك شەكتەۋلەردى دە قاتاڭ ساقتايتىنىن بايقادىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز باراردان ءبىر كۇن بۇرىن وبلىس «جاسىل ايماققا» كىرىپتى. سولاي بولعانىمەن دە ءبىزدىڭ ءىس- شارالار ءوتۋى بارىسىندا سانيتارلىق تالاپتاردىڭ ورىندالۋى قاتاڭ باقىلاۋدا بولدى. بۇل دا ءبىزدىڭ ەل مەن ەلدى تابىستىرۋ، ۇرپاق پەن ۇرپاقتى تانىستىرۋعا ارنالعان ىزگى ساپارىمىزدىڭ تۇپكى ماقساتى - حالقىمىزدىڭ امان بولۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار تالاپ.
توركىندەۋدىڭ ءتالىمى
توركىندەۋ - الىسقا ۇزاتىلعان ءار قىزدىڭ ارمانى. ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن باق. وعان قول جەتكىزۋدىڭ كىلتىن دە بابالارىمىز: «باق قايدا باراسىڭ؟ - ىنتىماققا بارامىن» دەپ ايتىپ كەتكەن. ياعني، باق وتباسىنداعى بەرەكە- بىرلىك ارقىلى كەلەدى.
توركىندەۋ ساپارىنداعى جۇزدەسۋلەردە ءبىز وسىناۋ اسەم سالتتىڭ تەرەڭىندە قازاق حالقىنىڭ ۇيدە «قوناعى، ءورىسى، كوركى» بولعان قىزدارىنىڭ بارعان جەرىندە دە سول بيىكتەن تۇسپەي، ونەگەلى ۇرپاق ءوسىرىپ، قۇرمەتكە بولەنسىن دەگەن تىلەك جاتقانى تۋرالى تولعاندىق. توركىندەتە الۋ - ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىنىن ايتۋدى دا ۇمىتقان جوقپىز. تىڭداۋشىلارعا مۇنداي سوزدەر ۇناعان سياقتى: جاستاردىڭ قىسىلا كۇلىمسىرەگەن جۇزدەرىنە، بىزگە بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ءبىر- بىرىنە جالت- جالت كوز تاستاۋلارعا قاراپ، قۇنارلى توپىراققا ءدان تاستاعانداي قۋاندىق.
جاسى الپىسقا كەلىپ، ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرعاندا ءومىر بويى سىرتتاي تىلەۋلەسى بولعان تۋعان ەلىنە، اعايىن- تۋعانىنا ءجون- جورالعىسىمەن ارنايى توركىندەپ بارۋ - بۇرىنعى انالار سالعان ۇلى جول. وسى ۇلى جولمەن، ونى زامان ەرەكشەلىگىنە قاراي تۇرلەندىرىپ، تاعى ءبىر جان - بىرەۋلەرگە انا- اجە، بىرەۋلەرگە اپا- ءسىڭلى ءنازيپا ىدىرىس قىزى دا ءوز مىندەتىن اتقاردى. ەرە بارعان سىڭلىلەرى دە، قارسى العان جەرلەستەرى دە بۇل ساپاردان، وتكىزىلگەن ءىس- شارالاردان كوپ نارسەنى كوڭىلدەرىنە توقىعانى انىق.
ءنازيپانىڭ دا كەلىن بولىپ، باسىنا جاۋلىق سالعان كۇننەن باستاپ وسى ءبىر ۇلكەن جولعا ىنتالانىپ، ەلگە پايداسى تيەر ۇرپاق وربىتسەم، تۋعان جەرىمە ءجۇزىم جارقىراپ توركىندەسەم دەگەن ارمانمەن جۇرگەنىنە كۇمان جوق. ءبىز سول ارمانىنىڭ ورىندالۋىنا سەبەپشى جانە توركىن جۇرتىمەن قاۋىشۋىنا كۋا بولدىق. اتا- بابا جەرىنە توركىندەپ كەلگەن قىزدارىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىسقان جۇرتىنىڭ دا اياعىنان تىك تۇرىپ قىزمەت ەتۋىن - ۇيادان ۇشقان قىزى ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا، سالت تورەسى - توركىندەۋگە دەگەن قۇرمەتى رەتىندە قابىلداپ، مارقايىپ قايتتىق.
كامال الپەيىسوۆا، جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى
دەرەككوزى: aikyn.kz