بۇگىنگى الەمدىك ساياسي ويىن جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن قاۋىپ قانداي؟ - شاعىن ساراپتاما
ا ق ش ىستيقپاراتى (سىرتقى بارلاۋ) 2001-2010 ج ج اراسىندا نەشە جۇزدەگەن راپورت دايىنداپ ۇكىمەتكە تولاسسىز ەسكەرتۋلەر جاسادى. مازمۇنى مىناداي: ا ق ش- تىڭ الەمدە 800 دەن استام اسكەري بازاسى بار، اسكەري بازانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن 7-8 تريلليون دولار شىعىن دالاعا كەتەدى. سول ءۇشىن ۇكىمەت نە گەو- ستراتەگيالىق ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتسىن، نە بولماسا كەيبىر اسكەري بازالاردى مۇلدە جاۋىپ تاستاسىن.
ىستيقبارات راپورتىنىڭ كەيبىر ۇسىنىسى قابىلداندى، ا ق ش ستراتەگتەرى كەيىن اۋعانستان ساياساتىنا بايلانىستى جاڭا وزگەرىستەر قابىلدادى. 2010 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا تاليبانمەن ءبىرىنشى رەت گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا كەلىسسوز وتكىزدى، كەلىسسوزدە ون سەگىز ساعات اشىق پىكىر- تالاس جاسادى. 2011 -جىلى دوحادا كەزدەستى. ءتىپتى 2013 -جىلى ا ق ش ءتاليبانعا دوحادان وكىلەتتىلىك قۇرىپ بەردى.
ەكىنشى، 2001 -جىلدان سوڭ ءتاليبان شىن مانىندە كوپ رەفورمالار قابىلدادى. كادرلىق اۋىس- تۇيىستەر بولدى. بيلىك قۇرامىنا جاڭا ديپلوماتشىل، ىمىراشىل تۇلعالار كەلە باستادى. ولار: ءبىرىنشى، وزبەك- تۇركمەن- تاجىكتەردى قوزعالىسقا تارتتى؛ ءسويتىپ اۋعانستانداعى وزبەك، تاجىك كۇشتەرىن ىشتەن ىدىراتا باستادى...
ەكىنشى، حالىقارالىق مىنبەرلەردە ساۋاتتى پىكىر- تالاس جاساي ءبىلدى؛ ءسويتىپ «اۆتوماتتى ءتاليبان- ديپلوماتتى ءتاليبانعا» اينالا باستادى. الپاۋىت جانە ايماقتىق كۇشتەر وزدەرى كەلىسسوزگە شاقىرا باستادى. ا ق ش، ەۋروپا، قىتاي، رەسەي، يران، ءۇندىستان مەن پاكيستان تاليبانمەن جەكە- جەكە دوڭگەلەك ۇستەلگە وتىردى. سوڭىندا كەلسىم بىلاي بولاتىن بولدى. ءتاليبان- بيلىككە كەلەدى، ءبىراق كەزەڭ- كەزەڭىمەن بيلىكتى الادى، ءتاليبانعا بيلىك وتپەستەن الدىن ورتالىق ازيانىڭ بىرىندە ساياسي توڭكەرىس، بىرىندە ەتنيكالىق قاقتىعىس، تاعى بىرىندە جارىلىستار ورىن الۋى ءتيىس. وسى ءۇش پراكتيكادان سوڭ ورتالىق ازيانىڭ شىنايى بەت- بەينەسى ايشىقتالا تۇسەدى. سونىمەن بىرگە قىتاي مەن رەسەيدىڭ ايماققا بايلانىستى ناقتى رەاكسياسى انىقتالادى، سوسىن ا ق ش تامىر باسىپ راپورت قابىلدايدى، انىق راپورت ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازيا ساياساتىن تەزدەتۋگە كومەكتەسەدى.
كوپ كۇتتىرگەن جوق، قازاقستاندا ەتنيكالىق قاقتىعىس، اسكەري قويمادا جارىلىس ورىن الدى. قىرعىزستاندا ساياسي توڭكەرىس بولدى، بيلىككە ەرەكشە تۇلعالار كەلدى سوسىن ا ق ش پەن ناتو «اسكەر شەگىندىرەمىز» دەپ دوحادا كەلسىمگە قول قويدى. ا ق ش مەمحاتشىسى مايك پومپەو ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءبىر ارالادى دا، اۋعانستانداعى شارقي تۇركيستان يسلام پارتياسىن رەسمي تۇردە قارا تىزىمنەن شىعاردى.
ءۇشىنشى، دوحاداعى كەلسىمنەن سوڭ ا ق ش جانە ناتو كۇشتەرى كەزەڭ- كەزەكىمەن اۋعانىستاننان شەگىنىپ جاتتى. ا ق ش اسكەري كۇشتەرى ازايعان سايىن ءتاليبان دا كەزەڭ- كەزەڭى بويىنشا ىلگەرى جىلدامدىقپەن كابۋلدەن باسقا بارلىق پروۆينتسيالاردى الۋعا تىرىسىپ جاتتى. سوڭىندا پەنتاگون «ەۆاكۋاتسيالايمىز» دەگەن سىلتاۋمەن ءۇش مىڭداي اسكەرىن جىبەردى، ولار كابۋلگە تابانى تيەر- تيمەس رەسمي بيلىك پرەزيدەنتى وتستاۆكاعا كەتىپ ەل ءبىراق ساتتە باسشىسىز قالدى. بۇكىل الەم شوك بولدى. ءتاليباننىڭ ءوزى مۇنداي «تەزدىكتى» كۇتپەدىك دەپ مالىمدەمە جاسادى (بيلىككە كەلەتىنىمىز انىق، ءبىراق مۇنداي تەز بولادى دەپ كۇتپەدىك).
ءتورتىنشى، ءتاليبان بيلىككە كەلگەنىمەن ەلدەگى ساياساتتى ناقتى باسقارىپ تۇرۋعا قابىلەتسىز ەكەندىكتەرىن كورسەتىپ الدى. ولار ەندى «كواليتسيالىق ۇكىمەت» قۇرامىز دەپ بۇرىنعى پرەزيدەنت حاميد كارزاي بار 12 كىسىلىك كەڭەس قۇردى. ۇرانى مىناۋ: ءبىز 1996-2001 ج ج اراسىنداعى ءتاليبان ەمەسپىز؛ ءبىز ايەلدەر قۇقىن ساقتايمىز؛ بارلىق ساياسي، ءدىني تۇلعالارعا، بىزبەن قارسى سوعىسقاندارعا «كەشىرىم» جاريالايمىز؛ كورشى ەلدەرگە سوعىس اشپايمىز، ولاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايمىز؛ ت ب.
بەسىنشى، ءتاليبان اۋعانستاندا ناقتى بيلىك قۇرىپ ۇلگەرمەدى، ەلدە ازامات سوعىسى ءالى ءجۇرىپ جاتىر. ەلدەگى ازامات سوعىس ءورتىنىڭ ءورشۋى اۋعانستانداعى كەيبىر ءدىني توپتاردىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسپەك. وزبەك، تاجىكتىڭ كەيبىر پان- يسلاميست توپتارى اۋعانىستاندا بازا قۇرىپ كوپ دايىندىقتان ءوتتى. ءتاليباننىڭ كۇن سايىن كۇشەيۋى ولاردى ورتالىق ازياعا قاراي ىعىستىرا تۇسپەك. سونىمەن بىرگە اۋعانستانداعى داەش تە تاليبانمەن شىعىسپايتىنى انىق بولدى. اۋعانستاندا تابان تىرەپ تۇرا الماسا ورتالىق ازياعا بەتتەيتىنى، ورتالىق ازياداعى «ۇيقىداعى» ءدىني كۇشتەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركەتىنى ايدان انىق.
التىنشى، قاراپ وتىرساڭىز اۋعانىستانداعى تۇپكى تۇيىتكىل مىناۋ: مەملەكەتتى شاريعات نەگىزىندە باسقارامىز با الدە ادامي قۇندىلىقتارعا سۇيەنگەن زايىرلى، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرمەن باسقارامىز با؟ . بۇنداي تاڭداۋ 20-عاسىردىڭ ەڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. تۇركى الەمى، پارسى جۇرتى، اراپ جازيراسى بارلىق يسلام ەلدەرى وسى تاڭداۋدان ءوتتى. تۇركى جۇرتىندا بۇل وقيعا قاديمشىل- ءجاديتشىل دەگەن اتاۋمەن تانىلدى. «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىندەگى باستى پىكىر- تالاس تا وسى بولدى. ءبىر وكىنىشتىسى الپاۋىت مەملەكەتتەر ءار حالىقتىڭ تاڭداۋ ەركىندىگىنە قول سۇعىن قادادى.
تابيعي ەۆوليۋتسيامەن دامىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ تاڭداۋ، ارىلۋ ەركىندىلىگى قياناتقا ۇشىرادى. دەيتۇرعانمەن دە قازاق قوعامىنىڭ ريەۆوليۋتسياعا دەيىنگى تاڭداۋى ءوز قالاۋىن جاساپ ۇلگەرگەن ەدى ياعني- جاديتشىلدىك باعىت وزا شاپتى. قازاق دالاسى ادامي قۇندىلىقتارعا سۇيەنگەن دەموكراتيالىق جولدى تاڭداپ ۇلگەردى. ونى 20 -عاسىر باسىنداعى زيالىلارىمىزدان اپ- انىق بايقاي الامىز. ءبىر قىزىعى بۇل تاڭداۋ اراپ، پارسى، وردۋ، پۋشتۋن جۇرتىندا تولىق تامامدالمادى. ولار 20-عاسىر باسىنداعى تۇيىتكىلدى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سۇيرەپ الىپ كەلدى. سول سەبەپتى اۋعانستاننىڭ ساياسي قوعامى تولىق ارىلمايىنشا، ءوز تاڭداۋىن انىقتاپ جاسامايىنشا الدا ءالى بىلىققا باتا بەرەدى.
ءبىز جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن قاۋىپ بار ما؟ نە ىستەۋ كەرەك، شەشۋ جولدارى قايسى؟
ءبىرىنشى، اۋعانستاننىڭ تولىققاندى يسلام مەملەكەتىنە اينالۋىنىڭ ءوزى بىزگە قاۋىپتى بولۋى بەك مۇمكىن. سەبەبى، تالىپتەردىڭ ءدىني ۇستانىمى ورتالىق ازيانىڭ ءدىني سيپاتىمەن اسا ايىرماشىلىعى جوق. ولار دا امالدا حانافي مازھابى، سەنىمدە ماتۋريدي جولى، يقسان ماسەلەسىندە تاريقاتشىل تارماقتاردى قاعيدا رەتىندە ۇستانادى. ونداي بولسا، اۋعانىستاننىڭ يسلامدىق مەملەكەتكە اينالۋى بىزدەگى كەيبىر يسلاميست توپتارعا، جەكەلەگەن تۇلعالارعا «وي» سالۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ياعني ولار «اۋعانستان، مەملەكەتتى شاريعاتپەن باسقارۋدىڭ ۇلگىسى مەن جولىن كورسەتتى، ءبىز نەگە وزبەكستان، قىرعىزستان، قازاقستاندا شاريعات ورناتپايمىز» دەۋى مۇمكىن.
ەكىنشى، ا ق ش پەن ناتو- نىڭ اسكەر شەگىندىرۋىمەن الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ اۋعانستان جانە ورتالىق ازيا ساياساتى جاڭا ءبىر تىڭ كەزەڭدى باستاۋى مۇمكىن. قازىر كوپ ساراپشىلار ا ق ش مەملەكەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى Kamala Harris- ءتىڭ سينگاپۋر، ۆەتنام ساپارىن تالقىلاپ جاتىر. قالاي بولماسىن بارلىق ستراتەگيالىق ويىن اۋعانستان ءۇشىن باستالمادى جانە اۋعانستاندا اياقتالمايدى. كەيبىر باستى تۇيىتكىلدەر وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە باستالىپ ءبىراق اۋعانستانداعى ارپالىستا نەگىزگى فاكتورعا اينالۋى مۇمكىن. ياعني قاراماققا بارلىعى اۋعانستاندا تەكەتىرەسىپ جاتقانداي كورىنگەنىمەن شىن مانىندە ءتۇپ- ويىن باسقا اۋماقتاعى ساف مۇددە ءۇشىن اۋعانستاندا ارپالىسىپ جاتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى قازاق قوعامى اۋعانستاننان دا باسقا الەمدىك ستراتەگيالىق مۇددەلەردى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ونىڭ قازاق قوعامىنا جاسايتىن ىقپالىن ساراپتاپ وتىرۋى ءتيىس.
ءۇشىنشى، داەش ۇيىمى كابۋلدە جارىلىس جاسادى. داەش- ءتىڭ تەرروريستىك ءىس- قيمىلى اۋعانستانمەن شەكتەلمەيتىنى انىق. قازاق قوعامى ارىس پەن تارازدا ەكى بىردەي جارىلىس جاساپ قانشالىقتى بۇل ىسكە دايىن ەكەنىمىزدى، رەاكسيامىزدى كورسەتتىك. ءبىزدىڭ بەيعام، سالعىرت بەت- بەينەمىز داەش- كە تەگىن مۇمكىندىك كورسەتىپ جاتىر. الدىڭعى بولجاۋىمىز بويىنشا ا ق ش قالايدا بولماسىن اۋعانستاندا ۇلكەن كاوس جاراتتى. ەندى ونىڭ ءورتى بىزگە قاراي لاپىلداپ كەلەدى. ءبىزدىڭ قازاق قوعامى بۇعان ەش دايىن ەمەستىگى بايقالىپ قالدى. ءبىراق بۇنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى بار، ول- ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ورتاق قوعانىس وداعى. اتاپ ايتقاندا قازاق- وزبەك- قىرعىز ءۇش ەلدى وزەك ەتكەن ورتاق ارسكەري وداق. بۇعان رەسەي باستاپتا قارسى تۇرعانمەن قولداۋعا ءماجبۇر بولادى.
رەسەيدىڭ قازىرگە دەيىنگى اسكەري ساياساتى: ورتالىق ازيادا ش ى ۇ- نىڭ اسكەري ىقپالداستىعىن السىرەتۋ جانە ونىڭ ورنىنا ۇ ق ش ۇ اسكەري ءىس- قيمىلىن كەڭەيتۋ بولاتىن. ءبىراق وزبەكستان ۇ ق ش ۇ- نا قايتادان مۇشە بولۋدان باس تارتىپ تۇر. رەسەيدىڭ اسكەري جاتتىعۋلارىنا قاراماستان تاجىكتەر پاكيستانمەن جاقىنداسىپ جاتىر. قىسقارتا ايتقاندا ءبارى رەسەيدەن تىكسىنىپ قالدى. ءبىراق قاتتى داعدارىس كەزەڭىنەن ءوتىپ جاتىر. قازاق- وزبەك- قىرعىز ۇشەۋىنە وسى ءبىر قيىلىس ساتتە بىرىگۋدىڭ ورايى بار. ويتكەنى قىرعىستاندا بيلىك تۇبەگەيلى اۋىستى، رەسەيگە قىرعىزدىڭ جاڭا ساياسي ەليتاسىن تانىپ ۇلگەرگەنشە ۋاقىت كەرەك، وزبەكستان سىرتقى ساياساتىن ماسكەۋدەن بارىنشا تازارتىپ جاتىر، قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى كۇردەلى تاڭداۋ جاسايتىن ەڭ قيىن ساتتە تۇر. نە ماسكەۋ، نە ماسكەۋدەن باسقا.. .
رەسەيدىڭ قازاقستانعا باعىتتالعان «ورىس ءتىلىنىڭ قۇقى» ماسەلەسى ونىڭ ساياسي باعىتتا باسقا قىسىمدى جاساي المايتىنىنىڭ ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان ورىستى «ورىس تىلىمەن» الداۋسىراتىپ ۋاقىت ۇتتىرۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ بىزگە بايلانىستى باسقا «دەرتى» قالماي بارادى. اۋعانستان، ءتاليبان جانە داەش دەگەن ءۇش ساياسي تەرمين تۇرادى ەكەن، رەسەي ورتالىق ازياعا قاندايدا ءبىر قاۋىپ جاساپ تەككە شىعىندار بولمايدى. ماسەلە ءبىزدىڭ ساياسي ەليتا وزدەرى ماسكەۋگە ارتىعىمەن جالتاقتاي بەرەدى. ستراتەگيالىق ساياساتتى ءجىتى باعامداسا نەگىزىندە بىزگە قاۋىپپەن بىرگە مۇمكىندىكتەر دە كوپ.
ءتورتىنشى، ورتالىق ازيانىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىن قۇرۋ قاجەتتىلىگى. ينستۋت قۇرامىن قازاق- وزبەك- قىرعىز ءۇش ەلدىڭ تاۋەلسىز ساراپشىلارى تولىقتىرۋى ءتيىس. شىن مانىندە ءبىز ايماقتار مەن تۇيىتكىلدەرگە بايلانىستى اقپاراتتى رەسەيدىڭ بازاسىنان الىپ جاتىرمىز. سوسىن وزبەك، قىرعىز ساراپشىلارىمەن ورتاق پىكىر الماسۋ جاعى ءالسىز. وزبەكتەر اۋعانستانمەن شەكارا ەل، ارعى بەتىندە نەشە ميلليون وزبەك بار. وزبەكستاننىڭ اۋعانستانعا باعىتتالعان وزبەك ساياساتى بار. وتىز جىلدان بەرگى تاجريبەسى تاعى بار. قىرعىزدار تاجىك- وزبەك ءدىني ەكسترەميستەرىن جويۋ كەزىندە بىزدەن وق بويى وزىق تاجريبە جيناقتادى. ال ءبىز باياعى سول «اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرىمەن» قاپ كەتتىك.
ەگەر ورتالىق ازيا ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىن ءۇش ەل ورتاق قۇرساق بىرىنشىدەن ماسكەۋگە قوش ايتىسىپ وڭىرلىك ستراتەگيالىق ساياساتتى ءوزىمىز بەلگىلەيتىن بولامىز؛ ەكىنشىدەن، ءۇش ەل ماماندارى ورتاق اقپارات الىسىپ، ءوزارا كونفەرەنسيالار وتكىزىپ ۇلكەن تاۋەلسىز اقپارات بازاسىن قالىپتاستىرعان بولامىز؛ ۇشىنشىدەن، رەسەيدەن باسقا الەمدىك زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن اقپارات الماسىپ، ديپلوماتيالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرا تۇسەمىز.
ەلدەس وردا
30.08.2021