اتا زاڭ - ەگەمەندى قازاقستاننىڭ بەرىك ىرگەتاسى

فوتو: None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - نەگىزگى زاڭ قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دامۋى سۇرانىستارىنا سايكەس بولۋى ءتيىس. مەملەكەت ومىرىندەگى بەتكە العان ۇدەرىستەر دە وسى كونستيتۋتسيا ارقىلى رەتتەلەتىنى انىق.

وسى بەرەكەنى قالىپتاستىرىپ وتىرعان، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ءارقايسىسىن جۇيە- جۇيەمەن بەكىتىپ وتىرعان، ءار ازامات ءوزىنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن، ورلەۋىن سەزىنىپ وتىرعان جاعدايدى اتا زاڭىمىز قالىپتاستىرۋدا. باسقا زاڭداردىڭ بارلىعى كونستيتۋتسيامىزدان باستاۋ الادى جانە ونىڭ الەۋەتى وتە زور.

بيىل قازاقستان حالقى اتا زاڭىمىزدىڭ 26 جىلدىعىن اتاپ وتۋدە. وسى ۋاقىت ىشىندەگى تاريحىمىزعا زەر سالاتىن بولساق، 1995 -جىلى بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قازىرگى كونستيتۋتسيا بارلىق ماسەلەلەردى ەسكەرىپ، بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنا، ياعني اتقارۋشى بيلىك، زاڭ شىعارۋشى بيلىك جانە سوت بيلىگىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ قىزمەتىن انىقتاپ، بەكىتتى.

دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن كەز كەلگەن ەلدە نەگىزگى زاڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ، قۇقىق ۇستەمدىگىنىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزى. بۇل رەتتە جالپىعا ورتاق ادىلەتتىلىك ورنايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە قازاقستان الدىندا ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مودەلىن ايقىنداۋ بويىنشا ەرەكشە ماڭىزدى ماقسات تۇردى. بۇل رەتتە جاسالاتىن دۇرىس قادامعا جاس مەملەكەتتىڭ تاعدىرى تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ياعني، مەملەكەتتىك رەفورمالار جۇرگىزۋگە قاۋقارلى بولۋى، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ تەڭقۇقىلى مۇشەلىگىنە ەنۋى سەكىلدى ماسەلەلەرگە باسا ءمان بەرىلدى. تاريحقا ءسال كەيىن شەگىنەر بولساق، قازاقستاننىڭ دەربەس ەل رەتىندەگى العاشقى كونستيتۋتسياسى 1993 -جىلى قاڭتاردا قابىلدانعان. ءبىراق، ول قۇجاتتىڭ كەيبىر تۇسى زامان اعىمى مەن سۇرانىسىنا قاراي نارىقتىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە سايكەس بولماي شىققانى بايقالدى. سوندىقتان دا ارادا ەكى جىل وتكەندە 1995 -جىلى قازىرگى قولدانىستاعى نەگىزگى زاڭ - كونستيتۋتسيا قابىلداندى.

1995 -جىلى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قولدانىستاعى اتا زاڭدى قابىلداۋ باستاماسىمەن شىقتى. ەلىمىزدىڭ بەدەلدى زاڭگەر عالىمدارىمەن قاتار فرانتسيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى، وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى، رەسەي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەڭ بەدەلدى زاڭگەرلەرى قاتىسقان جوبالىق جۇمىس ءوز جەمىسىن بەرىپ، بۇگىنگى اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزىن قالادى. ايتا كەتەرلىگى، كونستيتۋتسيامىزدىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا ەل حالقى دا جۇمىلدىرىلدى. رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەلىمىز ءۇشىن باستى قۇجاتتى تالقىلاۋ ىسىنە 3 ملن 345 مىڭ ادام قاتىستى. قاراپايىم حالىق تاراپىنان 31 مىڭ 886 ۇسىنىس تۇسسە، سونىڭ 1 مىڭ 100 ى كونستيتۋتسيا جوباسىنا ەنگىزىلدى.

وسىلايشا، سان مارتە سۇزگىدەن ءوتىپ، جەتىسپەگەن جەرى تولىقتىرىلا تۇسكەن كونستيتۋتسيامىز 1995 -جىلى 30-تامىزدا بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداندى. ءدال وسى زاڭىمىزدىڭ قابىلدانۋىنا قازاقستاندا داۋىس بەرۋگە قۇقى بار سايلاۋشىلاردىڭ 90،58 پايىزى قاتىسىپ، ونىڭ 89،14 پايىزى قولداعان بولاتىن. سونداعى قيىن كەزەڭدە ميلليونداعان ەل ازاماتى وسى يدەيانىڭ اينالاسىندا بىرىگىپ، قولداۋ ءبىلدىردى. ەلباسى سول كەزدە قازاقستان تاريحىندا العاش رەت حالىقتىڭ بولاشاعى ءوز قولىندا بولعانىن ايتقان ەدى. ول - حالىقتىڭ كونستيتۋتسياسى. بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا جاڭا اتا زاڭ ومىرگە كەلدى. دەگەنمەن، جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ دا وڭاي بولمادى.

تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ساراپشىلار توبى كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالارىن مۇقيات ساراپتاۋدان وتكىزدى.

«1995 -جىلعى كونستيتۋتسيا تاقىر جەردە پايدا بولعان جوق. ول ەگەمەن قازاقستاندا كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس ورناتۋ ءۇشىن بۇرىننان جيناقتالعان تاجىريبەلەردى، سونداي- اق ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا سايكەس كەلەتىن ەڭ پروگرەسشىل شەتەلدىك تاجىريبەلەردى بارىنشا تولىق پايدالانعان ەدى. سوندىقتان دا، كىمدە- كىم ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ رۋحى مەن ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگىسى كەلسە، ونى جاساۋدىڭ، قالىپتاستىرۋدىڭ تاريحىن دا جاقسى ءبىلۋى كەرەك»، دەيدى ن. نازاربايەۆ «قازاقستان جولى» كىتابىندا.

ەكونوميكالىق، ساياسي جانە باسقا دا جاعدايلاردىڭ ءپىسىپ جەتىلۋىنە قاراي، كونستيتۋتسيا دا جەتىلدىرىلەدى. وسى جىلدارى بىرنەشە كونستيتۋتسيالىق رەفورما وتكىزىلدى. بۇل تۇرعىدا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرمەن قاتار، شەتەلدىك جەتەكشى تاجىريبەلەر دە ەسكەرىلدى.

وسى ۇردىسكە قازاقستاندىق قوعامنىڭ بارلىق سەگمەنتتەرى جۇمىلدىرىلدى. بۇل تۇرعىدا كونستيتۋتسيالىق نوۆەللالار ءتۇرلى سالالاردى جاڭعىرتۋدا تىڭ سەرپىن بەرىپ وتىردى. ماسەلەن، 1998 -جىلدىڭ قازانىندا كونستيتۋتسياعا ەنگزىلىگەن تۇزەتۋلەر ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولىن كۇشەيتە تۇسۋگە باعىتتالعان بولاتىن.

كەلەسى وزگەرتۋلەر 2007 -جىلى جۇرگىزىلدى. سول جىلدىڭ 16-مامىرىندا پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىنا ارنايى قاتىسقان ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كونستيتۋتسيامىزعا ساياسي رەفورمالاردى دامىتۋعا، حالىق بيلىگىن كەڭەيتۋگە ارنالعان ۇسىنىستار جاساپ، ول حالىق قالاۋلىلارى تاراپىنان قولداۋعا يە بولعان ەدى. پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگى 7 جىلدان 5 جىلعا قىسقارتىلدى، پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگى ءبىرشاما كەڭەيدى. ال 2017 -جىلعى كونستيتۋتسيالىق رەفورما قازىرگى زامانعى قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق جاعىنان جاڭعىرۋىنىڭ كەزەكتى ءبىر كەزەڭى بولدى. بۇل قادامدار باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەيبىر بيلىك وكىلەتتىكتەرىن پارلامەنت پەن ۇكىمەت اراسىندا قايتا ءبولۋ جۇزەگە اسىرىلدى. اتاپ ايتقاندا، پارلامەنتتىڭ ۇكىمەت قىزمەتىنە باقىلاۋ وكىلەتتىگى اۋقىمدى تۇردە كۇشەيتىلدى

. كونستيتۋتسيا - تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە دامۋىمىزعا داڭعىل بولىپ، ەلدىڭ بەتكە العان باعدارىنىڭ تۇتاستاي بولىگىن قامتىپ وتىر دەسە دە بولادى. نەگىزى، العان باعىتتىڭ جۇيەلىگى مەن اتا زاڭنىڭ قوعامدىق دامۋدىڭ سۇرانىستارىنا سايكەستىگى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالارمەن قامتاماسىز ەتىلدى. بۇل جۇمىستار عىلىمي نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ جۇرگىزىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، كونستيتۋتسيا ۋاقىت رۋحىنا جانە ازاماتتارىمىزدىڭ تالاپ- تىلەگىنە ساي كەلەدى.

«وسىدان 25 جىل بۇرىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز - ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن قازىرگى اتا زاڭىمىز قابىلداندى. بۇل قادام تەرەڭنەن تامىر تارتاتىن مەملەكەتتىگىمىزدى تىڭ ورىسكە باستاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇردەلى گەوساياسي جاعدايداعى دامۋىنىڭ داڭعىل جولىن ايقىندادى. كونستيتۋتسيامىزدا بەلگىلەنگەن ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعى، ساياسي جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق قۇرىلىم قاعيداتتارى ادىلەتتى قوعام مەن قۋاتتى مەملەكەتتىڭ اينىماس تۇعىرىنا اينالدى. حالىق بيلىگى، تەڭدىك، بىرلىك، زاڭ ۇستەمدىگى سياقتى قاستەرلى ۇستانىمدار مىزعىماس ۇستىن رەتىندە قالىپتاسىپ، قازاقستاننىڭ كەلەشەكتەگى جان- جاقتى دامۋ باعدارىنىڭ مازمۇنىن ايشىقتاي ءتۇستى. اتا زاڭىمىز ۋاقىت رۋحىنا جانە ازاماتتارىمىزدىڭ تالاپ- تىلەگىنە ساي كەلەدى. سونداي- اق، ونىڭ جاسامپازدىق الەۋەتى ساياسي جۇيە مەن الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. ءبىز مەملەكەتتىڭ بەرىك كونستيتۋتسيالىق نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەلدەگى كەلىسىم مەن ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتايمىز جانە ازاماتتىق قوعاممەن سىندارلى بايلانىستى جالعاستىرا بەرەمىز»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى 2020 -جىلى حالىققا ارناعان قۇتتىقتاۋىندا.

اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋتسيا - ەگەمەندى قازاقستاننىڭ بەرىك ىرگەتاسى، ازاتتىعىمىزدىڭ ايشىقتى ايعاعى ءارى قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاعان قاستەرلى قۇجات.

«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنان»، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنان، ءاز- تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىنان» باستاۋ الىپ، جالپى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن اتا زاڭعا 26 جىل تولىپ وتىر. كونستيتۋتسيا - ەل حالقىنىڭ پىكىرىن ەسەپكە الا وتىرىپ جاسالعان قۇقىقتىق- ساياسي قۇجات. كونستيتۋتسيانى قالىپتاستىرۋعا قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ قاتىسۋى - اتا زاڭنىڭ الەۋەتىن ارتتىردى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى ۋاقىتتىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتتى. سايكەسىنشە، بۇل قۇجات ءوزىنىڭ زامان تالابىنا لايىقتىعىن دالەلدەدى.

اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ