دالا قىرانىنا قامقورلىق كەرەك

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات -قازاقستاندا سوڭعى ونجىلدىق ىشىندە دالا قىراندارى كۇرت ازايىپ بارادى. قاتارى جىل ساناپ سيرەپ بارا جاتقان قاناتتى جىرتقىشتاردىڭ بۇل ءتۇرىن ورنيتولوگ ماماندار دا ەرەكشە قامقورلىققا الا باستادى.

ماسەلەن، شىلدە ايىندا قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قوستاناي جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ وڭتۇستىگىنە دالا قىراندارىنا ارنالعان 71 جاساندى ۇيا ورناتقان.

«مۇنداي ماڭىزدى بيوتەحنيكالىق شارا ەكى ءوڭىردىڭ دە ورنيتوفاۋناسىن بايىتۋ ماقساتىندا قولعا الىنىپ وتىر. بىرنەشە جىل بويى جۇرگىزىلگەن مونيتورينگتىك جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە، بۇل وڭىرلەردە جىل وتكەن سايىن دالا بۇركىتىنىڭ پوپۋلياتسياسى تومەندەپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولدى.

مىسالى، التىساي ەكولوگيالىق پاركىنىڭ اۋماعىندا 2020 -جىلى 6 قىران ۇيا سالعان ەدى، 2021 -جىلى سونىڭ بىرەۋى عانا قالعان. اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇعالجار اۋدانىندا 2020 -جىلى ءار ۇيادا ەكى بالاپان بولسا، 2021 -جىلى ءبىر بالاپاننان قالىپ وتىر. دالا قىراندارىنىڭ �- ى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇيا سالادى. سوندىقتان ءبىز ورناتىپ جاتقان جاساندى ۇيالار بۇل جىرتقىش قۇستار ءۇشىن وتە ماڭىزدى»، دەيدى قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى.

دالا قىراندارىنىڭ وزگە قۇستاردان ايىرماشىلىعى، ولار كوبىنە ۇياسىن جەرگە، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا سالادى. قىراننىڭ اعاشتىڭ نەمەسە الاسا توبەنىڭ باسىنا ۇيا سالۋى وتە سيرەك كەزدەسەدى ەكەن. وسىنىڭ سالدارىنان قۇستىڭ ۇياسىنا قاۋىپ تە ءجيى تونەدى. قاۋىپتىڭ كوبى، اسىرەسە، جازى قۇرعاق جىلدارى ءجيى ورىن الاتىن دالا ورتىنەن كەلەدى. مۇنداي الاپات ءورت كەزىندە جەل وتىندەگى ءاپ- ساتتە قاۋ ەتە قالاتىن قالىڭ قۋرايدىڭ اراسىندا ورنالاسقان اياداي عانا ۇيانىڭ قىزىل جالىننان امان قالۋى ەكىتالاي.

سالدارىنان قانشا بالاپان قىران قانات قاعىپ، كوكتە ەركىن سامعاپ، بيىكتىكتىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ ۇلگەرمەستەن دۇلەي ءورتتىڭ ىشىندە تىرىدەي جانىپ كەتىپ جاتىر. سوندىقتان ق ب س ق ماماندارى قىران ۇياسىن بۇتىندەي مەتالل مەن بەتوننان جاساپ، ونى ءورت شالمايتىنداي قاۋىپسىز جەرلەرگە ورنالاستىرعان.

ۇيا جەردەن ەكى مەتر بيىكتە، ال كەيبىرەۋلەرى قۇستارعا قولايلى بولۋ ءۇشىن الاسالاۋ قاراعاشتاردىڭ باسىنا قوندىرىلعان.

«قۇستاردىڭ جاساندى قۇرىلىستارعا ۇيا سالاتىن ادەتى بۇرىننان بەلگىلى. ماسەلەن، ەۋروپادا وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە سۇڭقارلاردىڭ شىركەۋ شاتىرلارىنا ۇيالاعانى تۋرالى دەرەكتەر قۇجاتتالعان. سوندىقتان وزدەرىنە جاڭا «باسپانا» ىزدەپ جۇرگەن قىراندار دا ءبىز ورناتقان ۇيالارعا قوناقتاپ قالادى دەگەن ۇمىتتەمىز»، دەيدى ماماندار.

عالىمدار دالا قىراندارىنىڭ مارشرۋتىن عارىشتىق تاراتقىشتىڭ كومەگى ارقىلى انىقتاپ وتىرادى. قىرعي تۇقىمداستارىنا جاتاتىن دالا قىراندارىنىڭ ۇشۋ باعىتى 2018 -جىلدان بەرى ترەكەر ارقىلى زەرتتەلە باستادى. بۇگىندە دالا قىرانى جويىلۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان قۇس رەتىندە قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا جانە IUCN حالىقارالىق قىزىل تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. قۇستاردىڭ بۇل ءتۇرىن ساقتاپ قالۋ تۋرالى ارنايى باعدارلاما جوق. الايدا ورنيتولوگتاردىڭ مالىمەتىنشە، دالا قىراندارى تەز ازايىپ بارادى. ماسەلەن، 2005-2015 -جىلدار ارالىعىندا قىراندار مەكەندەيتىن وڭىرلەردەگى ۇياباسارلاردىڭ سانى ەكى ەسەگە دەيىن كەمىپ كەتكەن.

«ولاردى قالاي ساقتاپ قالۋعا بولادى؟ « دەگەن ماسەلەگە شىنداپ زەر سالا باستاعان عالىمدار اۋەلى قىرانداردىڭ ماۋسىمدىق كوشۋ جولىن مەيلىنشە تياناقتى زەرتتەپ الۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمعا توقتاپ وتىر. وسىلايشا، قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى رەسەيدىڭ قاناتتى جىرتقىشتاردى زەرتتەۋ جانە قورعاۋ جەلىسى مەن «ءسىبىر ەكولوگيالىق ورتالىعى» قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسىپ، دالا قىراندارىنا تاڭبا سالۋ جونىندەگى جوبانى جۇزەگە اسىرا باستادى.

2018 -جىلدىڭ جازىندا ماماندار ورتالىق قازاقستانعا ايالداعان دالا قىرانىنىڭ 5 بالاپانىنا عارىشتىق تاراتقىش قۇرىلعى - ترەكەر قىستىرادى. بۇل قۇرىلعى دالا قىرانىنىڭ ۇشۋ باعىتىن بىرنەشە جىل بويى ۇزبەي باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قاناتى قاتايىپ قالعان ءتورت بالاپان سول جىلى كۇزگە قاراي وڭتۇستىكتى بەتكە الىپ، العاش رەت وزدەرىنىڭ ۇزاق ساپارىنا شىعادى. ولارعا تاعىلعان عارىشتىق تاراتقىشتار شاعىن ءارى جەپ- جەڭىل، قۇستاردىڭ ۇشىپ- قونۋىنا ەش كەدەرگى كەلتىرمەيدى. كىشكەنتاي ريۋكزاكقا ۇقسايتىن بۇل قۇرىلعىلار كۇنى بويى نەمەسە گرينۆيچ ۋاقىتى بويىنشا تاڭعى 9 دان كۇندىزگى 2 گە دەيىن 12 رەت قىرانداردىڭ قاي جەردە ۇشىپ جۇرگەنى تۋرالى مالىمەت جىبەرىپ وتىرادى.

قۇستارعا ترەكەر قىستىرۋ ارقىلى عالىمدار دالا قىراندارىنىڭ قوزعالىسى قونعان، ۇيا سالعان جانە قىستاپ قالعان جەرى تۋرالى ءدال اقپارات الا الادى. سونىمەن قاتار ولار مەكەندەگەن جەرلەردىڭ قايسىسى قاۋىپسىز ەكەنىن، قاي جەرلەردە قاۋىپسىزدىك شارالارىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن ءبىلىپ وتىرادى.

ءۇش جىلعا سوزىلعان باقىلاۋ جۇمىستارى بارىسىندا ورنيتولوگتار وزدەرى تاڭبالاپ جىبەرگەن قىرانداردىڭ ءبىر مارشرۋتتىڭ بويىمەن عانا ۇشاتىنىن انىقتاعان. ناتيجەسىندە، ورتالىق قازاقستاننان ۇشقان قىراندار نەگىزىنەن ەكى ميگراتسيالىق باعىتتى پايدالاناتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ولار - افرو- ەۋرازيا جولى مەن ورتالىق ازيا جولى. ءبىرىنشىسىنىڭ ۇشۋ جولى نەگىزىنەن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ وڭتۇستىگى ارقىلى ءوتىپ، شىعىس افريكا مەن تاياۋ شىعىسقا دەيىن سوزىلادى. ال ورتالىق ازيا جولى اركتيكا مەن سىبىردەن باستالىپ، ودان كەيىن قازاقستان ارقىلى وڭتۇستىك ازياعا بارىپ توقتايدى. بۇل ەكى مارشرۋت، افريكاعا نەمەسە ساۋد ارابياسىنا ۇشىپ بارا جاتقان قۇستاردىڭ ءبىر توبى ءۇندىستانعا نەمەسە پاكىستانعا بەت تۇزەگەن ەكىنشى تىزبەكپەن كەزدەسكەندە، ورتالىق قازاقستاندا تۇيىسەدى ەكەن.

بيىل ءساۋىر ايىنا قاراي تاڭبالانعان ءتورت قىراننىڭ ۇشەۋى قازاق دالاسىنداعى تۋعان مەكەندەرىنە قايتا ورالدى. ال عالىمدار «كەنجە» دەپ اتاپ كەتكەن ءتورتىنشى قىران، وكىنىشكە قاراي، ءۇندىستاندا، ءوزىنىڭ پەشاۆار قىستاۋىندا ادام قولىنان قازا تاۋىپتى. «كەنجەدەن» تۇسكەن ەڭ سوڭعى بەلگى 2021 -جىلدىڭ 24-قاڭتارىندا تىركەلىپتى.

كەنجە قىران ءۇندىستانعا 2020 -جىلدىڭ 24-جەلتوقسانىندا ۇشىپ كەلگەن. تۋرا ءبىر اي وتكەن سوڭ، قىران قۇس راداردىڭ اياسىنان ءىزىم- قايىم جوعالادى. ال بىرنەشە كۇننەن كەيىن داۋ لال بوحرا حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ قىزمەتكەرى قىراننىڭ ولەكسەسىن تاۋىپ العان. كەيىنىرەك قۇستىڭ دجۋندجحۋنۋ اۋدانىنداعى بيساۋ مەكەنىنىڭ ماڭىندا قاسكوي بىرەۋدىڭ قولىنان ولگەنى بەلگىلى بولدى.

دالا قىراندارى ۇيا باسۋ كەزىندە عانا ەمەس، قونىس اۋدارۋ كەزىندە دە، سونداي- اق وزدەرى قىستاپ قالعان مەكەندە دە توتەلەي تونگەن قاۋىپ- قاتەردەن ارىلمايدى. قازاقستاندا قىرانداردىڭ ءبىرازى ەلەكتر تاراتۋ جەلىلەرىنە سوعىلىپ، توق ۇرىپ ولەدى ەكەن. ويتكەنى ەلىمىزدە ە ت ج- ءنىڭ جەكەلەگەن ۋچاسكەلەرى عانا قۇستاردان قورعايتىن سەنىمدى قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعان. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، قىراندارعا ولاردى اڭعا، دەمالىسقا پايدالانۋشىلار تاراپىنان ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ- قاتەر از ەمەس. سونداي- اق اسىرەسە قۋاڭشىلىق جىلدارى جيىلەپ كەتەتىن دالا ءورتى قاناتتى جىرتقىشتاردىڭ كوبەيۋىنە ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر.

قىراندار ۇشىپ وتەتىن وزگە ەلدەردىڭ اۋماعىندا دا تاسادا توسىپ تۇرعان توسىن قاۋىپ كوپ. مىسالى، موڭعوليا مەن قىتاي ارقىلى قونىس اۋداراتىن شىعىس پوپۋلياتسياسى القاپتارداعى تىڭايتقىش جانە كەمىرگىشتەرگە قارسى قولدانىلاتىن حيميكاتتاردان كوپ زيان شەگەدى. ءۇندىستاننىڭ ۇستىمەن ۇشقان قىرانداردىڭ قازاسى كوبىنە ەلەكتر جەلىلەرىنەن بولادى ەكەن. ال شىعىس افريكانىڭ ءبىرقاتار ەلىندە جىرتقىش قۇستاردى جاپپاي اۋلاۋ كەڭ ەتەك العان.

egemen.kz