سوعىسقا سامولەت قوسقان قازاق
دوڭگەلەپ تۇرعان تەگەرلىك، زىمىراپ بارا جاتقان زامان، العا جىلجىعان سايىن ونىڭ سوڭىندا قالعان سۇلباسى ساعىمداي بۇلدىراپ بارىپ، عايىپ بوپ كەتەتىن ءتارىزدى. باسقانى قويىپ، باسباي سياقتى ۇلكەن تۇلعانىڭ كەزىندە كۇللى قىتايدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، دۇنيەنى جالت قاراتقان «باسباي ايروپىلانى» دا وسىنداي كۇيگە تۇسكەنى ءبىزدى قاتتى ويعا سالدى.
بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا وتانشىل قايراتكەر اتالىپ جۇرگەن ءبىر باي قايتىس بولعاندا بۇل ايروپىلان سول ادامنىڭ اتالعان كومەگى رەتىندە تىركەلىپ بارىپ، اۋپىرىمنەن ارەڭ قالدى. وندا دا باسەكەڭنىڭ ايروپىلان اتاعانىن كوزىمەن كورگەن كونەكوزدەردىڭ كۋالىككە ءوتۋى ارقىلى ارەڭ توقتاعان جەرى بار. ەگەردە ولار دا كوز جۇمعان بولساشى؟ وعان بىردەمە دەۋ قيىن، ويتكەنى «ءوزى جوقتىڭ، كوزى جوق». تاعى ءبىر ءبولىم ازاماتتار باسەكەڭنىڭ سۋرەتىن كالەندارعا شىعاراتىن بوپ، بەكىم سۇراپ بارعاندا دا وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعان. ولار باسباي تۋرالى، ونىڭ ايروپىلانى تۋرالى ەشبىر ارحيۆ دەرەگىنىڭ جوق ەكەندىگىن كولدەنەڭ تارتىپ، بەكىم بەرمەگەن، سونىمەن الگى ازامات باسباي رومانىن كورسەتىپ ءجۇرىپ، باسبايدىڭ ءوزىن ەمەس، قويىن كالەندارعا شىعارۋ تۋرالى بەكىم العان. بۇعان دا شۇكىرلىك. ويتكەنى باسبايدىڭ ءوزى جوق، قويى عانا بار ەمەسپە؟! كورىپ تۇرعان نارسەنى جوققا شىعارۋ قيىن بولعان ءتارىزدى.
حالقىمىزدىڭ اراسىندا اڭىزعا اينالىپ، ايتىپ تۇگەتكىسىز اڭگىمە- جىر بوپ كەتكەن باسبايدىڭ ۇلكەن وتانشىلدىق سيمۆولى- «باسباي ايروپىلانى» سول بەتى ۇشتى- كۇيلى جوق بولا ما؟ ولاي ەمەس، تاريحتىڭ تانىمال ءىزىن ەشكىم دە وشىرە المايدى. ءبىراق قازىرگى زامان ينفورماتسيا زامانى، جازبا مادەنيەت زامانى. «جازباعا سەنگەن جاڭىلشاق» دەپ قارايتىن قازاقتىڭ باياعى سارىنىنىڭ كۇنى وتكەن. سايىپ كەلگەندە، وسى كوزقاراستىڭ كەسىرىنەن، دەرەكتى جازبا دۇنيەگە نەمقۇرايدى قاراعاندىعىمىزدان ىستەگەن ءىسىمىزدىڭ ىزىنەن ايرىلىپ، ماقتانىشىمىزدىڭ مازداعان وتىن ءوشىرىپ الاتىنداي بولىپ وتىرمىز. سول كەزدەگى باسەكەڭنىڭ وتكىزگەن دۇنيەسىنىڭ تىزىمدىگى، اتاعان ايروپىلانىنىڭ كۋالىگى قازىر قايدا؟ ينفورماتسيا زامانى باسقاعا ەمەس، سونداي دالەل، سيپاتتارعا جۇگىنەدى. سول دۇنيەنى سويلەتەدى، ونداي دالەلسىز، اۋىز جۇزىندەگى نارسە ۇزاسا 3 ۇرپاقتان كەيىن ءىزى ءوشىپ، ءۇنى جوعالادى. ال فاكت- ماڭگىلىك وشپەيتىن الاۋ.
مىنە، مەن جوق ىزدەپ ءجۇرمىن. بولعاندا قانداي، اسپاننىڭ اق سۇڭقارى اتانعان باسەكەڭنىڭ سعىس ايروپىلانىن ىزدەپ ءجۇرمىن. ەكى جىلدىڭ الدىندا كۇيتىن قالاسىندا ءبىر ۇيدە وتىرعانىمدا قارامايلى قالالىق ساياسي كەڭەستە ىستەيتىن قابدوللا دەگەن ازامات 1968 -جىلى بەيجيڭگە بايلانىس جاساي بارعاندا ورتالىق اسكەري مۇراجايدان باسەكەڭ اتىندا جازىلعان شاعىن سوعىس ايروپىلانىن ەكسكۋرتسيالاپ ءجۇرىپ كورگەنىن، ايروپىلاننىڭ قاسىندا قازاقتىڭ ءبىر دانا سىرماعى جانە قازاقى تىماق تۇرعانىن ايتقاندا قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەتتى… وسى ءىز بويىنشا سۇراۋ سالىپ ەدىم، ودان باسقا «كوردىم» دەگەندى ۇشىراتا المادىم. سول اسكەري مۇراجايدىڭ قازىرگى باستىعى ءبىر ايەل ەكەن، وعان دا سۇراۋ سالىپ، ەكى-ءۇش رەت حات جازدىم، ءبىراق جاۋاپ بەرمەدى. بەيجيڭدەگى قازاق باۋىرلار ارقىلى سۇراۋ سالعاندا مۇنداي ءىستىڭ بولماعاندىعىن ايتىپتى.
جوق، ۇمىتسىزدىك شايتان ءىسى عوي، مەن سول كەزدە قىزمەت ىستەگەن كونە كوزدەردەن، باسەكەڭدى كورگەندەردەن سۇراۋ سالىپ كورىپ ەدىم، بۇلاردىڭ ءبارى سارناپ تۇر. قولمەن قويعانداي ايتادى. ءبىراق جازبا دۇنيە، فاكتىگە كەلگەندە قايقالاقتاپ قالادى. سونىمەن مەن سول كەزدەگى حانزۋشا شىنجاڭ گازەتىنىڭ ارحيۆ نۇسقاسىن اقتارۋعا كىرىستىم.
1951 -جىلدان 1953 -جىلعا دەيىنگى شىنجاڭ گازەتىنىڭ 3 جىلدىق تۇپتەمەسى مەنىڭ الدىمدا جاتىر. ۇشان- تەڭىز دۇنيە، ونىڭ ۇستىنە، سارعايىپ، ابدەن وشكىندەگەن كارى يەروگليفتەر مىنا شۇبىرتقان كارى كوزدى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە ءۇڭىلىپ وتىرعانداي سەزىمگە كەلتىرىپ، بىردەن باسىڭدى زەڭگىتىپ جىبەرەدى. سوندا دا ادام العان بەتتەن قايتپاي، كوزدەگەن نىساناعا جەتۋگە ۇمتىلۋ كەرەك قوي. قۇمىرسقانىڭ ەڭبەككەرلىك رۋحى ەرىنبەگەن جانعا ەسەلەپ كۇش قوساتىنى قاق. سول رۋح بويىنشا ءار بەتتەن ەستەلىك الىپ، قاجەتتى جەرلەرىن ءتۇرتىپ قويىپ وتىرمىن. ءار بەتتەن «تارباعاتاي»، «باسباي» دەگەن سوزدەر شىعا كەلە مە دەپ ۇمىتتەنە، دامەلەنە قارايمىن. ول كەزدىڭ گازەتتەرىندە مەملەكەتتىك، حالىقارالىق حابارلار كوبىرەك، جەرگىلىكتى حابارلار ازىراق ەكەن. جەرگىلىكتى پارتيا، ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ارەكەتى دە گازەتتە از حابارلانادى ەكەن.
سول سەبەپتى ، باسباي ەسىمى كورىلمەدى، وسىلايشا گازەتتى ارلى-بەرلى اۋدارىستىرىپ، 52,53- جىلداردان گورى 1951 -جىلداردا ءبىز ىزدەگەن دۇنيەگە قاتىستى حابارلار مولىراق بولعاندىقتان، وسى جىلعا ارنايى شۇقشيۋعا تۋرا كەلدى. مىنە، سول 1951 -جىلدىڭ العاشقى 8 ايلىق تۇپتەمەسىن ەگجەي-تەگجەيلى اقتارىپ بولىپ، ەندى 9-ايىنا دەن قويدىم. ول كەزدە امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋچيانعا كومەكتەسۋدىڭ مەملەكەتتىك، ولكەلىك، ايماقتىق كەڭسەلەرى قۇرىلىپتى، بۇكىل ەل كولەمىندە «ايروپىلان، زەڭبىرەك اتاۋ» ناۋقانى. «وتانشىلدىق توقتام جاساۋ» ناۋقانى جانە «زورەكەرلەرگە قارسى تۇرىپ، جەر مايىن كوبەيتۋ» ناۋقانى دەگەن 3 ۇلكەن ناۋقان ورىستەتىلگەن. گازەت حابارىنىڭ كوبى وسى توڭىرەككە شوعىرلانعان…
«ءۇھ»، مىنەكي، گازەتتەن تارباعاتايدىڭ، باسبايدىڭ ەسىمىن تاپتىم، تاپتىم دا شۇعىل وقۋعا كىرىستىم. بۇل 1951 -جىلعى 18-قىركۇيەكتەگى «شينجاڭ گازەتىنىڭ» حانزۋشا نۇسقاسى. سول گازەتتىڭ ءۇشىنشى بەتىنە ۇلكەن تاقىرىپپەن: «تارباعاتايدان 6 اۋدان، ءبىر ءتۇيىندى رايونىندا امەريكاعا قارسى تۇرىپ، چاۋچيانعا كومەك بەرۋ ناۋقانى كەڭىنەن ورىستەتىلۋدە» دەگەن كولەمدى حابار بەرىلگەن. حاباردا مىناداي دەلىنەدى: «بۇل ناۋقان وتكەن جىلى (1950 -جىلدى مەڭزەيدى) قازاندا باستالعان. بيىل (1951 -جىلى) 1-مامىر قارساڭىندا ايماقتىڭ 6 اۋدان، ءبىر ءتۇيىندى رايون بويىنشا 388 ادامدىق 70 تەن ارتىق ۇگىت دۇيلەرى تومەنگە ءتۇسىرىلىپ، سالتاناتتى ناۋقان ورىستەتىلدى. ايماق بويىنشا 160 مىڭ ادامى بار ەدى. سونىڭ 121 مىڭ 942 سى «وتانشىلدىق توقتامىن» جاساستى. العاشىندا ايماق بويىنشا 3 ايروپىلان اتاۋ بەلگىلەنگەن، سول مەجە بويىنشا تەك 12 مىڭ ادامى بار ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ ءوزى 13 مىڭ قوي، 300 باس سيىر-جىلقى، 49 تۇيە، 7788 پۇت استىق، 149 مىڭ يۋان اقشا اتادى. چاۋچيان الدىڭعى شەبىنە بارىپ كەلگەن ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ بايانداماسىن تىڭداعان سوڭ، ايماقتاعى ءار ۇلت حالقىنىڭ وتانشىلدىق كومەك اتاۋ ناۋقانى تىڭ بەلەسكە كوتەرىلدى.
«ايماق ءۋاليى باسباي باياندامانى تىڭداعان سوڭ، ءبىر ءوزى 10 مىڭ قوي كومەك اتاپ، سول مايداننىڭ وزىندە جاۋدى جويۋ ءۇشىن چاۋچيان الدىڭعى شەبىنە ءبىر سوعىس ايروپىلانىن بەرەتىندىگى جونىندە كەپىلدىك ەتتى…»
مىنە، بۇل- مەملەكەت تىلىندە ، ميللياردتار تىلىندە سويلەپ تۇرعان ناقتى جازبا قۇجات. كەيىن مەن گازەتتىڭ ءدال وسى بەتى، وسى جەرىن فۋيىڭجيمەن(كسەروكسپەن) كوبەيتتىرىپ، قاتىستى ادامدارعا كورسەتكەندە بارىپ ولار وزدەرىنىڭ بۇل فاكتىگە مويىنسال ەكەندىگىن ءبىلدىردى.
مىنا ينفورماتسيا زامانىندا بىزگە قاجەتتىسى وسىنداي دالەل- فاكت. ءبىراق بۇل دا جەتكىلىكتى ەمەس، ءبىز ءبىر ادىم ىلگەرىلەپ، سول كەزدەگى ارحيۆتىڭ ءوزىن، فاكتىنىڭ كوزىن تابۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە ەل اراسىنا سۇراۋ سالىپ، وسىعان قاتىستى ناقتى دالەل-سيپاتتاردى جيناستىرۋىمىز قاجەت. كوپتىڭ كوزى كوپ قوي، بىرەۋ بىلمەگەندى بىرەۋ بىلەدى. ءبىزدىڭ جوق ىزدەۋدىڭ ەگجەي-تەگجەيىن جۇرتقا جاريالاپ وتىرۋىمىزداعى ماقسات تا سونداي ءبىر زارۋشىلىكتەن، سانسىراتقان ساباقتان تۋىنداپ وتىر. باسباي دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ 110 جىلدىعى قارساڭىندا گازەتتەن وسىنداي ءبىر ارنايى بەت اشىپ، كوز كورگەندەردىڭ كوڭىلگە بۇككەندەرىن، ەستەلىكتەرىن جاريالاۋعا ابدەن بولادى عوي. ۋاقىتتى مىقتى ۇستاماساق «ازايىپ بارا جاتقان قاريالاردان» ايىرىلىپ، ءدات دەپ قالارىمىز حاق قوي.
ماتەريال جازۋشى زەينوللا سانىكتىڭ كوپتومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 3 تومىنان («ان-ارىس» باسپاسى، 2017 ج) ىقشامدالىپ الىندى.