سايلاۋ باتىرشا- ۇلى: قازاقتىڭ كوشى توقتاماۋى ءتيىس

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - سايلاۋ باتىرشا- ۇلى ءعۇمىرىنىڭ ەلۋ جىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە، سونىڭ ىشىندە ەل مەن ەلدى تابىستىرعان ديپلوماتيا سالاسىنا ارناعان تۇلعا ەكەنىن ەل جاقسى بىلەدى.

قازاق ديپلوماتياسىنىڭ اقساقالى جيعان- تەرگەن مول تاجىريبەسىن جاستارعا ۇيرەتىپ، قازىر ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ءجۇر. ايتۋلى ازامات تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى جولىندا ەرەن ۇلەس قوسقان ەدى. بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىمەن اڭگىمەمىز دە وسى توڭىرەكتە ءوربىدى.

تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بۇكىل قوعام كۇرەستى

- سايلاۋ باتىرشا- ۇلى، تاريحقا ۇڭىلسەك، مىزعىماستاي كورىنگەن كەڭەس وداعى ىدىراعان ساتتە ونىڭ قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ ىشىندە الدىمەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى - ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا ەگەمەندىگىن الدى. ودان كەيىن ۋكراينا، بەلورۋسسيا، كاۆكاز مەملەكەتتەرى كەتتى. ولاردىڭ ءىزىن الا ورتالىق ازيا ەلدەرى دەربەستىگىن جاريالادى. ال قازاقستان كسرو قۇرامىنان ەڭ سوڭىنان شىقتى. كوپتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتكەن سۇراق: « ءبىز نەگە كۇللى وداقتاس ەلدەردىڭ سوڭىنان تاۋەلسىزدىك الدىق؟ «.

- كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان 15 رەسپۋبليكا ءوز ەركىمەن وداق قۇردى دەپ ايتىلادى. شىندىعىندا ولاي ەمەس. وداق سول ەلدەردىڭ ەركىنەن تىس، كۇشپەن قۇرىلعان بولاتىن. اسىلىندە ءبىر- بىرىمەن تەڭ مەملەكەتتەر عانا وداقتاس بولادى. ال ك س ر و كەزىندە ەشقانداي تەڭدىك بولعان جوق. بيلىك ماسكەۋدىڭ قولىندا بولدى. ءبىر كوممۋنيستىك پارتيا عانا بۇكىل ەلدى باسقاردى. ال م. گورباچيەۆ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن كوپپارتيالى جۇيەگە رۇقسات بەردى. سول- اق ەكەن، رەسپۋبليكالاردا دەموكراتيالىق پارتيالار، ۇلتتىق ۇيىمدار قۇرىلا باستادى. ەلدەر دەموكراتيانىڭ جولىنا ءتۇستى. مىنە، وسى كوپپارتيالى جۇيە قىزىل يمپەريانى ىدىراتۋدىڭ العاشقى باسپالداعى ەدى. كسرو ەكونوميكالىق، وندىرىستىك داعدارىسقا دۋشار بولدى، سىرتقى قارىزدارى كوبەيدى، حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشارلادى. وسى ۇرىمتال تۇستى رەسپۋبليكالار ۇتىمدى پايدالاندى. ولار كونستيتۋتسياسىنداعى «ەگەمەن رەسپۋبليكا» دەگەندى قاناعات تۇتپادى. «بىزگە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك كەرەك» دەپ تالاپ قويدى جانە سول ماقساتىنا جەتتى.

قازاقستانعا كەلسەك، تاۋەلسىزدىكتى بىردەن الىپ كەتۋگە شيكىزاتقا بايلانعان ءالسىز ەكونوميكامىز بەن دەموگرافيالىق جاعدايىمىز توسقاۋىل بولدى. ەلىمىز ك س ر و ەكونوميكاسىنا تاۋەلدى ەدى. ماشينا جاسايتىن زاۋىتتاردىڭ كوپشىلىگى رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيادا سالىندى. ال ءوزىمىزدىڭ دايىن ونىمدەرىمىز نەبارى  ەدى. قالعانىنىڭ ءبارى وزگە رەسپۋبليكالاردان كەلىپ وتىردى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حالقىنىڭ سانى دا از − D عا جەتەر- جەتپەس بولاتىن. ەسەسىنە، وزگە ەتنوس وكىلدەرى، سونىڭ ىشىندە ورىستاردىڭ ۇلەسى قازاقتاردان اسىپ ءتۇستى. اسىرەسە، سولتۇستىك وڭىرلەردە كوپ شوعىرلانعان سلاۆيان ۇلتتاردىڭ ىشىنەن «ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن السا، ءبىز جەرىمىزبەن بىرگە، رەسەيگە قوسىلامىز» دەگەندەر تابىلدى. ەگەر سول كەزدە ەلىمىز ءاي- ءشايعا قاراماي، دەربەستىگىن جاريالاي سالعاندا ازاماتتىق سوعىس وتى تۇتانىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان ەلباسى - تۇڭعىش پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ جان- جاعىمىزدى بارلاپ، توڭىرەگىمىزدە بولىپ جاتقان قيىن جاعدايلاردى ءجىتى باقىلاپ بارىپ، شەشىم قابىلدادى. ونىڭ سوڭى ءساتتى بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىككە بەيبىت جولمەن جەتتى. ەڭ باستى جەتىستىگىمىز دە وسى ەدى.

- ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الا ما، جوق پا دەگەن ەلەڭ- الاڭ شاقتا ءسىز سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، كەيىن ءمينيستردىڭ مىندەتىن اتقاردىڭىز. دەمەك، سول كەزدەگى اۋمالى- توكپەلى جاعدايدى دا جەتە بىلەسىز. ەندەشە، قازاقستاننىڭ دەربەس ەل بولۋداعى ۇمتىلىسى جايىندا، ەگەمەندىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋ جولدارى جونىندە ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك.. .

- بىزگە تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاماس بۇرىن الدىمەن حالىقارالىق قولداۋ تابۋ قاجەت بولدى. ازاتتىقتى بىردەن جاريالاۋعا سول كەزدەگى مۇشكىل جاعدايىمىز مۇمكىندىك بەرمەدى دەپ جوعارىدا ايتتىم. ويتكەنى حالىق سانىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى قازاقتاردىڭ ساياسي كۇش رەتىندە بىرىگۋى دە قيىنعا سوقتى. سوندىقتان الەمدەگى وزگە مەملەكەتتەر ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋى كۇن تارتىبىندە تۇردى. مىسالى، ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا ەلدەرى كەڭەس وداعى ىدىراماسا دا بوستاندىققا قول جەتكىزە الاتىن ەدى. سەبەبى، ولار 1940 -جىلعا دەيىن تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ كەلدى، الپاۋىت ا ق ش، ەۋروپا مەملەكەتتەرى دە ولاردى قولدادى. ال ءبىزدىڭ دەربەستىگىمىزدى قورعايتىن، قولدايتىن كىم بار؟ سوندىقتان ديپلوماتيا الدىمەن الەمدىك قاۋىمداستىقتان قولداۋشىلاردى ىزدەستىردى.

تاۋەلسىزدىك جاريالاۋدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن، 1990 -جىلدىڭ شىلدەسىندە سول كەزدەگى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، قازاق ك س ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. جۇزدەسۋ بارىسىندا كەڭەس وداعى ىدىرايتىنى تۋرالى، سوندىقتان ەرتە باستان قام جاساپ، تاۋەلسىزدىككە دايىندىق جاساۋ كەرەكتىگىنە كەلىستىك. ول كىسى «ديپلوماتيا سالاسىندا تاجىريبەڭ بار، حالىقارالىق احۋالدى بىلەسىڭ، رەسپۋبليكانىڭ سىرتقى بايلانىسىن نىعايت» دەپ، مەنى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندادى.

سول كەزدە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بۇكىل قوعام بولىپ كۇرەسىپ جاتتى. «ازات»، «جەلتوقسان» قوزعالىستارى، كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار، پاتريوت جاستار ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ، بوستاندىق الۋ جولىندا ۇلكەن ءىس تىندىردى. ەلىمىزدىڭ تەزىرەك دەربەس مەملەكەت اتانۋى ءۇشىن حالىقتىڭ قانشالىقتى اسىققانىن كوزىمىزبەن كوردىك. «بوستاندىق! تاۋەلسىزدىك!» دەپ ۇران كوتەرگەن جۇرتشىلىق ۇكىمەت ءۇيى عيماراتىنىڭ توڭىرەگىن بوساتپادى. ال سول كەزدە قازاق ديپلوماتتارى تاۋەلسىزدىگىمىزگە قولداۋ بىلدىرەتىن مەملەكەتتەرمەن جان- جاقتى بايلانىس ورناتىپ جاتقان ەدى.

1991 -جىلى قىركۇيەك ايىندا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن سەنەگالدا وتكەن يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنىڭ سامميتىنە قاتىستىم. سول جەردە ون شاقتى مۇسىلمان مەملەكەتىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا دايىندالىپ جاتقانىن حابارلاپ، ولاردان قولداۋ تاپتىم.

ال 1991 -جىلدىڭ قازان ايىندا ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىنا ك س ر و دەلەگاتسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قاتىسقان كەزدە نيۋ- يوركتەن ۆاشينگتونعا بارىپ، ا ق ش كونگرەسىنىڭ سىرتقى ساياسات جونىندەگى كوميتەتى مەن مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىندە كەزدەسۋ وتكىزدىم. وندا قازاقستان «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى» دەكلاراتسيامەن شەكتەلىپ قالماي، تاۋەلسىزدىككە باراتىنىن مالىمدەپ، ا ق ش- تىڭ قولداۋىن سۇرادىم. ودان كەيىن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىندە بولدىم. وسى دەپارتامەنتتىڭ كەڭەس وداعى باسقارماسىنىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا باسشىسىمەن كەزدەستىم. وندا دا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگى جونىندەگى ويىن ا ق ش باسشىلىعىنا جەتكىزۋدى سۇرادىم.

1991 -جىلدىڭ قازان ايىندا ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 46-سەسسياسىنا قاتىسقان ساتتە «قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولسا، مۇنداي ىقپالدى ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە كىرۋدىڭ جولدارى قانداي؟» دەگەن وي كەتپەي قويدى. ۇيىمنىڭ قۇرىلىمىن، مۇشەلىككە الۋ ءتارتىبىن، جارعىسىن زەردەلەدىم. شەتەل جۋرناليستەرىنە ارنالعان باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا «قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيا سەكىلدى كىرە الادى، ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىمەن شەكتەلمەيدى، تاۋەلسىزدىگىن الادى» دەپ مالىمدەدىم. بۇل جونىندە ت ا س س (كەڭەس وداعىنىڭ تەلەگراف اگەنتتىگى) تىلشىسىنە دە سۇحبات بەردىم. مالىمدەمە اگەنتتىك ارقىلى الەمگە تارالدى. ءبىراق ءوز ەلىمدە بۇل تۋرالى بىردە- ءبىر اقپارات جاريالانبادى.. .

− نەگە؟

− ونىڭ سەبەبىن كەيىن ءبىلدىم. «نە بولسا دا اياعىنا دەيىن بارايىن» دەپ بەكىندىم. سول كۇنى سۇحباتتى «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «الماتى اقشامى»، «ۆەچەرنيايا الما- اتا»، «وگني الاتاۋ»، «جەتىسۋ» گازەتتەرىنە نيۋ- يوركتان فاكسپەن سالىپ جىبەردىم. بۇل باسىلىمدار جاريالاپ جىبەردى. سۇحبات شىققان كۇنى ماعان الماتىدان تەلەفون قوڭىراۋلارى كوپ سوعىلدى. ءبارى قۋانىپ، ءبىر- ءبىرىن قۇتتىقتاپ حابارلاسىپ جاتتى.

مىنە، تاۋەلسىزدىك الۋ جولىندا سىرتقى ەلدەرمەن جاراسىمدى بايلانىس ورناتىپ، حالىقارالىق قاتىناستى دۇرىس جولعا قويعاننىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ەل ءبىزدى تەز ارادا تاۋەلسىز ەل رەتىندە مويىندادى. جاڭا مەملەكەتتى الەم مويىنداعان سوڭ ىشكى سلاۆيان دياسپورا وكىلدەرىنىڭ سەپاراتيستىك ويى ىسكە اسپاي قالدى. وسىلايشا قانتوگىسسىز- اق ۇلى كۇنگە قول جەتكىزگەن جايىمىز بار.

ءوز قازاعىمىزدى وزەككە تەبۋ - ەلدىگىمىزگە سىن

− بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىمەن قاتار، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋىنا جول اشىلعانىنا دا 30 جىل تولىپ وتىر. ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ەستە قالعان ەرەكشە وقيعالاردىڭ ءبىرى - ەلىمىزدە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىنىڭ ءوتۋى. مۇنداي ايتۋلى جيىننىڭ باسى- قاسىندا ءوزىڭىز بولىپ، ونىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتۋىنە اتسالىسقانىڭىزدى بىلەمىز.. .

− العاشقى قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى - شارتاراپقا تارىداي شاشىلعان قانداستارىمىزدىڭ باسىن قوسىپ، ەلگە شاقىرۋ ەدى. مۇنداي القالى جيىندى بىزدەن بۇرىن كوپتەگەن ۇلتتار وتكىزدى. ۋكراين، بەلارۋس، لاتىش، گرۋزيندەر جان- جاقتاعى قانداس باۋىرلارىن شاقىرىپ، سەزد ۇيىمداستىردى. ءتىپتى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى تاتار، باشقۇرتتار دا ولاردان قالىسپاي، وزگە ەلدە جۇرگەن باۋىرلارىن وزدەرىنە تارتتى. ال ءبىز ەلدەگى وزگە ۇلتتىڭ كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ الامىز با دەپ جالتاقتاپ، ۇزاقتاۋ ءجۇرىپ قالدىق. ءتىپتى قۇرىلتايمەن قاباتتاستىرىپ، وزگە ەتنوستاردىڭ دوستىق فەستيۆالىن دە وتكىزبەكشى بولدىق.. .

العاشقى القالى جيىنعا الەمنىڭ 33 ەلىنەن قازاقتار قاتىستى. ەلىمىزدىڭ شىن مانىندە تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن قانداستارىمىز وزەگى جارىلا قۋانىپ، اتاجۇرتىنا ورالۋعا نيەتتى ەكەنىن جەتكىزدى. قۇرىلتايدان كەيىن ەلىمىزگە قانداستارىمىزدىڭ العاشقى كوشى اعىلىپ، كوڭىلىمىز تاسىدى. 1991 -جىلدان بەرى ەلگە ورالعان اعايىنداردىڭ سانى 1 ميلليوننان استى. ولاردىڭ ىشىندە مادەنيەت، ءبىلىم، عىلىم جانە تاعى باسقا سالالاردا ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزگەن باۋىرلارىمىز كوپ. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى، بەلگىلى ساۋلەتشى جانداربەك مالىبەكوۆ، ايگىلى سۋرەتشى ابدىمالىك بۇقاربايەۆ، وپەرا جۇلدىزى مايرا مۇحامەد قىزى، بەلگىلى تۇلعالار ز. قينايات ۇلى، ق. سارتقوجا ۇلى، ت. زاكەن ۇلى، د. ءماسىمحان ۇلى، ا. احمەتبەك، ءبيشى شۇعىلا ساپارعالي قىزى، بوكسشى ب. سارسەكبايەۆ، تاعى باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ۇلكەن.

− رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى جىلدارى قازاقتاردىڭ ەلگە ورالۋى باسەڭسىپ قالدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇعان نە سەبەپ بولۋى مۇمكىن؟

− ونىڭ باستى سەبەبى، بيلىك ازاماتتىق الۋدى قيىنداتىپ جىبەردى، بيۋروكراتياعا جول بەردى، ءتورت جىل بويى ازاماتتىق الۋ تۋرالى ارىزداردى كوش- قون پوليتسياسى قابىلداماي قويدى. تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلگەندەرگە قازاق ەكەنىڭدى دالەلدە دەگەندى شىعاردى. ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جەر تەلىمى، بالالارىنا جانە وزدەرىنە جاردەماقى بەرىلمەدى.

ءبىزدىڭ وسالدىعىمىز - ەلىمىزدە قازاقتىڭ سانى كوبەيسە، ۇلت رەتىندەگى، مەملەكەت رەتىندەگى تۇعىرىمىز دا نىعايا تۇسەتىنىن ۇعىنباي جاتقانىمىز. قازاقستاننىڭ جەرى ۇلان- عايىر، وعان كوز الارتاتىندار ءالى دە بار. ولارعا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن ەلگە شىن جانى اشيتىن، قورعايتىن ازاماتتار قاجەت. بۇل ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن، كەڭ- بايتاق جەرگە يە بولۋ ءۇشىن كەرەك.

العاشقى كوش تىم جاقسى باستالعان ەدى. ءبىراق ونىڭ سوڭى باسەڭسىپ قالدى. بيلىكتە جۇرگەن اتقامىنەرلەر اراسىندا قانداستارعا دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاسا باستادى. قانداستاردى باۋىرعا تارتۋدىڭ ورنىنا شەتقاقپايلاپ سىرتقا تەبۋ، بيۋدجەتتىڭ اقشاسىنا ورتاقتاساتىن ماسىل ادام رەتىندە قاراۋ ولاردىڭ ساعىن سىندىردى. ەگەر مىقتى ەل بولامىز دەسەك، مۇنداي تار نيەتتى تۇزەتۋىمىز كەرەك. ءبىرتۇتاس ۇلتتى «سىرتتان كەلگەن قازاق، ىشكى قازاق» دەپ بولۋگە جول بەرمەگەنىمىز ابزال. تۋعان جەر، وتان دەگەن كەڭ ۇعىم. ءبىز كەزىندە كۇشپەن قونىستاندىرىلعان وزگە ەتنوستىڭ وكىلدەرىن دە قۇشاعىمىزعا تارتتىق قوي. ال شەتەلدەگى قانداستارىمىز - ءوز قازاعىمىز، ءوز قانىمىز. ولاردى وزەككە تەبۋ − ەلدىگىمىزگە سىن. قازىرگى تاڭدا سىرتتان كوشىپ كەلگەن اعايىندارعا ازاماتتىق بەرمەي، ساندالتىپ قويدى. قازاقتىعىڭدى دالەلدە دەگەن نە ءسوز؟ ! اقىلعا قونبايتىن زاڭدار شىعارىپ الدىق تا، قانداستارىمىزدىڭ ەلگە كەلۋىن تەجەپ تاستادىق. پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ءوزى سوڭعى جىلدارى قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى باسەڭدەپ كەتكەنىن، وسى ماسەلەگە ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ايتتى. سوندىقتان قازاقتىڭ كوشى توقتاماۋى ءتيىس. ەگەر تاعى ءبىر ميلليون قازاقتى ەلگە تارتساق، «قازاقستاندىق مەملەكەت» ەمەس، «قازاق مەملەكەتى» بولار ەدىك.

− سوڭعى كەزدەرى وڭىرلەرگە ەتنوستىق قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلۋىنە ارنالعان كۆوتا سانى كۇرت ازايىپ كەتكەنى دە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.. .

− كۆوتا دەگەن - قانداستارىمىزدىڭ كەلۋىن شەكتەۋ. بۇل بەلگىلى ءبىر ساننان ارتىق ادامدى ەلگە قابىلدامايمىز دەگەن ءسوز. مىسالى، ءبىر وتباسىندا ورتا ەسەپپەن بەس ادام بولادى دەپ ەسەپتەسەك، كۆوتا سولارعا عانا ەسەپتەلگەن. ال ول ادامنىڭ تۋىس- تۋعاندارى جوق پا؟ كىم جاقىن تۋىستارىن الىس ەلگە تاستاپ كەتكىسى كەلەدى؟ ! سوندىقتان ءوزى از كۆوتا ورىندالماي جاتىر. كۆوتا دەگەندى الىپ تاستاعان ءجون. اتامەكەنىنە ورالعىسى كەلگەن قانداستاردىڭ بارىنە جول اشىق بولۋى قاجەت. جالپى كۆوتا دەگەن بىزدە عانا بار. وتانداستارىن كوپ قابىلدايتىن رەسەي، گەرمانيا، يزرايل، گرەكيادا كۆوتا دەگەن اتىمەن جوق. ولار كەلگەن قانداستارىنىڭ ءبارىن قابىلداي بەرەدى.

كەڭەس كەزىندە كەيبىرەۋلەر «قازاق ازسىڭدار، ەلدەرىڭدە تۇرعان وزگە حالىقتى قالاي باسقاراسىڭدار؟ « دەپ مۇقاتاتىن ەدى. ال قازىر ەشكىم ولاي ايتا المايدى. ويتكەنى حالقىمىزدىڭ ۇلەس سالماعى باسىم. تاۋەلسىزدىك الدىندا قازاقتار D بولسا، بۇگىندە p عا جەتتى. دەموگرافيانى كوتەرۋگە ءالى دە كۇش سالۋىمىز قاجەت. كوشتى ۋاقىتتى وزدىرماي، قازىر جالعاستىرعانىمىز ابزال. كەيىن كەش بولادى. ويتكەنى شەتتەگى قازاقتار اسسيميلياتسيالانىپ جاتىر. مىسالى، ءتىلىن، ءدىنىن ساقتاعان دەپ تۇركيالىق قازاقتاردى كوپ ماقتايمىز عوي. ولاردىڭ ءوزى اتاسى قازاق بولسا، بالاسى شالا قازاق، ال ودان تۋعان ۇرپاق انا تىلىندە كىبىرتىكتەپ ارەڭ سويلەيدى. دەمەك، ەندى 15-20 جىلدا ولار جەرگىلىكتى ۇلتقا جۇتىلىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، مۇلدە قازاق بولۋدان قالۋ قاۋپى بار. سوندىقتان شەتتەگى 6 ميلليوننان استام قازاقتى ۋىستان شىقپاي تۇرعاندا ەلگە اكەلىپ الۋىمىز كەرەك.

قىتايداعى قازاقتار − قىتاي تىلىندە، وزبەكستانداعىلار وزبەكشە وقىپ جاتىر. رەسەيدە 1 ميلليوننان استام قازاق بار، ءبىراق بىردە- ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. سوڭعى وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا رەسەيدەگى قازاق مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى ءسوز سويلەپ، «بىزگە جاردەم بەرىڭىزدەر، جالعىز قازاق مەكتەبى جابىلعالى جاتىر» دەپ ايتقانى ەسىمدە. ال قازاقستاندا ءار ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن دامىتۋعا جاعداي جاسالعان. ءتىپتى اتىن تاريحتان ەستىسەك تە ءتۇرىن كورمەگەن، ۇلت رەتىندە جويىلعان اسسيريالىقتاردىڭ ءوزى ەلىمىزگە كەلىپ، ءتىلىمىزدى دامىتامىز دەپ ۇكىمەتتەن اقشا الىپ وتىر دەپ ەستيمىز. ءبىز دە شەتتە جۇرگەن قازاقتارعا قولۇشىن بەرىپ، ولاردىڭ ءتىلىن، ءدىلىن ۇمىتىپ قالماۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.

قاۋىمداستىقتىڭ مىندەتى - قيىرداعى قازاقتارعا قامقور بولۋ

− ءسىز ۇزاق جىل بويى تەل- اۆيۆتە ديپلوماتيالىق قىزمەت اتقاردىڭىز. ەۆرەيلەردىڭ رەپاتريانتتاردى قابىلداۋ ەرەجەسى كەرەمەت دەپ ەستيمىز. وسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

− ءيزرايلدىڭ جەرى شاعىن. سوعان قاراماستان وتىز جىلدىڭ ىشىندە بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان ءبىر ميلليوننان استام يەۆرەيدى جيناپ الدى. تەل- اۆيۆ حالىقارالىق اەروپورتىنا كىرە قالساڭىز، ۇلكەن ارىپتەرمەن يۆريت جانە ورىس تىلىندە جازىلعان «ۆسەم جەلايۋشيم پرينيات گراجدانستۆو گوسۋدارستۆا يزرايل، پروسيم پرويتي ۆ زال» دەگەن حابارلاندىرۋ بىردەن كوزگە تۇسەدى. زالعا كەلۋشىلەردى اياعىن جەرگە تيگىزبەي كۇتىپ الىپ، شاي، كوفەسىن ۇسىنىپ جاتادى. ازاماتتار ءتولقۇجاتقا «يەۆرەي» دەپ جازدىرسا، يزرايل ءۇشىن ول − ۇلكەن ولجا. اناسى نە اجەسى يەۆرەي بولسا جەتكىلىكتى، بىردەن سول ادامعا ءيزرايلدىڭ ازاماتتىعىن بەرەدى. باسقا ەشقانداي قۇجات تالاپ ەتپەيدى. سودان كەيىن جاڭا ازاماتتارىنا بار جاعدايدى جاساپ بەرەدى: ءۇي نەمەسە پاتەرگە كولىكپەن اپارىپ تاستايدى، جاردەماقىنى قولما- قول بانك چەگىمەن قولىنا ۇستاتادى. يۆريت ءتىلىن تەگىن ۇيرەتەدى. وعان قاجەتتى قۇرال- جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سىرتتان كەلگەندەر ءارى كەتسە ءبىر ايدىڭ ىشىندە يۆريت ءتىلىن مەڭگەرىپ شىعادى.

− دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قازىرگى جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ قاۋىمداستىق قانداي ماسەلەلەرگە دەن قويعانى ءجون؟

− البەتتە، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ تىكەلەي مىندەتى − ەلدەن تىسقارى جۇرگەن قازاق دياسپوراسىمەن جان- جاقتى بايلانىس ورناتىپ، مادەني- رۋحاني، وقۋ- ءبىلىم بويىنشا جاردەمدەسۋ. وتانىنا ورالعان قانداستارعا قولۇشىن بەرىپ، قوعامعا بەيىمدەلۋىنە قامقورلىق كورسەتەتىن دە وسى قاۋىمداستىق بولۋى ءتيىس. قازىر بۇل ۇيىم جۇمىسىن مۇلدە توقتاتقان سەكىلدى. حابار- وشار جوق. وتكەندە قاۋىمداستىق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ز. تۇرىسبەكوۆكە كىرىپ، زيالى قاۋىمدى شاقىرىپ، وتىرىس وتكىزۋگە سۇرانىپ تۇرعانىن ايتتىم. قازىر شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلە تۇيدەكتەلىپ تۇر. قىتايداعى قازاقتارعا جاردەمدەسۋ كەرەك. سوڭعى جىلدارى قانداستارىمىز كوپ تۇراتىن ەلدەردە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 0 عا ازايىپ كەتكەن. مىسالعا، تۇركيادا اباي اتىنداعى تۇرىك مەكتەبى بار. ونداعى وقۋشىلاردىڭ ى − قازاقتار. مەن وسى مەكتەپتە بولىپ، ديرەكتورىنا «نەگە بالالاردى قازاقشا وقىتپايسىزدار؟» دەسەم، تۇركيانىڭ زاڭى بويىنشا بارلىق بالا تۇرىكشە وقۋعا مىندەتتى ەكەن. ءتىپتى فاكۋلتاتيۆتى ساباق رەتىندە دە وتكىزۋگە بولمايتىن كورىنەدى. مىنە، وسىنداي ماسەلەلەردى شەشۋگە ىستانبۇلداعى كونسۋلدىق، قاۋىمداستىق ءۇن قوسىپ، قيىرداعى قازاقتاردىڭ ءتىلى، مادەنيەتىنە قاتىستى تۋىنداعان تۇيتكىلدەردى ۇكىمەتكە جەتكىزۋى كەرەك. قازاقتاردى وتانعا شاقىراتىن دا، كەلتىرەتىن دە - قازاق ەلشىلىگىنىڭ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ مىندەتى. سوندىقتان قاۋىمداستىقتان جۇيەلى جۇمىس پەن ىرگەلى ىستەر كۇتەمىز.

قازىر ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى تاراپىنان ەتنوستىق قازاقتاردى قولدايتىن «وتانداستار» دەگەن قوعامدىق قور قۇرىلدى. قانداستاردى قولداۋعا ارنالعان قارجى وسى قورعا كەلىپ تۇسەدى ەكەن. ءبىراق شەتتەگى قانداستارمەن جۇمىس ىستەيتىن ەلشىلىك، كونسۋلدىقتاردا بۇل قوردىڭ وكىلى جوق. بيىل سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قازاق دياسپوراسىمەن جۇمىس جۇرگىزەتىن باسقارما قايتا قۇرىلدى. سوندىقتان «وتانداستار» جۇمىسىن شيراتۋ، قانداستارعا قامقورلىق كورسەتۋ ءۇشىن بۇل قوردى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسقارۋىنا بەرگەن ءجون. سونداي- اق قىسقارتىلىپ كەتكەن كوشى- قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىن دە قايتا اشۋ كەرەك. قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسىمەن تىكەلەي اينالىساتىن جەكە اگەنتتىك بولۋى كەرەك. سوندا ءبىرتالاي ماسەلە شەشىمىن تاپقان بولار ەدى.

اڭگىمەلەسكەن قىمبات توقتامۇرات،

«egemen Qazaqstan»