الما اعاشى ما، المااعاش پا - لاتىن قارپىندە قالاي جازامىز

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۇرالاي كۇدەرينوۆا «المااعاش» ءسوزىنىڭ جازىلۋى جونىندە پىكىر ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.

«لاتىن الىپبيىنە كوش باستالعالى جۇرتىمىزدى جيىستىرىپ، تۇگەندەپ قويامىز. سوندا كوپتىڭ سۇرايتىنى: المااعاش نەگە بىرىگىپ كەتكەن؟ ەندى ءبىلىپپىز. ال بۇل ورفوگرامما 2005 -جىلعى ەملە سوزدىگىندە زاڭداستىرىلعان. 13-14 جىل بويى ەملە سوزدىگىنەن اۋىتقىپ جازىپ جۇرگەن ەكەنبىز. ەندى جاڭا جازۋدا قالاي جازامىز»، - دەيدى فيلولوگ.

قازاق تىلىندە اعاش ءسوزى ەكى ماعىنادا قولدانىلادى، ءبىرى - «بۇتا، تال سياقتى بيىك وسەتىن كوپجىلدىق وسىمدىكتىڭ جالپى اتاۋى» بولسا، ءبىرى - «وسى اعاشتان العان تۇرمىسقا قاجەتتى كەسىندىلەر».

«بۇرىنعى قازاق تىلىندە كەسىندى تۇرىندەگى اعاش سوزىمەن تىركەسەتىن ءبىرشاما تۇرمىستىق اتاۋلار بولعان. ولاردىڭ كوبى بۇگىندە پايدالانىلماعاسىن ۇمىتىلا باستادى. مىسالى، ارباعاش، بەلاعاش، جەراعاش (ەرتەدەگى اعاش سوقا)، جۇكاعاش (جۇك قوياتىن ءتورت اياقتى بۇيىم)، قولاعاش (اعاش بالعا سياقتى)، قۇساعاش (قۇستىڭ تۇعىرى)، مامااعاش (ات بايلايتىن اعاش)، ءتىساعاش (ديقانداردىڭ قۇرالى، ءبىر جاعى يمەك اعاش)، مويىناعاش، ءيىناعاش، ازۋاعاش (اربانىڭ ءتىساعاشى) ارىساعاش سياقتى قازىرگى قازاق ومىرىندە قولدانىستان قالعان، سوندىقتان اتاۋى دا ءجيى ايتىلمايتىن جانە جازىلمايتىن سوزدەردىڭ ەملەسىن بىلايعى جۇرت بىلمەيدى دە جانە قالاي جازىلاتىنىنا ءمان دە بەرمەيدى. ءتىپتى كونەرگەن سوزدەر قاتارىنا وتە باستادى دەۋگە بولادى. دەگەنمەن كوركەم ادەبيەتتەردە كەزدەسىپ جاتسا، مازمۇنداما، ديكتانت جازعاندا بۇل سوزدەردىڭ دە بىرگە جازىلاتىنىن بىلگەن ءجون. ونىڭ باستى سەبەبى اعاش ءسوزىنىڭ دەرەكسىز ماعىناعا كوشۋىندە جانە «قانداي اعاش؟» دەگەن سۇراققا ەمەس، «نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىنىندە»، - دەپ تولىقتىردى ق. كۇدەرينوۆا.

ال وسىمدىكتىڭ اتاۋى رەتىندەگى اعاش ءسوزى كۇردەلى ءسوزدىڭ قۇرامىندا كەزدەسسە، ەكى ءتۇرلى جازىلادى. بىرىندە مىسالى، اۋليەاعاش، استىقاعاش، بالاۋىزاعاش، بارقىتاعاش، قارااعاش، قىزىلاعاش، مارجاناعاش، راۋعاش، سارىاعاش سوزدەرىندە بىرگە جازىلادى. «مۇندا اعاش ءسوزى اتاۋدىڭ ءبىر سىڭارى رەتىندە جۇمسالادى. اعاش سىڭارىنسىز، مىسالى، اۋليە، استىق دەگەن سوزدەر باسقا ماعىنانى بەرەر ەدى. اعاش سوزىمەن بىرىككەندە عانا سول وسىمدىكتىڭ اتاۋى بولادى. اتاپ ايتقاندا، استىقاعاش - تۇت اعاشى تۇقىمداسىنا جاتاتىن، گۇلدەرى ءبىرۇيلى جەمىستەرى ءىرى بولاتىن سۇرەكتى وسىمدىك، بالاۋىزاعاش - كەندىرلەر تۇقىمداسىىڭ حويا تەگىنە جاتاتىن شىرمالعىش وسىمدىك، سۋككۋلەنتتى ماڭگى جاسىل بۇتا ءتۇرى، بارقىتاعاش - رۋتا تۇقىمداسىنىڭ بارقىتتار سابىنا جاتاتىن اعاش جانە ت. ب. مۇنداعى اعاش ءسوزى دەرەكتى ماعىناسىنان گورى، دەرەكسىز ماعىنادا كوبىرەك جۇمسالىپ تۇر. جانە استىق، بالاۋىز، سارى، بارقىت سوزدەرى قانداي اعاش دەگەن سۇراۋعا دا جاۋاپ بەرمەيدى. سوندىقتان بىرگە جازىلادى»، - دەيدى مامان.

ال اعاش ءسوزى «بيىك وسەتىن، ءدىڭى جۋان، قاتتى، جاپىراقتارى كوپ كوپجىلدىق وسىمدىك» تۋرا ماعىناسىندا تۇرىپ، الدىڭعى سىڭارى ونىڭ ءتۇرىن ايىرىپ كورسەتسە جانە مەنشىكتىك قاتىناستا، تاۋەلدىكتىڭ Ⅲجاعىندا قولدانىلسا، بولەك جازىلادى. مىسالى، ورىك اعاشى، جيدە اعاشى، الما اعاشى، المۇرت اعاشى، ەمەن اعاشى.

«2005 -جىلعى قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە بۇل تىركەستەر ىقشامدالىپ، المااعاش، جيدەاعاش، المۇرتاعاش دەگەن سياقتى تۇرپات الىپ، بىرگە جازىلعان ەدى. مۇنى ەنگىزگەن پروفەسسور نۇرگەلدى ءۋالي:

«الماعاش دەگەندەگى ەكى لەكسەما ( الما جانە اعاش) مازمۇن جاعىنان ءبىر دەنوتاتتى نۇسقاپ، فورما جاعىنان ءبىر ەكپىنمەن ايتىلىپ تۇر. مازمۇن جاعىنان ەكى لەكسەماعا ورتاق، ال فورما جاعىنان ءبىر ەكپىنگە بايلانعان كۇردەلى تاڭبالار بىرىككەن ءسوز دەپ تانىلادى. وسىلايشا بىرىككەن ءسوزدى فورما مەن مازمۇننىڭ بىرلىگى رەتىندە قارايمىز» دەدى. ءبىراق جازۋ تاجىريبەسىندە بۇل سوزدەر بۇرىنعىداي بولەك، تاۋەلدىك جالعاۋىمەن جازىلا بەردى. مىسالى، «اقپاننىڭ سوڭىندا كەلگەن كورشىلەر ءۇي قۇرىلىسىن باستايمىز دەپ تراكتورمەن جەردىڭ توپىراعىن سۇرگىزىپ، ۇيگىزگەندە ءبىر ءتۇپ ورىك اعاشىن تامىرىمەن قوپارا قۇلاتىپ كەتتى» (گ. امىربەكوۆا «ومىرگە قۇشتار ورىك اعاشى»)، « بالا كۇنىمدە اكەم ءۇيدىڭ الدىنداعى الاڭقايعا ءبىر ءتۇپ جيدە اعاشىن، سوسىن ءۇي ارتىنداعى بوس جەرگە تاعى ءبىر ءتۇپ جيدە اعاشىن وتىرعىزدى» (ا. ماتاي «ەكى ءتۇپ جيدە اعاشى» ) «، - دەيدى ق. كۇدەرينوۆا.

كوپشىلىكتەن الىنعان ساۋالناما ناتيجەسى دە بۇل سوزدەردىڭ جازارماننىڭ ساناسىندا ءالى دە بولەك تاڭبالاناتىنىن كورسەتتى. «ونىڭ ءبىر سەبەبى: «مىنا ارادا 2-3 ءتۇپ الما اعاشى بار» دەپ تە، «2-3 ءتۇپ الما بار» دەپ تە ايتا بەرەتىنىمىزدە سياقتى. ياعني قازاق تىلىندە ەكى سوزدەن تۇراتىن كۇردەلى اتاۋ سوڭعى سىڭارىنسىز قولدانىلا بەرەتىن بولسا، سوڭعى سىڭارى كەي قولدانىستا ءتۇسىرىلىپ، كەي كونتەكستە تۇسىرىلمەسە، ونداي سوزدەر بولەك جازىلاتىن زاڭدىلىق بار. مىسالى، «الما اعاشىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 20-100 -جىل بولادى» دەگەن سويلەمدى اعاش سىڭارىنسىز ايتساق، باسقا ماعىنا الىپ كەتەر ەدى. «المۇرت اعاشى شىعىس ەۋروپا مەن باتىس ازيادا كەڭ تارالعان» دەگەندە اڭگىمە المۇرت جەمىسى تۋرالى ەمەس، اعاشى تۋرالى ەكەنى بەلگىلى بولىپ تۇر. ال ەمەن اعاشىن كوپشىلىك ەمەن دەپ قانا اتايدى، ەمەننىڭ جەمىسى جوق، جاڭعاعى بار. ەمەن اعاشى دەگەن اتاۋ اۋدارىلعان عىلىمي ادەبيەتتەردە، وقۋلىقتاردا كەڭىنەن قولدانىلىپ كەتكەن. شىندىعىندا، قازاقى ءسوزجاسامعا ساي، ەمەن قالپىندا ىقشام اتالسا بولار ەدى. سوندىقتان بىرگە جازىلمايدى. ەكپە اعاشتار ءسوزى دە بولەك جازىلادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى فيلولوگ.

ەسكە سالساق، 2023 -جىلى 1 - سىنىپتارعا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيى ەنگىزىلەدى. بيىل 28 -قاڭتاردا لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا جەتىلدىرىلگەن قازاق ءالىپبيى جاريالاندى.

اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى