قارت قالاعا قازاقى قان جۇگىرسە
بۇل توي بۇرىنعى تويدان وزگەرەك ەدى. وزگەرەك بولعانى، دۇركىرەتىپ، دۇبىرلەتىپ تويلاعان جوق ەل. ىردۋ-دىردۋ ىسىراپشىلدىققا جول بەرىلمەي، اباي اۋدانىندا ىلكىمدى ىستەر اتقارىلدى.
ال اقىننىڭ ءىزى قالعان سەمەي شە، نازاردان تىس قالىپ قويعان جوق پا؟ قارت قالا پرەزيدەنت ايتقانداي، تاريحي-مادەني ورتالىققا اينالا الدى ما؟
اتاۋلاردى اۋىستىرا الماي وتىرمىز
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جارىق كورگەن «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىندا «ءبىز كەزىندە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنەن تاعىلىم الامىز. ولار وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋگە زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ازاتتىق جولىندا قۇربان بولدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيتويى اياسىندا وسىنداي ءبىرتۋار تۇلعالاردى ەسكە الىپ، ولاردىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك» دەدى.
الدىمەن ابايدىڭ 175 جىلدىعى اياسىندا سەمەيدە سەلت ەتەرلىك قانداي وزگەرىستەر بولدى، قىسقاشا سوعان توقتالىپ كورەيىك. قالا اۋەجايى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، ابايدىڭ اتى بەرىلدى، اۋماعى اتشاپتىرىم ارەنا سالىندى، اباي ادەبي- مەموريالدىق مۋزەيى مەن اباي اتىنداعى تەاترعا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. كۇمبەزى كوك تىرەگەن مەشىت بوي كوتەردى. دەسە دە، كوشەلەرىنە جارىق تارتىلىپ، شۇرىق- تەسىگى جامالدى دەگەندى، ءاي ەستىمەدىك-اۋ. ەلگە ەڭ كەرەگى سول ەمەس پە ەدى؟! الاشورداشىلاردى، ابايدىڭ ماڭايىنداعى تۇلعالاردى ارداقتاپ، ەسىمدەرىن كوشەگە بەرىپ جاتقانىن دا بايقامادىق. موراتوري، پاندەميانى سىلتاۋراتقاننان باسقا ساۋساق بىرىكتىرگەن ەشكىم بولمادى. ءبىر- ەكى جەردە كوشەلەر جاماپ-جاسقالىپ، تروتۋارلار توسەلگەنىمەن ويدىم- ويدىم كوشەلەردىڭ قاتارى ءالى كوپ سەمەيدە. قايسى ءبىرىن ايتامىز؟!
قوش دەلىك. ابايداي ۇل وسىرگەن قۇنانبايدىڭ ەسىمىن قارت قالا ەسكەرمەدى. «ۇلى ابايدى ۇلىقتاعاندا، ونىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ ەل تاريحىنداعى ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ول سەمەيدە عانا ەمەس، تۇتاس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعا. ونى حالقىمىز جاقسى بىلەدى، قادىر تۇتادى»، دەمەپ پە ەدى پرەزيدەنت.
باسقا قالانى قويىپ، سەمەيىڭ قادىرىنە جەتە الدى ما؟ قۇنانبايدىڭ اتىنا كوشە بەرۋ بىلاي تۇرسىن، موروزوۆ، تەرەشكوۆ، فرۋنزە، شورس، چاپايەۆ، كراسنوگۆاردەيسكي، گەرتسەن، 23 فيەۆراليا، گەورگيەۆسكايا، پارحومەنكو، تەلمان، كارل ليبنەحت، گراجدانسكايا سياقتى يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەسكىرگەن، ءمان- ماعىناسى جوق اتاۋلاردى اۋىستىرا الماي وتىرعان جوقپىز با؟ گلينكا كوشەسى جانە بار.
ءبىراق ونى «الەم حالقىنا ورتاق تۇلعا، ورىستىڭ كومپوزيتورى» دەپ بىرەۋ- مىرەۋ كەرى تارتۋى مۇمكىن. ويتەتىن بولسا، كورنەكتى كوشەنىڭ بىرىنە ءانشى امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ اتىن نەگە بەرمەگەن؟ الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمى شاھاردىڭ شەت جاعىنداعى شولاق كوشەگە بۇيىرعان. مەملەكەت باسشىسى «ولاردىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك» دەدى. ونىڭ ۇستىنە بيىل ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا - 155 جىل.
- بۇرىندارى زەرە اجەمىزگە كوشە بەرەيىك دەگەن ۇسىنىستار ايتىلعان. تاريحقا كوز سالساق، سەمەيدىڭ كوشەلەرىنە لايىقتى ەسىمدەر جەتكىلىكتى. سونىڭ ىشىندە قۇنانباي، ابايدىڭ بالالارى، الاشورداشىلارىمىز بار. سەمەيگە عانا ەمەس، جالپى قازاق ۇلتىنا ەڭبەگى سىڭگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ كوشەسى شەت جاتىر. ولارعا ورتالىق بولماسا دا، قالا ىشىنەن كوشە بەرىلۋى كەرەك ەدى. موروزوۆ سياقتى كوشەلەردى اۋىستىرۋعا بولادى عوي، - دەيدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اراپ ەسپەنبەتوۆ.
رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، سەمەيدە ۇزىن سانى 868 كوشە بار ەكەن. ونىڭ 116-نا تۇلعالاردىڭ اتى بەرىلسە، 69 ى جالپى اتاۋمەن قازاقشالانىپتى. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى 89 كوشە قايتا اتالعان. ءبىراق رۋحاني- مادەني قالامىزدا ءالى كۇنگە دەيىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قول باستاعان چاپايەۆ، گەرمانيا كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى كلارا تسەتكين، قىزىل اسكەردىڭ قولباسشىسى فرۋنزە، بولشەۆيك فۋرمانوۆ سىندى قازاقتىڭ جەرىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنداردىڭ اتىنداعى كوشەلەر از ەمەس. زەينەتكەر، ءتىل جاناشىرى قۇسمىليا نۇرقاسىمنىڭ ايتۋىنشا، كوشە اتاۋى توڭىرەگىندەگى ماسەلە سان رەت كوتەرىلگەن.
- ءاربىر كوشە ءۇشىن «سوعىستىق». ينتەرناتسيونالنىي كوشەسىنە قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ اتىن بەرگەندە، ينتەرناتسيونالنىي بۇكىل حالىقتىڭ بىرلىگى، بالەنى- تۇگەنى دەپ شىقتى. ول ول ما، سەمەيدىڭ 300 جىلدىعىن تويلايمىز دەپ ەنتىككەندەر بولدى. وعان قازاقتىڭ ءبىر توپ عالىمدارى قارسى پىكىر ءبىلدىرىپ، بەتتەرىن قايتاردى، دەدى قۇسمىليا نۇرقاسىم.
قۇداي-اۋ، قازاق دالاسىندا ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ جاتپاپ پا ەدى؟! سەمەيدىڭ دالاسى يەسىز جاتتى دەپ كىم ايتتى؟ وعان اباي كوشەسى مەن شاكارىم قيىلىسىنان ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى قورىمداردىڭ تابىلعانى دالەل ەمەس پە؟ ءبىر ەمەس، قاتارىنان ءتورت قورىمنىڭ ورنى بايقالعان. ارحەولوگ ايدىن ءجۇنىسحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، سەمەي قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا قيماق ءداۋىرىنىڭ دە بەلگىلەرى بار. جالپى، ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قارت قالانىڭ ورنىندا ادامزاتتىڭ تىرشىلىگى نەوليت داۋىرىنەن باستالعان.
كونە عيماراتتارعا كۇتىم كەرەك
سەمەيدىڭ رۋحاني- مادەني قالاعا اينالۋى ءۇشىن كوشەلەردىڭ اتاۋىن قازاقشالاۋمەن قاتار كونە عيماراتتاردى دا ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى. ايتپەسە، قالانىڭ سول جاعالاۋىنداعى الاشورداشىلار باس قوسقان كەڭسەلەردىڭ ءبىرى دە جوق بۇگىندە. ءسۇرىلىپ كەتكەن. ەندىگى مىندەت، قولدا باردى ساقتاپ قالۋىمىز قاجەت.
- سەمەيدە تاريحي عيماراتتار جەتەرلىك. «تاتارسكايا سلابودكا» دەپ اتالاتىن بولىگىندەگى تۇرعىن ۇيلەردى سول كۇيىندە ساقتاپ قالا الساق دەيمىن. كونە عيماراتتاردىڭ ەرەكشەلىگى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. ءبىراق زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، رەستاۆراتسيا جاساۋعا بولادى. كەز كەلگەن كونە ساۋلەت ونەرى تۋريستەردى دە تارتادى. مىسالى، ارە وزەنىنىڭ بويىنا جاقىن ورنالاسقان ەينشتەين ءۇيى ءدال سول كۇيىندە ساقتالعان. مۋزەي- ۇيگە كىرگەن بويدا وتكەن عاسىردىڭ قويناۋىنا سۇڭگىپ كەتەسىز. قۇددى ەنشتەين قازىر عانا ۇيىنەن شىعىپ كەتكەندەي سەزىمدە بولاسىز. سونى كورۋ ءۇشىن عانا الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن تۋريستەر مىڭداپ اعىلادى. ال سول كەزەڭمەن تۇستاس عيماراتتار سەمەيدە دە بار، - دەيدى PhD دوكتورى، زەرتتەۋشى- عالىم اراي جۇندىبايەۆا.
سان عاسىردىڭ سىرىن بۇگىپ تۇرعان تاريحي عيماراتتارعا كۇتىم بولماسا، كىرپىشى مۇجىلەدى، كەرتىلەدى. ريمدەگى كوليزەيدىڭ ءوزى بىرنەشە رەت جوندەۋدەن وتكەن ەكەن. ءبىراق ساۋلەتشىلەر، رەستاۆراتورلار باعزى زامانعى كەسكىنىن ساقتاپ كەلەدى. بىزدە دە سولاي بولۋى كەرەك. كونە ۇيگە پلاستيك تەرەزە سالىپ، جىلتىراعان كافەل توسەۋدىڭ قاجەتى جوق. اباي مۋزەيىنىڭ الدىنا دا ويۋ- ورنەكتى تروتۋار توسەگەنشە، تابيعي تاسپەن كومكەرۋ كەرەك پە ەدى؟!
كوليزەي دەمەكشى، جۋىقتا سەمەيدەگى ساۋلەتى ەرەكشە، ريمنىڭ كونە عيماراتتارىنا ۇقساس ايەلدەر گيمنازياسى اپاتتىق جاعدايدا، قۇلاۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعاندىعى جونىندە ماسەلە كوتەرىلگەن. 1873 -جىلى بوي كوتەرگەن قىزىل كىرپىشتى عيمارات شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ 2008 -جىلعى 25-ساۋىردەگى №560-قاۋلىسىمەن جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن. 2020 -جىلدىڭ قازانىندا اپاتتىق جاعدايىنا بايلانىستى ەسكەرتكىشتى ساقتاپ قالۋ نەمەسە مارتەبەسىنەن ايىرۋ تۋرالى ماسەلە قوعامدىق كەڭەس وتىرىسىندا تالقىلانىپ، ءبىراۋىزدان ساقتاپ قالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپتى. ەندى تاريحي- مادەني ساراپتاما جاسالعاننان كەيىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا قاراۋىنا ۇسىنىلادى.
ال تۇڭعىش تەلەگراف عيماراتى «ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر» ج ش س جۇرگىزگەن تاريحي- مادەني ساراپتاما قورىتىندىسىنا سايكەس، تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىش مارتەبەسىنەن ايىرىلدى. سۇرىلگەنى ءسۇرىلدى، قۇلاعانى قۇلادى. ەندىگى قولدا بارىن ساقتاپ قالساق يگى.
ءتۇيىن
سەمەيدەگى يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەسكىرگەن، ءمان- ماعىناسى جويىلعان كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ توڭىرەگىندەگى ماسەلەنى العا تارتىپ، سەمەي قالالىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى نازەركە اققوجيناعا حابارلاسقانبىز. ونىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەسكىرگەن 11 كوشەنىڭ اتاۋى وزگەرەدى. ەندەشە، ابايداي دانانىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ، ۇلدارى اقىلباي مەن تۇراعۇلدىڭ ەسىمدەرى ۇمىت قالماسا ەكەن دەيمىز.
بىلە بىلسەك، تۇراعۇل اباي مۇراسىن جيناستىرىپ باستىرۋدا اسا قۇندى ماعلۇماتتار جازىپ، اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ تەكستولوگيالىق ءتۇپنۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە زور ۇلەس قوسقان. مۇحتار اۋەزوۆكە اكەسى اباي تۋرالى ەستەلىك جازىپ بەرگەن. الاشوردا يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن دە تەر توككەن. 1922 -جىلى ءاليحان بوكەيحان، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن بىرگە ءتورت ايعا تەمىر تورعا دا قامالعان. 1927 -جىلى قايتا قامالىپ، 1928 -جىلى دۇنيە- مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى جەر اۋدارىلعان. قۋعىنعا ۇشىراعان ول 1934 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قايتىس بولىپ، شىمكەنتتەگى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنگەن ەكەن. وكىنىشتىسى، سول تۇسقا قورعاسىن زاۋىتى سالىنىپ، دەنەسى استىندا قالىپ كەتكەن. تۇراعۇلعا تۋعان جەرىنەن توپىراق بۇيىرماعانىمەن، ەسىمى سەمەيدىڭ ءبىر كوشەسىنە بۇيىرسىن دەيىك. قيقىم جەر ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن تۇلعالاردى وسكەلەڭ ۇرپاق ۇمىتپاۋى ءۇشىن دە ەسىمدەرى ۇلىقتالا بەرۋى ءتيىس.
مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، «تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا قادام باسقان قازاقستان ءۇشىن بۇل ون ەكى اي تولىمدى ىستەرگە تولى بولۋى ءتيىس». تولىمدى ىستەردىڭ ءبىرى وسى - جەر- سۋ، كوشە اتاۋلارىن قازاقىلاندىرۋ. سەمەي عانا ەمەس، شىعىس قازاقستاندا تاريحي اتاۋى قايتارىلماي كەلە جاتقان جەر- سۋ اتاۋلارى جەتىپ- ارتىلادى.
مەرەي قاينار ۇلى
سەمەي