التىن وردا تاريحى جانە ەدىگە بي

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تاريح عىلىمىندا تاريحي تۇلعالاردىڭ الاتىن ورنى مەن اتقارعان ءرولى كوپ قاراستىرىلعان ماسەلەلەر قاتارىنا جاتادى.

بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعالار تاريحتىڭ وبەكتيۆتى دامۋ زاڭدىلىعىمەن قاتار ءوزىنىڭ جەكە بولمىسىنداعى سۋبەكتيۆتى فاكتورلارىمەن ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ دامۋىن ەسەلەپ دامىتسا، كەيبىرەۋلەرى قوعام ءۇشىن دامۋدىڭ جاڭا باعىتىن انىقتايدى، ءتىپتى ولاردىڭ قولدانعان تاريحي ۇتىمدى ءادىس- تاسىلدەرى، تاڭداعان جولدارى بولاشاق ءۇشىن ۇلگى بولىپ الىنادى.

ۋاقىت وتە كەلە ءوز زامانداستارىنىڭ الدى بولعان تاريحي تۇلعالار ەسىمدەرى جازبا تاريح پەن اۋىزشا تاريحتا ساقتالىنىپ، نەبىر اڭىز- اڭگىمەلەر مەن عاجايىپ ميفتەرمەن تولىقتىرىلىپ، ەرەكشە اڭىز ادامعا اينالىپ، ءبىزدىڭ كۇندەرىمىزگە دەيىن جەتىپ وتىر. ونداي تۇلعالار بولاشاقتا دا حالىق جادىمەن قاتار ەل تاريحىندا قالا بەرەدى.

تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا ۇمىتىلماي، ماڭگى بىرگە كەلە جاتقان تۇلعالار بار. ولار ەل تاريحىنىڭ ءارتۇرلى زاماندارىندا جانە ءارتۇرلى مەملەكەتتەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، بارشاعا ورتاق تۇلعا رەتىندە ساقتالىپ قالدى. سولاردىڭ قاتارىنا وسى جىلى 750 جىلدىق مەرەكەسىن اتاپ ءوتىپ جاتقان ەۋرازيالىق زور مەملەكەت - التىن وردا تاريحىندا دا ءومىر سۇرگەن تۇلعالار جاتادى.

ءۇش عاسىرعا جۋىق ءومىر سۇرگەن التىن وردا تاريحىندا رەسمي تۇردە تاقتى يەلەنگەن حاندارمەن قاتار، ونىڭ تاريحىندا بيلەۋشى اۋلەتتىڭ وكىلى بولماسا دا، تەرەڭ ءىز قالدىرعان وزگە دە تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى. ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءرولى رەسمي حانداردىڭ رولىنەن دە باسىمىراق. سولاردىڭ قاتارىندا ەدىگە ءبيدىڭ (1357-1419 ج ج. ) ەسىمى ەرەكشە ايتىلادى. التىن ورداداعى ىدىراۋشىلىق كەزەڭىندە ول تاريح مىنبەرىنە كوتەرىلىپ، 25 -جىلداي يمپەريا تاريحىندا باستى رولدەردىڭ ءبىرىن وينايدى. شيرەك عاسىرعا جۋىق التىن وردانىڭ كۇيرەۋىن تەجەپ، ونى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلادى. سونىمەن بىرگە قالىپتاسقان زامان تالابىنا ساي جاڭا مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمعا - نوعاي ورداسىنا نەگىز قالاپ بەرەدى. سونداي-اق ونىڭ ۇرپاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرىنىڭ شىعۋ تەكتەرىن ەدىگە بيمەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ، ماقتان ەتەدى.

ەدىگە بي - كوزى تىرىسىندە جانە قايتىس بولعاننان كەيىن دە اراب، پارسى، ورىس، ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ جازبا تاريحىندا، التىن وردا اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ەسىمى ساقتالعان تۇلعا. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، ەدىگە بيگە دەيىن، ونىمەن زامانداس بولعان جانە ودان كەيىن ءومىر سۇرگەن التىن وردا حاندارىنىڭ ەسىمدەرى ءدال ەدىگەنىڭ ەسىمىندەي جازبا تاريح بەتتەرى مەن حالىق جادىندا ساقتالعان جوق.

ءتىپتى ءوزى ءومىر سۇرگەن جىلدارى اتاق- دارەجەسى الىسقا تاراعان كەيبىر حانداردىڭ ەسىمدەرى وزدەرى قايتىس بولعاننان كەيىن بىرتە-بىرتە حالىق جادىنان شىعا باستايدى دا، تەك شاڭ باسقان جازبا دەرەك بەتتەرىندە كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە قالادى. ال ەدىگە ءبيدىڭ ەسىمى بولسا، كەرىسىنشە، كوزى تىرىسىندە قانداي بولسا، ودان كەيىن قانشاما عاسىرلار وتسە دە، حالىق جادىندا ۇمىتىلماي ماڭگى ساقتالىپ، قايتىس بولعانىنا 600 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، حالقىمەن بىرگە كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەدىگە بي ەسىمىنىڭ وسىلاي ساقتالىپ كەلە جاتۋىنىڭ سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. ءبىز تومەندە سول سەبەپتەردى انىقتاپ كورەلىك. سەبەپتەردى انىقتاۋ ارقىلى، جالپى ەدىگە ءبيدىڭ التىن وردا تاريحىنداعى الاتىن ورنىن انىقتاپ، قانداي تاريحي ءرول اتقارعانىن كورە الامىز.

ەدىگە ءبيدىڭ اتقارعان العاشقى تاريحي ءرولىن، ءبىز التىن وردانىڭ 1396-1419 -جىلدارداعى ساياسي تاريحىنان كورەمىز. 1395 -جىلعى ماۋەرەنناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ التىن ورداعا جاساعان جورىقتارى مەن ونىڭ سالدارلارى جازبا دەرەكتەردە باياندالىپ، عىلىمي ادەبيەتتەردە جاقسى قاراستىرىلعان. شامي مەن يەزديدىڭ تاريحي جازبالارىندا ءامىر تەمىردىڭ توقتامىس حانعا جورىقتارى وتە جاقسى باياندالادى.

ءتىپتى، يەزدي ءوز ەڭبەگىنىڭ ءبىر تاراۋىن «تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى ەكىنشى جورىققا اتتانۋى تۋرالى اڭگىمە» دەپ اتاپ، 1395 -جىلعى جورىقتىڭ بارىسىن ناقتى بايانداپ بەرەدى. جالپى، تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى وسى ەكىنشى جورىعىنىڭ سالدارلارى التىن وردا ءۇشىن وتە اۋىر بولعانىن بارلىق زەرتتەۋشىلەر ءبىراۋىزدان مويىندايدى.

ەكونوميكالىق جاعىنان العاندا بۇل جورىق التىن وردانى اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى، ءىرى ساياسي- ەكونوميكالىق ورتالىقتار قيراتىلادى، ىشكى بايلانىستار بۇزىلادى، كوپتەگەن تۇرعىن ءولتىرىلىپ، ورتا ازياعا تۇتقىنعا اكەتىلەدى، وتىرىقشى وڭىرلەر قيراتىلادى، ەڭ اۋىر بولعانى - حالىقارالىق ساۋدا جولى بۇزىلىپ، ونىڭ باعىتى باسقا جاققا اۋىسادى. ال جورىق سالدارىن ساياسي جاعىنان الىپ قاراساق، التىن ورداداعى ورتالىق بيلىك قاتتى السىرەپ، ونىڭ ورنىنا ۇلىستارداعى جەرگىلىكتى بيلىكتەر كەلە باستايدى.

بۇل دەگەنىمىز - ءىس جۇزىندە التىن وردانىڭ ورنىندا ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىن بىرنەشە حاندىقتىڭ قۇرىلا باستاعانىن كورسەتەدى. م. گ. سافارگاليەۆ 1396 جىلى التىن وردا اۋماعىندا ءبىر- بىرىنە باعىنبايتىن، دەربەس ءتورت حاندىقتىڭ - ساراي ماڭىندا قويىرشاق حان ورداسىنىڭ، استراحاندا تەمىر قۇتلىق حان ورداسىنىڭ، جايىق بويىندا ەدىگەنىڭ ماڭعىت جۇرتىنىڭ جانە قىرىمعا كەلىپ بيلىكتى يەلەنگەن توقتامىس حان ورداسىنىڭ پايدا بولعانىن ايتادى. ءدال وسى تۇستا التىن وردانىڭ ساياسي تاريحىندا ەدىگە سەكىلدى تاريحي تۇلعا كوتەرىلىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەۋرازيالىق يمپەرياسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بەلسەندى تۇردە ءوز كۇرەسىن باستايدى.

ءامىر تەمىردىڭ توقتامىسقا قارسى كۇرەسىندە العاشقىسىنىڭ جاعىندا بولعان ەدىگە، ەڭ الدىمەن ءوز ۇلىسىن تالان- تاراجدان امان الىپ قالادى دا، ونىڭ اسكەري- ەكونوميكالىق قۋاتىن يمپەريانى ساقتاپ قالۋعا پايدالانادى. اتالعان ءتورت وردا باسشىلارىنىڭ توقتامىس حاننان باسقالارى ءامىر تەمىر جاعىندا بولىپ، ونىڭ بيلىگىنە قارسى بولعان تۇلعالار بولاتىن. ولار ءۇشىن سول كەزدەگى ەڭ ءقاۋىپتى قارسىلاس قىرىمدى باسىپ العان توقتامىس حان ەدى.

ەدىگە بي مەن تەمىر قۇتلىق حان بىرىگىپ، الدىمەن قويىرشاق حاندى ساياسي ارەنادان ىعىستىرادى. سول جىلى، ياعني 1396-1397 -جىلى بىرىككەن كۇشتەر قىرىمداعى توقتامىس حانعا اتتانىپ، ونى جەڭەدى. توقتامىس حان ليتۆا كنيازدىگىنە قاشىپ بارىپ، كنياز ۆيتوۆتى التىن ورداعا قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە شاقىرادى. توقتامىس حان مەن كنياز ۆيتوۆتىڭ اراسىندا كەلىسىم جاسالىپ، ونىڭ شارتى بويىنشا، التىن ورداعا قارسى كۇرەس ءساتتى اياقتالعان جاعدايدا توقتامىس حان التىن وردا تاعىنا قايتا وتىرعىزىلادى دا، ال ۆيتوۆقا بارلىق ورىس كنيازدەرىنىڭ جەرلەرى بەرىلەدى.

1399 -جىلدىڭ 12-تامىزىندا دنەپردىڭ سول ساعاسى ۆورسكلو وزەنى ماڭىندا ەكى جاقتىڭ اسكەرى كەزدەسىپ، شەشۋشى جەڭىس ەدىگە مەن تەمىر قۇتلىق جاعىندا بولادى. بۇل ۇرىستا ەدىگە بي شەشۋشى ءرول اتقارادى. بۇل جەڭىس توقتامىستىڭ جاعدايىن ودان ءارى قۇلدىراتسا، ەدىگە بي مەن تەمىر قۇتلىق حاننىڭ اتاعىن ودان ءارى اسپانداتادى. وسىلايشا، ەدىگە بي مەن تەمىر قۇتلىق حاننىڭ وداعى التىن وردانى امان ساقتاپ قالادى.

ءدال وسى جىلى تەمىر قۇتلىق حان قايتىس بولادى دا، التىن ورداداعى ورتالىق اتقارۋشى بيلىك ەدىگەنىڭ قولىنا كوشەدى. تەمىر قۇتلىقتىڭ تۇسىندا «ورداداعى كنيازدەردىڭ كنيازى»، ياعني ۇلىبي بولعان ەدىگە، ودان كەيىن بار بيلىككە يە بولادى. سول تۇستاعى ەدىگەنىڭ ءرولى تۋرالى «ول تاققا كىمدى وتىرعىزۋدى جانە ونى قاشان كەتىرۋدى ءوزى شەشتى، ول بۇيىرسا - وعان ەشكىم قارسى كەلمەدى...» - دەپ باياندايدى اراب تاريحشىسى يبنارابشاح.

ەدىگە بي شىڭعىس اۋلەتىنىڭ وكىلى بولماعاندىقتان ءوزى حان لاۋازىمىن يەلەنبەيدى، ءبىراق تا مەملەكەتتى باسقارۋدى ماۋەرەنناحرداعى ءامىر تەمىر سياقتى «قۋىرشاق» حاندار ارقىلى جۇزەگە اسىرا باستايدى. بۇل وعان وتە اۋىر بولادى. ويتكەنى ءالى دە بولسا شىڭعىستىق يدەولوگيا مەن كوشپەلى تايپالارعا سۇيەنگەن ءار ۇلىستارداعى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاقتان ۇمىتتەرى زور بولاتىن. سونداي- اق توقتامىس حان مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ التىن ورداعا قايتىپ كەلۋ ءقاۋپى دە بار ەدى. سوعان قاراماستان ەدىگە بي ءوزى قازا تاپقانعا دەيىن ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنان اينىمايدى.

ەدىگە بي 1399 -جىلى التىن وردا تاعىنا تەمىر قۇتلىق حاننىڭ نەمەرە تۋىسى شادىبەكتى وتىرعىزادى. 1407 -جىلعا دەيىن شادىبەك حان ارقىلى ەدىگە بي التىن وردانى سوڭعى رەت بىرىكتىرە الادى. حاننىڭ اتىمەن كاففادا، ازاكتا، استراحاندا، دەربەنتتە، باكۋدە، حورەزمدە اقشالار شىعارىلادى. ەدىگە بي بىرنەشە رەت بولعار مەن قىرىمدا بەكىنۋگە كۇش سالعان توقتامىس حاننىڭ ۇلدارىنا قارسى ءساتتى جورىقتار ۇيىمداستىرادى.

ال 1408 -جىلى ەدىگە بي ورىس كنيازدەرىنىڭ التىن ورداعا تاۋەلدىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ماسكەۋگە جورىققا اتتانادى. ەدىگەنىڭ بۇل جورىعى تۇپكى ماقساتىنا جەتپەسە دە، بىرنەشە ورىس قالاسى توناۋعا ۇشىراتىلادى، ءبىر اي بويى ماسكەۋ قالاسى قورشاۋعا الىنادى. ماسكەۋلىكتەردىڭ 3000 رۋبل تولەمىنەن كەيىن عانا ەدىگە بي كەيىن ورالادى. وسىلايشا، ەدىگە بي التىن وردا اۋماعىن قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، وعان تاۋەلدى ورىس جەرلەرىنىڭ دە تاۋەلدىلىگىن بۇرىنعى كەزدەگىدەي قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى ەدىگە ءبيدىڭ التىن وردا تاريحىنداعى ەڭ باستى تاريحي ءرولىن كورسەتەدى.

التىن وردا سەكىلدى الىپ يمپەريادا ورتالىق بيلىكتى يەلەنۋ بار دا، ونى ۇستاپ تۇرۋ تاعى بار. ەدىگە بيگە وسى جولدا قارسىلاستاردىڭ ەكى توبىمەن - ىشكى جانە سىرتقى كۇشتەرمەن كۇرەس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى. ىشكى قارسىلاس رەتىندە شادىبەك، بولات، تەمىر سەكىلدى شىڭعىس اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى سانالدى. ولار تاققا كەلىسىمەن «قۋىرشاق» رولىندە بولعىسى كەلمەي، ورداداعى كەيبىر توپتاردىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، ەدىگەنىڭ وزىنە قارسى شىعا باستايدى. ال سىرتقى كۇشكە التىن وردا تاعىن قايتارۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەن توقتامىس حاننىڭ ۇلدارى جاتتى.

1411 -جىلى ەدىگە بي مەن تاقتا وتىرعان تەمىر قۇتلىق حاننىڭ ۇلى تەمىر حان اراسىندا كۇرەس باستالىپ، ەدىگە بي جەڭىلەدى دە حورەزم ايماعىنا كەتەدى. ەدىگەنىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، توقتامىس حاننىڭ ۇلدارى تەمىر حاننان التىن وردا تاعىن تارتىپ الادى.

دەگەنمەن دە، ەدىگە بي ساياسي كۇرەستەن باس تارتپاي، توقتامىس حان ۇلدارى اراسىنداعى الاۋىزدىقتى پايدالانىپ، ولاردى جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. التىن وردا تاعىنا شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى - چەكرە حاندى 1414 -جىلى وتىرعىزادى دا، ءوزى بار بيلىكتى يەلەنەدى. ءسويتىپ، التىن وردانىڭ مارتەبەسىن قالپىنا كەلتىرمەك بولادى. ءبىراق ءبىرشاما كۇشەيىپ العان توقتامىستىڭ ۇلدارى دا تاقتان ۇمىتتەرىن ۇزبەيدى. اقىرى 63 جاسىندا اتاقتى ەدىگە بي جايىق وزەنى بويىندا توقتامىس حاننىڭ كىشى ۇلى قادىربەردى حانمەن بولعان ۇرىستا قازا تابادى. ونىڭ ناقتى قاي جىلى قازا تاپقانىن اراب تاريحشىسى ەلايني (1361-1451 ج ج.): «822 -جىلى (28-قاڭتار 1419 ج. - 16 قاڭتار 1420 ج. ) ەدىگە پاتشا نەمەسە ەدىگە قايتىس بولدى، ول ءولتىرىلدى»، دەپ، ونىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن ناقتى بايانداپ بەرەدى.

وسىلايشا، ەدىگە بي التىن وردانىڭ 1396-1419 -جىلدارداعى ساياسي تاريحىندا قورنەكتى ءرول اتقارىپ، تاريحي تۇلعاسى ەرەكشە ماڭىزعا يە بولادى. ول تۋرالى جىرلاناتىن داستانداردىڭ بىرىندە:

«ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،

ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن.

ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،

مەن بارايىن دەر ەكەن،

ەل ىشىندە داۋ بولسا،

مەن شەشەيىن دەر ەكەن.. .»، - دەپ ايتىلادى.

بۇل جىرداعى ءار جولدان ەدىگە ءبيدىڭ تۇلعالىق بولمىسى تولىق اشىلىپ تۇر دەۋگە بولادى. ءبىرىنشى جول - ونىڭ ەر، ازامات، تۇلعا ەكەندىگىن ايتسا، ەكىنشى جولدان - حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلاعان باسشى، كوسەم بولعاندىعىن كورەمىز. ال ءۇشىنشى، ءتورتىنشى جولدار ەدىگە ءبيدىڭ - قايتپاس باتىر، قولباسشى، ەل قورعانى بولعاندىعىن كورسەتسە، قالعان سوڭعى ەكى جول تاريحي تۇلعانىڭ بي، شەشەندىگىن ايقىنداپ تۇر.

ەدىگە ءبيدىڭ شيرەك عاسىرعا جۋىق التىن وردانىڭ ساياسي ومىرىندەگى تاريحي ءرولىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ول قازا تاپقاننان كەيىنگى جىلدارمەن سالىستىرىپ كورەلىك. سوندا عانا ونىڭ تاريحي ءرولى انىق كورىنەدى. ءبىز جوعارىدا ءامىر تەمىردىڭ ەكىنشى جورىعىنىڭ سالدارى رەتىندە 1396 -جىلى التىن وردا اۋماعىندا ءتورت دەربەس حاندىق قۇرىلدى دەپ ايتقانبىز. ولار - استراحاندا تەمىر قۇتلىق حاننىڭ ورداسى، قىرىمدا - توقتامىس حان، نوعاي ورداسى جانە ساراي ماڭىندا قويىرشاق حان بيلىك ەتكەن وردا. ەدىگە ءبيدىڭ باسشىلىعىمەن 1-2 جىلدا ولاردىڭ ءبارى التىن وردا قۇرامىنا قايتا قوسىلادى. حورەزم اۋماعى دا التىن ورداعا ەنگىزىلەدى. ءسويتىپ، ەدىگە ءبيدىڭ تۇسىندا التىن وردا بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرىلەدى، ورتالىق بيلىك ساقتالادى. ال ەندى ەدىگە بي قازا تاپقاننان كەيىنگى وتكەن شيرەك عاسىرعا كوز جۇگىرتسەك، مىناداي سۋرەتتەردى كورەمىز.

1420 -جىلى - شيبان ۇلىسىنىڭ نەگىزىندە ءسىبىر حاندىعى قۇرىلادى؛

1427 -جىلى - قىرىمدا تۇقايتەمىرلىك اۋلەتتىڭ وكىلى حاجى كەرەي ءوزىن حان دەپ جاريالايدى؛

1435 -جىلى - التىن وردانىڭ ورنىندا جاڭا اتاۋمەن ۇلكەن وردا حاندىعى پايدا بولادى؛

1438 -جىلى - ەدىلدىڭ ورتا اعىسى بويىندا قازان حاندىعى پايدا بولادى؛

1440 -جىلى - نوعاي ورداسى جەكە مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ بولادى.

ەدىگە بي قايتىس بولعاننان كەيىنگى 20 جىل ىشىندە التىن وردا ءبىرجولاتا ىدىراپ، ورنىندا ءبىر- بىرىمەن كۇرەسكەن جەكە حاندىقتار قالعان ەكەن. باسقا دا فاكتورلارمەن بىرگە ءبىز ونىڭ سەبەبىنە ەدىگە بي سەكىلدى تاريحي تۇلعانىڭ بولماۋىنان دەپ تۇسىندىرەمىز.

ەدىگە ءبيدىڭ التىن وردا تاريحىنداعى كەلەسى ءبىر اتقارعان تاريحي ءرولى مەن ماڭىزىنا - ونىڭ التىن وردانىڭ ساياسي باسقارۋ جۇيەسىنە ماۋەرەنناحرداعىداي ءامىر تەمىر ەنگىزگەن مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىن ەنگىزۋگە تالپىنىس جاساۋى جاتتى.

XIV عاسىردىڭ 60-70-جىلدارىندا التىن وردا تاريحىندا بولعان «دۇربەلەڭ جىلدار» شىڭعىستىق يدەولوگيا مەن مەملەكەتتەگى جوعارى بيلىكتى يەلەنۋ مەن مۇرالانۋداعى موڭعولدىق ءداستۇردىڭ دە ىرگەسىن قاتتى شايقالتىپ جىبەرەدى. وسى كەزدەردەن باستاپ جەرگىلىكتى تايپالار مەن تۇرىكتەنگەن موڭعول تايپالارىنىڭ امىرلەرى مەن بەكتەرى مەملەكەتتىڭ ساياسي ومىرىندە بەلسەندى ءرول اتقارا باستايدى. التىن وردانىڭ باتىس بولىگىندە 1360-1380 -جىلدارى قيات تايپاسىنىڭ ءامىرى ماماي، كەيىننەن ماڭعىت تايپالارىنىڭ ەدىگە بي، ال شىعىس بولىگىندە قيات يساتاي، ونىڭ ۇلى جىر- قۇتلى حان تاعىنا كىمدى وتىرعىزۋدى ءوز قولدارىنا الادى. ولار حان تاعىنا ءوز مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن ۇمىتكەرلەردى وتىرعىزىپ، قالاماعان جاعدايدا نەمەسە جەرگىلىكتى رۋ- تايپا باسشىلارىنىڭ مۇددەسىنە قاراما- قارسى ساياسات جۇرگىزگەن جاعدايدا الىپ تاستاپ وتىردى. وسىلايشا، حاندىق بيلىكتى يەلەنۋ مەن مۇرالانۋداعى موڭعولدىق ءداستۇردىڭ پرينتسيپتەرى بۇزىلادى دا، ونىڭ ورنىنا بىرتە- بىرتە موڭعولدارعا دەيىنگى نەمەسە جەرگىلىكتى قىپشاقتىق ءداستۇر قولدانىلا باستايدى.

بيلىكتى يەلەنۋ مەن مۇرالانۋداعى موڭعولدىق ءداستۇردىڭ پرينتسيپىنە بيلىكتىڭ، تىكەلەي ۇلدارعا بەرىلۋى جاتتى. مۇنى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ءىس جۇزىندە دالەلدەيدى. ول ۇلدارىنا 5-9 مىڭدىق شاڭىراقتاردى ەنشىگە بەرگەندە، تۋعان ىنىلەرىنە 1,5-4 مىڭدىق ءتۇتىن بولەدى. سونداي-اق 1219-1221 -جىلدارى ورتا ازيا مەن قازاقستانعا جورىققا اتتانار الدىندا ۇلدارى مەن باۋىرلارى باس قوسقان جيىندا شىڭعىس حان تاق مۇراگەرىن انىقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ، ءوزارا پىكىر الىسقاننان كەيىن كەسىمدى پىكىردى ءوزى ايتادى. تاق مۇراگەرى بولىپ ءتورت ۇلدىڭ ءبىرى - ۇگەدەي بەلگىلەنەدى.

وسى حاندىق بيلىكتى يەلەنۋ مەن مۇرالانۋداعى موڭعولدىق ءداستۇر، ياعني بيلىكتىڭ اكەدەن تىكەلەي ۇلدارىنىڭ بىرىنە بەرىلۋى XIII عاسىردىڭ باسىنان باستاپ موڭعولدار بيلىك قۇرعان اۋماقتاردا قالىپتاسقان قاتاڭ زاڭ، بۇزىلماس ەرەجە تۇرىندە قابىلدانادى. ال ءبىراق، جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، بۇل ءداستۇر ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇرىپ، كۇشىن السىرەتە باستايدى. بيلىكتى يەلەنۋ مەن مۇرالانۋداعى موڭعولدىق ءداستۇردىڭ السىرەۋى جوشى ۇلىسىنداعى ساياسي جانە ەتنوستىق پروتسەستەرمەن قاتار ءجۇردى جانە ءبىر-بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستا بولدى. نەعۇرلىم قىپشاقتانۋ پروتسەسى تەرەڭدەگەن سايىن موڭعولدىق ءداستۇردىڭ دە كۇشىن جويا باستاعانىن بايقايمىز. ءسويتىپ، XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان جوشى ۇلىسىندا موڭعولدار ۇستەمدىگى كەزەڭىنىڭ اياقتالۋى ەتنوساياسي دامۋدىڭ ناتيجەسىمەن قاتار، بيلىكتى يەلەنۋ مەن مۇرالانۋداعى شىڭعىس حان ەنگىزگەن ءتارتىپتىڭ دە جويىلۋىنان دەپ تۇسىنەمىز.

XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XV عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىندا بولعان ساياسي وقيعالار بارىسىندا موڭعولدارعا دەيىنگى قىپشاقتىق ءداستۇر مەن تولىق جويىلا قويماعان، ءالى دە بولسا ءوز الەۋەتىن ساقتاپ وتىرعان موڭعولدىق ءداستۇر اراسىنداعى كۇرەستەردى كورۋگە بولادى. التىن وردانىڭ تاعىندا توقتامىس حاننان باراق حانعا دەيىنگى ارالىقتا، ياعني 1395-1420 -جىلدارى 15 كە جۋىق ادام تاققا وتىرعان دەگەن دەرەك مالىمەتتەرى كورسەتەدى. ولار: ورىس حاننىڭ، توقتامىس حاننىڭ، تەمىر قۇتلىق حاننىڭ ۇرپاقتارى بولاتىن. ولاردىڭ بىرنەشەۋى عانا وزدەرىنەن سوڭ بيلىككە ۇلدارىن وتىرعىزا السا، ال قالعان كوپشىلىگى ەدىگە ءبيدىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن بيلىك تىزگىنىن ۇستايدى.

ەدىگە ءبيدىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن التىن وردا تاعىنا وتىرعىزىلعاندار اكەلى- بالالى تۇلعالار ەمەس، ولار ءبىر-بىرىنە نەمەرە- تۋىس، اعا- ءىنى بولىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى ەدىگەنىڭ ءامىر تەمىر سەكىلدى مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە جاڭا فورمانى ەنگىزە باستاعانىن كورسەتەدى. دەگەنمەن دە ەدىگەنىڭ بۇل رەفورماشىلدىعى التىن وردا اۋماعىندا شىڭعىستىق يدەولوگيانىڭ تولىق جويىلماعاندىعىن جانە جەرگىلىكتى ەتنوستىق كۇشتەردىڭ ءالى دە بولسا تولىق ساياسي كەڭىستىكتى يگەرمەندىگىن كورسەتەدى.

ەدىگە بي التىن وردا اۋماعىندا جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قالىپتاستىرا الماسا دا، ونىڭ ۇرپاقتارى ءوزى نەگىزىن قالاعان نوعاي ورداسىندا شىڭعىستىق يدەولوگيانىڭ ىقپالىنسىز جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قالىپتاستىرادى. ماۋەرەنناحرداعى ءامىر تەمىر قالىپتاستىرعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى - تەمىرلىك مەملەكەت ءتۇرى دەسەك، نوعاي ورداسىنداعى ەدىگە ءبيدىڭ مۇراگەرلەرى قالىپتاستىرعان قۇرىلىمدى - ەدىگەلىك مەملەكەت ءتۇرى دەۋگە بولادى. جانە دە ەدىگەلىك يدەولوگيا نەگىزىندە قۇرىلعان نوعاي ورداسى XV- XVI عاسىرلاردا التىن وردا اۋماعىنداعى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ، تەك XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى.

ەدىگە بي دە شىڭعىس اۋلەتىنە تۋىس بولۋ ءۇشىن ءامىر تەمىر سەكىلدى حان اۋلەتى - ورىس حاننىڭ ۇلى قويىرشاق حاننىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، كۋرەكەن (كۇيەۋ) اتانادى. ول دا ءامىر تەمىر سەكىلدى ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىن شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتا-بابالارىمەن بايلانىستىرادى. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ دەرەگىنە قاراساق: «...قايدۋ حان ولگەندە ورنىنا بالاسى بايسۇڭقار حان بولدى، ونىڭ ورنىنا بالاسى تۇمەن حان بولدى. ونىڭ توعىز بالاسى بار ەدى: نوتاقىن، شاقسى، قاجۋل، قابۋل، سىماقوجان، باتكەلەكەي، وديربايان، بولجاردوعلان، شىنتاي. نوتاقىننىڭ ەكى بالاسى - ورۋت، ماڭعىت. توقتامىس حانعا نوكەر بولعان ەدىگە وسى ماڭعىت رۋىنان.. . ەدىگە ءبيدىڭ شىعۋ تەگى جونىندە ەكىنشى ءبىر نۇسقادا ەدىگەنىڭ ارعى اتاسى مۇسىلمان الەمىندەگى العاشقى حاليف ءامىر ءال- مومىن باكىر ءال- سادىق، ال بەرگى اتاسى بابا تۋكلاس»، دەلىنەدى.

ءبىز ەدىگە ءبيدىڭ شىعۋ تەگى جونىندەگى ەكى نۇسقانى دا نوعاي ورداسى سەكىلدى جاڭا مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى رەتىندە جاسالعان دەپ تۇسىنەمىز.

ەدىگە ءبيدىڭ ۇرپاقتارى دا التىن وردا مەن ودان كەيىنگى ونىڭ ورنىندا قۇرىلعان مەملەكەتتەردىڭ تاريحىندا ۇلكەن ءرول اتقارادى. ونىڭ ۇرپاقتارى مانسۇر بي، نۇراددين، كەيقۋات، وقاس بي، عازي بي، ناۋرىز، مۇسا بي، سەيداحمەت، شايح ماماي، ءجۇسىپ، يسمايل بي جانە تاعى باسقالارى ءوز زامانىنىڭ كورنەكتى تاريحي تۇلعالارى قاتارىنا جاتادى. رەسەيدە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىرنەشەۋى ءوز فاميليالارىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاسا، قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىندە وزدەرىن ەدىگەدەن تاراتاتىن رۋلار بار.

وسىلايشا، ەدىگە ءبيدىڭ التىن وردا تاريحىنداعى اتقارعان ءرولى مەن تۇلعالىق ماڭىزىن قورىتىندىلاي كەلە، مىناداي تۇجىرىمدار جاسايمىز.

ەدىگە بي - التىن وردانىڭ ىدىراۋ ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ، ونىڭ كۇيرەۋىنە جول بەرمەي، ونى ساقتاپ، قالىپ، بۇرىنعى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرگەن تاريحي تۇلعا. ەدىگە بي - ماۋەرەنناحرداعى ءامىر تەمىر سەكىلدى التىن وردادا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن ەنگىزۋگە كۇش سالعان تۇلعا بولىپ سانالادى. ەدىگە بي - نوعاي ورداسى سەكىلدى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، ەدىگەلىك يدەولوگيانى سول مەملەكەتكە ەنگىزگەن تۇلعا. ەدىگە ءبيدىڭ كوپتەگەن ۇرپاعى بۇرىنعى التىن وردا مەن ونىڭ ورنىندا پايدا بولعان مەملەكەتتەر تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان تۇلعالار قاتارىنا جاتادى. سونىمەن بىرگە ونىڭ ۇرپاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن ەدىگە بيمەن بايلانىستىرادى.

جالپى، قورىتا كەلگەندە، ەدىگە ءبيدىڭ تۇلعالىق بولمىسى التىن وردا مەن ودان كەيىن پايدا بولعان مەملەكەتتەر تاريحىندا، سول اۋماقتاردا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الىپ، ولارمەن بىرگە ءومىر سۇرە بەرەتىنى ءسوزسىز.

بەرەكەت كارىبايەۆ، ۇ ع ا اكادەميگى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Egemen Qazaqstan