قازاقتار ەگىنشىلىكپەن ەجەلدەن اينالىسقان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتا مال شارۋاشىلىعى - نەگىزگى تىرشىلىك كوزى ەكەنى بەلگىلى .

مال شارۋاشىلىعى - كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى كاسىبى سانالدى. سونداي-اق ازىق- تۇلىك جانە ءىشىپ- جەممەن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى تىرشىلىك كوزىنە اينالدى دەسەك تە بولادى.

قازاقستاننىڭ تىم كونتينەنتتى كليماتى، جىل مەزگىلدەرىندەگى جاۋىن- شاشىننىڭ ءارقيلىلىعى، اۋا- رايىنىڭ اۋمالى- توكپەلىلىگى، ياعني، تابيعي- كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرى قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىق قۇرىلىمى مەن ماتەريالدىق ءوندىرىس جۇيەسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى مەن سيپاتىن انىقتاپ بەردى. قالىپتاسقان جاعدايلارعا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ءۇش مىڭ جىل ىشىندەگى تابيعاتتى پايدالانۋ مەن شارۋاشىلىق ارەكەتى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولىپ كەلدى. تىرشىلىك ورتاسىنا بەيىمدەلۋ مەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەرەكشە الەۋمەتتىك- مادەني تيپىنە جاتاتىن مۇنداي ورتادا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى قارقىندى دامىدى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى جىل مەزگىلدەرىنە قاراي اۋىسىپ وتىراتىن كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستاندى.

كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى قازاق حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ماتەريالدىق تىرشىلىك كوزى بولىپ ەسەپتەلدى. تاريحشىلار دەرەگىندە كەزدەسەتىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1897 -جىلى جۇرگىزگەن جالپىعا بىردەي ساناق ماتەريالدارىنا قاراعاندا قازاقتاردىڭ پايىز80 عا جۋىعى نەگىزگى ازىق- تۇلىكتەرىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىنەن الىپ وتىرسا، پايىز18 ى مال شارۋاشىلىعىنا قوسا ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانعان.

ءتورت تۇلىك مالدى جىل بويىنا ورىستە، جايىلىمدا باعۋ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى بولدى. بۇل ءبىر جاعىنان سۋ قورى مەن جەم- ءشوپتىڭ ازدىعىنا بايلانىستى قالىپتاستى. سول سەبەپتى مال باسىن ساقتاۋ مەن كوبەيتۋ ءۇشىن قازاقتار جىل مەزگىلدەرىنە قاراي كوشىپ- قونۋعا ءماجبۇر ەدى.

ورتا ەسەپپەن العاندا كوشپەندىلەردىڭ ءبىر جىلداعى كوش جولى ەلۋ-ءجۇز شاقىرىمدى قۇرادى، الايدا، كەيبىر رۋ- تايپالار مىڭ- ەكى مىڭ بەس ءجۇز شاقىرىمعا دەيىن ۇزاپ شىققان ەكەن. مىسال رەتىندە كەلتىرسەك، ولاردىڭ ىشىندە كىشى ءجۇزدىڭ اداي، شەكتى، تابىن، تاعى دا وزگە رۋلارى اتالعان. ءار رۋ- تايپانىڭ وزىنە عانا تيەسىلى كوش جولدارى بولىپ، وسى ماقساتتا سۋ كوزدەرى بار ارنايى قىستاۋلار مەن جايلاۋلارى بەلگىلەندى.

تابيعي قورلاردى مەيلىنشە ءتيىمدى پايدالانۋ تاسىلدەرىنە قاراي جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى مەكەندەيتىن جەرلەر ءوز اتاۋىمەن بەلگىلەندى. قىستى قىستاۋدا وتكىزسە، كوكتەمدى كوكتەۋدە، جازدى جايلاۋدا، كۇزدى كۇزەۋدە وتكىزدى. سونىمەن قاتار وزەن- كولدەردىڭ جاعالاۋلارى مەن تاۋ اڭعارلارى، جەل مەن قارلى بوراننان ساقتايتىن ورمان تاسالارى، تاۋلى قىراتتاردىڭ كۇنگەي بەتكەيلەرى قىسقى جايىلىمدار ءۇشىن تاڭدالعان. ال ەرتە كوكتەمگى جايىلىمدار قىستاۋعا جاقىن، قار كەتىپ، قىستىڭ توڭى ءجىبي باستاعان توڭىرەكتەن قاراستىرىلسا، جازدا سۋى مول، ءشوبى شۇيگىن الىسقا قاراي كوشىپ، جايلاۋعا شىقتى.

وسىلايشا قازاق مالشىلارى ءتورت تۇلىكتىڭ ىڭعايىنا قاراي قورشاعان ورتا مەن جىل مەزگىلدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ شارتتارىن جاقسى مەڭگەرگەن.

اينالا قورشاعان ورتا مەن تىرشىلىككە قاجەتتى تالاپتار قازاقتاردى ءتورت تۇلىكتىڭ كەيبىرىن كوبىرەك، كەيبىرىن ازىراق ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتتى. ايتالىق بارلىق مال باسىنىڭ ىشىندە قويدىڭ جالپى ۇلەسى 60 پايىزعا جەتسە، ەشكى 12 پايىزدى، جىلقى - 13 پايىزدى، سيىر - 12 پايىز جانە تۇيە 3 پايىزدى قۇراعان. مال تۇرلەرىنىڭ بۇلايشا رەتتەلۋىنە تەك ەكولوگيالىق فاكتورلار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، مالدىڭ ءوزىنىڭ دە تەز ءارى ءجيى كوشۋگە شىدامدىلىعىنا جانە تۇرمىس- تىرشىلىكتە ونىڭ ەتى، ءسۇتى، ءجۇنى قانشالىقتى پايداعا اساتىندىعىنا دا بايلانىستى بولدى. سونداي-اق اسكەري- ساياسي مۇددەلەر دە ىقپال ەتپەي قالماعانىن اتاپ وتكەن ءجون. تاريحي دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك،ХІХ-ХХ عاسىرلار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ءوڭىرى - ومبى، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، اقمولا، قوستاناي ۋەزدەرىندە جىلقى شارۋاشىلىعى وركەندەدى. بۇل وڭىرلەردىڭ ءارقايسىسىندا مال باسىنا شاققانداعى جىلقىنىڭ ۇلەسى 25-تەن 35 پايىز- عا دەيىن جەتكەن.

ال قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك- باتىس جانە وڭتۇستىك- شىعىس وڭىرلەرى - ماڭعىشلاق، جايساڭ (زايسان) ، جاركەنت، ۆەرنىي، قاپال جانە گۋريەۆ ۋەزدەرىندە قوي شارۋاشىلىعى دامىپ، بۇلارداعى قوي سانى 70 پايىزدان اسقان.

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك- باتىسىنداعى «قۇرعاق»، قۋاڭ دالالى جەرلەردە - قازالى، گۋريەۆ، ىرعىز بەن پەروۆسك ۋەزدەرىندە تۇيە ءوسىرىلدى. ناقتىراق ايتقاندا ءارقايسىسىنا جالپى تۇيەنىڭ 9 پايىزدان استامى كەلدى. اقتوبە، قوستاناي، پەتروپاۆل، ورال مەن پاۆلودار سياقتى سولتۇستىك ۋەزدەردە سيىر مالى كوبىرەك ءوسىرىلىپ، 25 پايىز- دى قۇرادى.

XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق شارۋاشىلىعى مەن جەر پايدالانۋ تاسىلدەرىنە ساراپتاما جاساعان پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ مالىمەتتەرى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى تۇسىنىكتەرىنەن دە انىق اڭعارىلادى. ەل اۋزىندا جۇرگەن:

«سارىارقاعا بارساڭ، جىلقىشىمىن دەمە.

جەتىسۋدا شوپانمىن دەمە،

ءۇشقياندا تۇيەشىمىن دەمە»، - دەگەن ءسوز سونىڭ ءبىر دالەلىندەي كورىنەدى.

ەلدەگى ايماقتىق تابيعي- كليماتتىق جاعدايلارعا سايكەس مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەكى ءتۇرى قالىپتاستى. ونىڭ ءبىرى قولدان جاسالعان سۋ كوزدەرىنە نەگىزدەلگەن مال شارۋاشىلىعى بولسا، ەكىنشىسى تابيعي سۋ كوزدەرىنە نەگىزدەلگەن مال شارۋاشىلىعى ەدى.

مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى تابيعاتى قاتال، جەم- ءشوبى مەن سۋى از وڭىرلەردە ورىن الدى. بۇلار نەگىزىنەن دالالىق ايماقتار مەن قۋاڭ دالالار جانە تاۋلى جەرلەر مەن تاۋ بوكتەرلەرى بولدى. مىڭداعان جىلدار بويى مۇنداي گەوگرافيالىق جاعدايدا تىرشىلىك ەتىپ، ۇلان- بايتاق قۋاڭ اۋماقتى يگەرۋىنە كوشپەلى شارۋاشىلىق قانا مۇمكىندىك بەرەتىن ەدى.

كوشپەلى شارۋاشىلىققا قاجەتتى سۋ شىعارۋ ءۇشىن مالشىلار تەرەڭ قۇدىقتار قازىپ، شىڭىراۋدان سۋ شىعاردى. مالعا ازىق- تۇلىك پەن سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ولاردى تەز ارادا قونىس اۋدارىپ وتىرۋعا ءماجبۇر ەتتى، ءسويتىپ كوش جولدارىنىڭ شيىرلانا تۇسۋىنە الىپ كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مۇنداي جەرلەردە ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىنەن تەك شىدامدىلارى عانا، اتاپ ايتقاندا، قوي مەن تۇيە قالدى، ال ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ بارشا بەلگىلەرى - كيىز ءۇي مەن ءۇي جابدىقتارى مەن ءۇيدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاجەتتى دۇنيەلەردىڭ بارلىعى دا ۇدايعى كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىنا تولىقتاي ساي كەلدى. شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ بۇل ءتۇرى قازاقتار اراسىنداعى الەۋمەتتىك قاتىناستار مەن قوعامدىق تانىم- تۇسىنىكتەرگە، ساناداعى رۋحاني قۇندىلىقتارعا، كوشپەندىلەردىڭ قورشاعان ورتاعا وزىندىك كوزقاراسىنىڭ ورنىعۋىنا ىقپال ەتتى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ بۇل ءتۇرى ماڭعىستاۋ جارتى ارالىندا، ۇستىرتتە، سولتۇستىك ارال، باتىس قازاقستان مەن ورتالىق قازاقستاننىڭ كەي اۋداندارىندا كوبىرەك تارالدى.

مال شارۋاشىلىعىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى توپىراعى قۇنارلى، ازىق- تۇلىك، جەم- ءشوبى مول، جاۋىن- شاشىنى تۇراقتى، تابيعي سۋ كوزدەرى جەتكىلىكتى اۋدانداردا دامىدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا دالا جانە ورماندى وڭىرلەردەگى وزەن- كولدەر اتىرابتارى، تاۋ بوكتەرلەرى مەن تاۋلى ايماقتار جاتادى. مال ازىعى مەن سۋدىڭ جەتكىلىكتى بولۋى بۇل جەرلەرگە ۇزاعىراق قونىستانىپ، ازىراق كوشۋگە مۇمكىندىك بەردى. شارۋاشىلىقتىڭ مۇنداي تۇرىندە تۇيە مەن ۋاق مالدارعا قاراعاندا جىلقى مەن سيىر كوبىرەك باعىلدى. مۇندا مال باعۋدىڭ دا وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى ورىن الدى: ۇدايى كوشىپ جۇرۋگە ءماجبۇر قۋاڭ جەرلەردەگى شارۋاشىلىقتارعا قاراعاندا تابيعي سۋ كوزدەرىنە جاقىن وڭىرلەردە مال قىستاتۋعا ارنالعان شىمنان، سىرعاۋىل شارباقتاردان، تاس پەن اعاشتان ارنايى قۇرىلىستار سالىندى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ بۇل تۇرىمەن اينالىساتىنداردىڭ كوپشىلىگى قىستاۋدا وتىرىپ ەگىنشىلىكپەن دە، بالىقشىلىقپەن دە شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك الدى. كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ بۇل ءتۇرىن ۇستانعان قازاقتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىندە جانە الەۋمەتتىك ۇيىسۋ ءتۇرى مەن قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىندە وزدەرىنە عانا ءتان ەرەكشەلىكتەر بولدى. شارۋاشىلىقتىڭ بۇل ءتۇرى شىعىس جانە سولتۇستىك قازاقستاندا، جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا كوبىرەك دامىدى.

قازاقتار ەگىنشىلىكپەن ەجەلدەن اينالىسقان

قازاق حالقى تۇتىناتىن ازىق- تۇلىكتەر ىشىندە تالقان، جارما سەكىلدى ۇن ونىمدەرى ەرتەدەن پايدالانىلىپ كەلەدى. ازىق- تۇلىك ىشىندەگى ۇن ونىمدەرىنىڭ جالپى ۇلەس سالماعى ۇلان- عايىر قازاق جەرىندە ءارقيلى، بۇل رەتتە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك حال- احۋالى دا ايتارلىقتاي ءرول اتقارادى، دەگەنمەن، مال شارۋاشىلىعىنا قولايسىز ايماقتاردا ونىڭ ۇلەسى ارتا تۇسەدى.

سويتسە دە ەگىنشىلىك قازاق تۇرمىس- تىرشىلىگىندە مال شارۋاشىلىعىنان كەيىن تۇرعانىنا قاراماستان، قازاقستانداعى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنىڭ وزىندىك ءداستۇرلى جولى بولدى، ءارى ول كوبىنە- كوپ تابيعي گەوگرافيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى ءوربىدى. ءالى كۇنگە دەيىن تاۋ بەتكەيلەرىندەگى بۇلاقتار مەن دالالىق وزەن- كولدەر جاعالاۋلارىندا كەزدەسەتىن كونە سۋارۋ جۇيەسىنىڭ ىزدەرى قازاق حالقى سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن ەرتەدەن بەرى شۇعىلدانىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.

مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كەيبىر وڭىرلەردە ەگىنشىلىك بەلگىلەرى تۇرمىس- سالتتارى مەن ءداستۇرلى ادەت قۇقىقتارىندا كورىنىس تاپقان. ماسەلەن سارى ءۇيسىن تايپاسى ۇزاتىلعالى وتىرعان قىزدىڭ كەلىمەن تارى تۇيە ءبىلۋىن قاتاڭ قاداعالاعان. وسىعان سايكەس وڭ بوساعانى اتتاعان جاس كەلىننىڭ شارۋاعا ەپتىلىگىن اۋەلى كەلى تۇيگىزىپ تە بايقاپ كورگەن.

سونداي- اق ەكى ءجۇز جىلقى، ءبىر كىلەم، ءبىر نار، ءبىر كەتپەن، ەكى شي مەن ءبىر كيىز دەپ بەلگىلەنگەن ەر ادامدى ولتىرگەنى ءۇشىن تولەنەتىن قۇننىڭ ىشىندە ەگىنشىلىككە قاجەتتى قۇرال- سايمانداردىڭ ءبىرى كەتپەننىڭ بولۋى دا، قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىك ءداستۇرىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن بىلدىرەدى. بۇعان قوسا قازاق ەگىنشىلىك ءداستۇرىنىڭ كورشىلەس ورتا ازيالىق ەگىنشىلىك داستۇرلەرىمەن ساباقتاس جاتقانىن قۇرال- سايماندارى مەن جەر وڭدەۋ ادىستەرى، سۋعارمالى ەگىس جۇيەسى، جيناۋ تاسىلدەرى مەن استىق باستىرۋ امالدارىنىڭ ۇقساستىعى، سونىمەن قاتار يرانتىلدەس حالىقتاردىڭ كونە ءداستۇرىن ساقتاپ قالعان ەگىنشىلىك تەرمينولوگياسى مەن ادەت- عۇرىپتارىنان بايقاۋعا بولادى.

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە ورتا ازيامەن ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستار اۋقىمى ەشقاشان ۇزىلگەن ەمەس. وسى سەبەپتى ەگىنشىلىكتىڭ ورتاازيالىق تاجىريبەسى قازاق حالقىندا جەرگىلىكتى جەرلەردەگى تابيعي- كليماتتىق جاعدايلارعا بايلانىستى ازداعان ەرەكشەلىكتەرمەن ودان ءارى دامي ءتۇستى. بىرتىندەپ بيداي مەن وزگە دە ءداندى داقىلداردىڭ ساپاسى دا، ونىمدىلىگى دە جوعارى جاڭا سورتتارى شىعارىلا باستادى. قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىككە بايلانىستى تەرمين سوزدەرى ودان ءارى تولىعىپ، ەگىنگە بايلانىستى نانىم- سەنىمدەر مەن داستۇرلەرىندە جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر پايدا بولا باستادى. سولاي بولا تۇرا بۇكىل قازاق دالا ولكەسىندەگى ەگىنشىلىك داستۇرلەرىندە ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بولا قويعان جوق، سوندىقتان دا، بۇل تابيعي جاعدايى سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بارلىق جەردە كونەدەن كەلە جاتقان ەگىنشىلىك ءداستۇرىنىڭ كەڭىنەن تارالعانىن ايعاقتايدى.

موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن وڭتۇستىك قازاقستان، ناقتىراق ايتقاندا سىرداريا وزەنىنىڭ الابى مەن وڭتۇستىك- شىعىس قازاقستانداعى، ياعني، جەتىسۋداعى ەگىنشىلىك مادەنيەتى مەيلىنشە گۇلدەندى. الايدا موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن بۇل جەرلەردە موڭعول ۇلىستارىنىڭ پايدا بولۋى مەن رۋ- تايپا ارالىق سوعىستاردىڭ ءورشىپ كەتۋىنە بايلانىستى كەي وڭىرلەردە ەگىنشىلىك مادەنيەتى بارىنشا قۇلدىرادى.

ەگىنشىلىك مادەنيەتى قازاقستاننىڭ ەگىن ەگۋگە نەعۇرلىم قولايلى جەرلەرىندە، ورماندى دالا مەن دالالىق القاپتاردا كەڭىنەن تارادى. مۇنداي وڭىرلەر قاتارىنا: سولتۇستىك- باتىستا - ساعىز بەن جەم، ەلەك پەن ىرعىز، ويىل وزەندەرىنىڭ الاپتارى، سونىمەن قاتار، مۇعالجار تاۋ القاپتارىن؛ ورتالىق قازاقستاندا - سارىسۋ وزەنىنىڭ ورتا اعىسى تۇسىن؛ وڭتۇستىكتە - سىرداريا، قۋاڭداريا، جاڭاداريا الاپتارىن؛ سولتۇستىكتە - ەسىل، نۇرا مەن تورعاي وزەندەرى مەن سالالارىن؛ شىعىس قازاقستاندا - قالبا مەن تارباعاتاي اڭعارلارى، قارقارالى تاۋ بوكتەرىن؛ جەتىسۋدا - لەپسى، اقسۋ، قاراتال وزەندەرىنىڭ جوعارعى جاقتارى مەن ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسى تۇستارىن جاتقىزۋعا بولادى.

قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋى مالدى جەم- شوپپەن قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي تاۋەلدى بولدى. كەدەيشىلىكقامىتىن كيگەن قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق جاعدايى مال باسىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. وتباسى، بالا- شاعاسىن اسىراۋ قامىنداعى كەدەي قازاقتار قولعا كەتپەن ۇستاپ، ەگىن ەگۋمەن شۇعىلدانۋعا ءماجبۇر ەدى.

سونىمەن قاتار ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى كوپ رەتتە سۋعارۋ جۇيەسىنىڭ مۇمكىندىگىنە دە بايلانىستى بولاتىن. ءوڭىردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ەگىنشىلىك، ادەتتە، سۋارمالى ەگىستىكتەردەن قۇرالدى. سوندىقتان قازاقتار كوبىنە وزەندەر مەن كولدەرگە، تاۋ ەتەكتەرىنە جاقىن، سۋى مول جەرلەرگە ەگىن ەكتى. ەگىندى شاعىن ارىقتار جۇيەسىمەن سۋاردى. سۋ جەتكىلىكسىز وڭىرلەردە ارنايى سۋ جيناقتايتىن ورىندار - بوگەت، توسپا، توعان سالىپ، ولار تولعان كەزدە ەگىس القابىنا سۋ جىبەردى. سۋ دەڭگەيىنەن بيىكتەۋ جەردەگى ەگىستىكتى سۋارۋ ءۇشىن ارنايى شىعىر مەن اتپا پايدالاندى.

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك- شىعىس وڭىرىندەگى وزەن الاپتارىندا سۋارمالى ەگىنشىلىك كوبىرەك دامىدى، سىرداريا وبلىسىندا حالىقتىڭ 38,7 پايىزى، جەتىسۋدا حالىقتىڭ 33,7 پايىزى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانسا، بۇل كورسەتكىش سەمەي وبلىسىندا 13 پايىزعا، ورالدا 9,3 پايىزعا، تورعايدا 4,1 پايىزعا، اقمولادا 2,6 پايىزعا، ماڭعىستاۋ ۋەزىندە 0,1 پايىزعا دەيىن تومەندەي تۇسەدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك- شىعىس اۋداندارىندا قولدان سۋارىلمايتىن ەگىس الاپتارى باسقا جەرلەرگە قاراعاندا كوبىرەك بولدى. تاۋ ەتەكتەرى مەن تەگىس جەرلەردەگى، ىلە مەن قاراتال وزەنىڭ تومەنگى جاقتارىنداعى قارا جانە قارا- قىزىل توپىراقتى قۇنارلى جەرلەرگە ەگىلگەن ەگىندەر جاۋىن- شاشىن سۋلارىمەن- اق جوعارى ءونىم بەردى.

ەگىنشىلىكپەن، اسىرەسە، سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداناتىن ەگىنشىلەردىڭ ەڭ باستى قۇرالى كەتپەن بولدى، وعان قوسا كۇرەك، سوقا پايدالانىلدى. ورىس ەگىنشىلەرى جاقىن ورنالاسقان وڭىرلەردە قوس دوڭگەلەكتى تەمىر سوقالار مەن اعاش تىرمالار پايدالانىلدى. ەگىنشىلەر جەردى جەراعاش دەپ اتالاتىن سوقامەن جىرتتى. ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ونى شوقاياعاش، ورتالىق قازاقستاندا يمەكاعاش، جەتىسۋدا ءتىساعاش، شىعىس قازاقستاندا قول-ءتىس، شىمكەنت ۋەزىندە وماش دەپ اتادى.

قازاقستاننىڭ اۋىسپالى ەگىس جۇيەسىندە ەگىستىكتى تىڭايتىپ پايدالانۋ ءتاسىلى ءجيى پايدالانىلدى، ياعني ءبىر جەرگە بىرنەشە جىل قاتارىنان تارى ەگىلسە، جەر قۇنارى ازايا باستاعان شاقتا بىرنەشە جىل بوس قالدىرىپ، جەردى تىڭايتىپ الدى.

ادامنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى قاي ۋاقىتتا ءارتۇرلى ءداستۇر مەن نانىم- سەنىمدەرمەن بايلانىستى بولىپ كەلدى. قازاق ەگىنشىلىگى دە مۇنان تىس قالعان جوق. ەگىس ەگىلگەننەن ونى ورىپ العانعا دەيىنگى ارالىقتىڭ بارلىعى بەلگىلى ءبىر ەگىنشىلىك عۇرىپتارىمەن اتاپ ءوتىلدى. ەگىنشىلىكپەن بايلانىستى ءدىني نانىم- سەنىمدەردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ول العاش رەت ادامدار اراسىنا تىرشىلىككە قاجەتتى باستى شارۋاشىلىق سالاسى رەتىندە قالىپتاسا باستاعان ەگىنشىلىكتىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە دۇنيەگە كەلدى. ەگىنشىلىك تەك ادامنىڭ ءىسى ەمەس، الدەبىر تىلسىم كۇشتىڭ قولداۋىمەن عانا ءونىم بەرەتىن قاستەرلى ءىس دەگەن تۇسىنىك ورىن الدى. ەگىنشىلىكپەن ەرتەدەن شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان ورتا ازيانىڭ يرانتىلدەس حالىقتارىندا ەگىنشىلىكتىڭ جەبەۋشىسى دە، ەگىن اتاسى دا اۋليە دەحكان بوبو دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسسا، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەگىنشىلەرى، ونىڭ ىشىندە قازاق ەگىنشىلەرى دە ونى ديقان- بابا دەپ اتاپ، ەگىس جۇمىستارى كەزىنە وعان ءاردايىم سىيىنىپ ءجۇردى.

قازاق ەگىنشىلىگىنىڭ نەگىزگى باعىتى ديقانشىلىق بولدى. قازاق شارۋاشىلىعىنداعى نەعۇرلىم كەڭ تارالعان ەگىنشىلىك مادەنيەتى قۇرعاققا ءتوزىمدى، بەينەتى دە ازداۋ - تارى داقىلى ەدى. اۋا رايى قولايلى جىلدارى جانە قولدان سۋارعان جاعدايدا تارىنى جىلىنا ەكى رەت ەگىپ، ەكى رەت جيناپ الۋعا بولاتىن. سونىمەن قاتار بيداي، ارپا، سۇلى دا ەگىلدى. ەڭبەك قۇرالدارى مەن جەر وڭدەۋ تاسىلدەرىنىڭ تىم قاراپايىمدىلىعىنا قاراماستان سۋارۋ جۇيەسى جاقسى جولعا قويىلعان جاعدايدا سالىستىرمالى تۇردە ەگىن دە جوعارى ءونىم بەردى.

الايدا جالپى العاندا قازاقستان اۋماعىندا ەگىنشىلىك مادەنيەتى اسا كوپ تارالا قويعان جوق. ونىڭ دامۋى قازاقتار تىرشىلىك ەتەتىن قورشاعان ورتانىڭ تابيعي قورلارىنا تىكەلەي بايلانىستى بولدى (توپىراقتىڭ قۇنارسىزدىعى مەن سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، جاۋىن- شاشىننىڭ ازدىعى مەن قۇرعاقشىلىق) ، سوندىقتان ەگىنشىلىك قازاق شارۋاشىلىعىندا قاي ۋاقىتتا دا قوسىمشا كۇنكورىس كوزى رەتىندە قارالىپ كەلدى. ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋ كوشپەندىلەردى وتىرىقشى ءومىر سالتىنا كوشۋگە ىنتالاندىرا قويعان جوق.

بالىقشىلىق ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىس نەگىزىندە دامىدى

قازاقتار اراسىندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بالىقشىلىق كاسىبى دە دامىدى. العاشىندا ونىمەن تەك كەدەي- كەپشىكتەر عانا شۇعىلداندى، ويتكەنى، قازاقتار بالىقتى تاعام قاتارىنا قوسا قويماعان ەدى. قازاقستاندا ورىس حالقى سانىنىڭ ءوسۋى مەن رەسەيمەن ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ كەڭەيە ءتۇسۋى بالىق پەن بالىق ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستى ۇلعايتتى. سوعان وراي ادامداردىڭ كوپشىلىگى مال شارۋاشىلىعىمەن نەمەسە ەگىنشىلىكپەن بىرگە بالىقشىلىقتى دا تۇراقتى كاسىپكە اينالدىرا باستادى. اسىرەسە سىرداريا، ىلە، شۋ وزەندەرى مەن جايساڭ (زايسان)، بالقاش كولدەرىنىڭ ماڭىنداعى جەرلەردە دامىدى.

ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩX عاسىردىڭ باس كەزىندە جايىق وزەنى مەن كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋىندا، شالقار، كوكشەتاۋ ۋەزىنە قاراستى شورتاندى، يمانى تاۋ كولدەرىندە بالىقشىلىق كاسىبى وركەندەدى. سونىمەن قاتار شىعىس قازاقستان ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىندە دە ەلەۋلى ءرول اتقارا باستادى. بالقاش كولى مەن ىلە وزەنىنەن سازان، تابان بالىق، جايىن اۋلانىپ، بالىق ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى.

قازاقتاردىڭ بالىق اۋلاۋدا ءداستۇرلى قۇرال- سايماندار رەتىندە قارماق، ورتاڭعىسىنان ەكى جاعىنداعى تىستەرى ۇزىنىراق كەلەتىن ءۇش ءتىستى شانىشقى، سونداي- اق سۇزگى، كەيدە قىس ۋاقىتىندا قايقى تۇيرەۋىش بەكىتىلگەن ىلمە پايدالاندى. مۇنىڭ ىشىندە كوبىرەك تارالعان اۋ- قۇرالداردىڭ ءبىرى - سۇزگى. ونى جىلقىنىڭ قىل قۇيرىعىنان جاسادى.

بالىقشىلار سۇزگىنى قىس ۋاقىتىندا دا پايدالاندى. مۇز بەتىنە اراقاشىقتىعى جەتى- سەگىز قادام شاماسىندا ەكى ويىق جاساپ، ولاردى ءوزارا استاۋمەن جالعاستىردى، ءبىر ويىقتان سۇزگىنى ءتۇسىرىپ، ەكىنشى ويىقتان ۇستالعان بالىقتاردى شىعارىپ الدى. سونىمەن بىرگە سۇزگى اۋعا تۇسكەن بالىقتاردى ءسۇزىپ الۋعا دا كەرەك بولدى.

بالىقشىلىققا ساياز سۋلارعا سالىناتىن اۋ - برەدەن مەن قازىق قاعىپ كەرىلەتىن تاستاما اۋلار پايدالانىلدى. كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋىندا قىزىل بالىق پەن جايىن اۋلاۋعا ۇشكىر ىلگەكتى قۇرالداردى قولداندى.

ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىندا سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى تۇسى مەن ارال تەڭىزى الابىندا بالىق ونەركاسىبى كەڭ تارادى. ورىنبور- تاشكەنت تەمىر جولىنىڭ سالىنۋى بۇل وڭىرلەردە بالىقشىلىق كاسىپتىڭ ودان ءارى ورىستەۋىنە جول اشتى.

ادامزاتتىڭ العاشقى كاسىبى - اڭشىلىق

قازاق جەرىندە اڭشىلىق ونەر ەجەلدەن كەلە جاتقان كاسىپتەردىڭ ءبىرى. ارحەولوگيالىق جانە پالەوزوولوگيالىق ماتەريالدار مەن ءارتۇرلى قونىستار، جاقپار تاستارعا سالىنعان وتىزدان استام جان- جانۋارلار مەن اڭ اۋلاۋ تاسىلدەرى، اڭشىلىق قارۋ تۇرلەرى اڭشىلىق كاسىپتىڭ العاشقى داۋىردەن باستاپ قولا داۋىرگە دەيىنگى ارالىقتا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ شارۋاشىلىق ومىرىندە جەتەكشى ورىنعا يە بولعانىن كورسەتەدى.

العاشقى كەزەڭدە اڭ اۋلاۋ ءۇشىن اۋشى قۇستار مەن تازى يتتەر پايدالانىلسا، كەيىننەن مىلتىق تۇرلەرى پايدالانىلدى.

اڭشىلىقتىڭ نەعۇرلىم كەڭ تارالعان تانىمال ءتۇرى - قۇس سالۋ. ورتا ازيا مەن قازاقستاندا بۇركىت پەن قارشىعا، سۇڭقارلاردىڭ ونداعان تۇرىمەن اڭ اۋلادى، اسىرەسە ۇياباسار قارشىعا، لاشىن، تۇرىمتاي كوپ پايدالانىلدى.

بۇل قۇستاردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر اڭ اۋلاۋعا باعىتتالدى. مىسالى، قاسقىر، تۇلكى، قارساق، تاۋ ەشكىگە بۇركىت سالسا، ۇيرەك پەن دۋاداققا قارشىعا سالدى. ال ۇساق جابايى قۇستاردى اۋلاۋ ءۇشىن لاشىن قۇستى پايدالاندى. اۋشى قۇستار قىمبات باعالاندى. ورىس شىعىستانۋشىلارىنىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا «جاقسى بۇركىت بەس- التى تۇيەگە باعالانسا، لاشىن - ءبىر نەمەسە ەكى تۇيەدەن كەم تۇرماعان، قارشىعا مەن قىرعي بۇدان ءبال ارزانىراق بولعان».

اڭشى قۇستاردى بابىندا ۇستاۋ ءۇشىن دە ارنايى ءبىلىم مەن تاجىريبە كەرەك. مۇنداي شەبەرلىككە تەك قۇسبەگىلەر عانا يە بولعان. بىلگىر قۇسبەگىلەر اينالاسىندا ۇلكەن قۇرمەت پەن سىيعا بولەندى، قۇسبەگىسىنە قاراي قۇستىڭ باعاسى دا جوعارى باعالاندى.

تازىمەن اڭ اۋلاۋ اڭشىلىقتىڭ ەڭ ادەمى تۇرلەرىنەن سانالادى. العىر تازىمەن اڭعا شىعىپ، تۇلكى اۋلاۋ وتكەن عاسىرداعى ەڭ ءتيىمدى ءارى پايدالى كاسىپتەردىڭ ءبىرى بولدى، سونداي- اق تازىنى قويان سەكىلدى ۇساق جان- جانۋارلارمەن قاتار بورسىق، قاسقىر سياقتى ءىرى جىرتقىش اڭدارعا دا سالعان. كوپ جىلعى تابيعي ءارى قولدان سۇرىپتاۋ ناتيجەسىندە ءىزشىل ءارى العىر تازىلاردىڭ ءتۇرلى تۇقىمدارى پايدا بولدى.

جەر جاعدايىنا سايكەس قازاقستانداعى اڭشىلىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى قالىپتاستى، سوعان وراي تازىلاردىڭ دا ءادىس- امالدارى وزگەشە بولدى. كەيبىر تازى يتتەر اڭدى ءيىس سەزگىشتىگىمەن تەز تاباتىن بولسا، كەيبىرى، ماسەلەن، سۋىر اۋلاعان تازىلار سۋىرعا سەزدىرمەي ىنگە دەيىن ەڭبەكتەپ كەلۋگە ماشىقتاندى.

قارۋمەن اڭ اۋلاۋ - قاقپان قۇرۋ، تۇزاق سالۋ، تور قۇرۋ سەكىلدى اڭشىلىق تۇرلەرىندەي كەڭ تاراي قويعان جوق.

قاراپايىم حالىق ءۇشىن اڭشىلىق ەجەلدەن- اق كۇنكورىس كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولدى. جابايى جانۋارلار مەن قۇستاردى اۋلاۋ قازاقتاردىڭ تۇرعىن ءۇيى مەن تاماعى، كيىم- كەشەگى مەن جالپى تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاجەتتى كاسىپتەردىڭ بىرىنەن سانالدى.

ماسەلەن، كيىك، قاراقۇيرىق، ەلىك، ارقار، قويان، قىرعاۋىل، قۇر ءتارىزدى جابايى اڭ- قۇستاردىڭ ەتىن جەپ، تەرىسى مەن ءجۇنىن پايدالاندى.

قازاق جۇزدەرىنىڭ رەسەيمەن تىكەلەي ساۋدا قاتىناسىن ورناتا باستاۋىنا بايلانىستى كوشپەندى حالىقتىڭ ىشىندە اڭشىلىقتى پايدالى كاسىپكە اينالدىرۋشىلار سانى وسە ءتۇستى. تۇلكى مەن قاسقىردىڭ، باسقا دا مامىق، ۇلپا ءجۇندى جانۋارلاردىڭ تەرىسىن قازاق اڭشىلارى ورىنبور، پەتروپاۆل، سەمەي قالالارىنا اپارىپ، ورىس كوپەستەرىنە وتكىزدى. سول كەزەڭدەگى مەرزىمدى باسىلىمدارعا قاراعاندا «1890 -جىلدان 1900 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتا 49767 تۇلكى، 23436 بورسىق، 28889 كۇزەن، 810 ايۋ اۋلانعان».

الايدا بۇلار تەك رەسمي مالىمەتتەر عانا، اۋلانعان اڭداردىڭ سانىن ءدال ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى قازاقتار وزدەرىندە بار تەرىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن بازارعا اپارىپ ساتپاي- اق، اۋىل ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتقان كەرۋەندەردىڭ ءتۇرلى تاۋارلارىنا ايىرباستاپ وتىرعان. كيىكتىڭ ءمۇيىزى دە ساۋدا كوزىنە اينالعان.

ال قازاق بايلارى ۇيلەرىندە بارىس، جولبارىس سەكىلدى سيرەك كەزدەسەتىن جىرتقىش تەرىلەرىن ۇستاعان. سونىمەن قاتار مۇنداي اسا باعالى تەرىلەر پاتشا ۇكىمەتىمەن، پارسى شاحىمەن، ورتا ازيا حاندارىمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس جاساعان كەزدە باعالى سىيلىق رەتىندە ۇسىنىلعان.

وسىلايشا اڭشىلىق سان عاسىرلار توعىسىندا شارۋاشىلىق ءتۇرى عانا ەمەس، ەر جىگىتتىڭ بويىنداعى ونەرىنە سانالىپ، ايرىقشا باعا بەرىلدى. ونى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن جەتكەن باتىرلىق جىر- داستاندارىندا كەزدەسەتىن وقيعالار مازمۇنى ارقىلى دا دالەلدەي الامىز.

جوعارىدا ايتىلعان شارۋاشىلىق تۇرلەرى ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى وركەنيەت بولىپ سانالادى. العاشىندا كۇنكورىس ءارى تىرشىلىك كوزى سانالعان ەڭبەك اتاۋلارى بۇگىندە حالقىمىزدىڭ بابالار جولىمەن جوعالتپاي ساقتاپ كەلە جاتقان اتا كاسىبىنە اينالىپ وتىر.

EL. KZ