جۇكەل حاماي: ابايدى اۋدارۋدىڭ ازابىنان قىزىعى باسىم
ول وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتىڭ ءبىر قاتار قالامگەرلەرىن موڭعول جۇرتىمەن كەڭىنەن تانىستىرىپ ۇلگىردى.
ايتالىق، ماحامبەت وتەمىس ۇلى، جامبىل جابايەۆ، اقىت ءۇلىمجى ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، مۇحتار ماعاۋين، ولجاس سۇلەيمەنوۆ سىندى ەل رۋحانياتىنداعى ايتۋلى تۇلعالاردى موڭعول تىلىنە ءساتتى ءتارجىمالاسا، موڭعول حالقىنىڭ ءىرى ۇلت قايراتكەرلەرى - ح. پەرلەنىڭ «كوشپەندىلەر تاريحىن كونە تاڭبالار ارقىلى زەرتتەۋ»، ا. اماردىڭ «موڭعولدىڭ قىسقا تاريحى»، لۇبساندانزاننىڭ «ەجەلگى حاندار نەگىزىن سالعان تورەلىك جوسىعى» («التان توۆچ» تاريحي كىتابىنىڭ اۋدارماسى مەن تۇسىنىكتەمەلەرىن) تۋىندىلارىن، سونداي-اق، ۋ. ۋيتمەن، ا. ماچادو، و. داشبالبار، ج. بولد-ەردەنە، مەند-ووەو، ا. چاكراۆورتي، ي. حيستىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
بيىل ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەي-تويى اياسىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى تاراپىنان ابايدىڭ تاڭداۋلى جيناعىن (اباي حۋنانبايەۆ «شيلمەل تۇۇۆەر»، اۋدارعان: جۇكەل حاماي) باسىلىپ شىققانن بولاتىن.
جۇكەل اعا اباي شىعارمالارىن اۋدارۋ جۇمىسىنا العاش 80-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ كىرىسە باستاعان. 1995-جىلى حاكىمنىڭ 150 جىلدىق سالتاناتىندا ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن اۋدارۋ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان. دەسە دە، بيىلعى ەڭبەتىڭ ءجونى بولەك. اۋدارماشى وسى ۋاقىتقا دەيىنگى تاجىريبەلەرىن شىڭداي وتىرىپ، حاكىمنىڭ جىر جاۋھارلارىن بارىنشا بيىك ورەدە سويلەتۋگە تالپىنعانى انىق.
وسى توڭىرەكتەگى ويلارىمىزدى ورتاعا سالا وتىرىپ، اقىندى از-كەم سوزگە تارتقان ەدىك.
- قادىرلى جۇكەل اعا، بيىل اباي جىلىنىڭ، اباي تويىنىڭ ۇستىندە وتىرمىز عوي. تويلاۋ باسىم با، ويلاۋ باسىم با، ول جاعىن قايدام؟ كەيدە، وسىنداي سالتاناتتى شارالاردى ناۋقانشىلدىققا اينالدىرىپ الاتىنىمىز دا جاسىرىن ەمەس. بۇگىنگى كۇنى بىزدەگى ابايتانۋدىڭ دەڭگەيى قاي مولشەردە دەپ ويلايسىز؟
- ءيا، اباي تانۋدى اسىرا ماقتاۋعا دا، اسىرا داتتاۋعا بولماس. نەگىزگىسى - اباي تانۋ بار. اۋەلدەگى مۇحتار اۋەزوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، الكەي مارعۇلانداردىڭ دەڭگەيىندە كەڭ اۋقىمدا زەرتتەلىپ جاتىر دەمەسەك تە، ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ ءىسىن اتقارىپ، اباي تانۋدى بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتكىزگەن مەكەمتاس اعامىزدىڭ وراسان ەڭبەگىن شىنايى باعالاۋعا ءتيىستىمىز. بۇنىڭ سىرتىندا قايىم اعالار باستاعان ءبىر شوعىر ابايتانۋشىلار ەڭبەگىن بۇگىنگى اباي تانۋشى عالىمدار تۇرسىن جۇرتباي، تۇرسىنجان شاپايلاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟!
اسىرەسە، تۇرسىن جۇرتبايدىڭ اباي تەكستولوگياسىنا مۇقيات ءمان بەرۋى ايتارعا تۇرارلىق ۇلكەن ەڭبەك.
ناۋقانشىلدىق - باسقا اڭگىمە. ناۋقاننىڭ كوكەسى - ابىزدىڭ 150 جىلدىعىندا بولدى. بيىل قۇدايعا شۇكىر عىلىمي تۇرعىدا كوپتەگەن دۇنيەلەر اتقارىلىپ جاتقان سياقتى.
- ابايدى وقۋ دا، ءتۇسىنۋ دە ادام بولمىسىنا، جان الەمىنە ۇلكەن تالاپتاردى قوياتىنى بەلگىلى جايىت. ال، اباي شىعارمالارىن اۋدارۋدىڭ ازابى ءوز الدىنا ءبىر توبە. اۋدارما بارىسىندا قانداي تۇيتكىلدى ماسەلەلەرگە تاپ بولدىڭىز؟ قانداي ءادىس-تاسىلدەردى قولداندىڭىز؟
- ابايدى اۋدارىپ جۇرگەنىمە بيىل وتىز ءۇش بولىپ كەلەدى. بۇل داتانى العاش 1987-جىلى موڭعوليانىڭ ادەبيەت باسىلىمى «ۋتگا زوحيول ۋرلاگ» /«ادەبيەت جانە ونەر» / گازەتىنە «اباي قۇنانبايەۆ جانە ونىڭ پوەزياسى» دەگەن كولەمدى ماقالامەن قوسا ولەڭدەرىن اۋدارىپ شىعارعان، اباي الەمىنە العاش ەنگەن ساتتەن باستاپ ەسەپتەپ وتىرمىن. اباي تۋىندىلارىن، جالپى كلاسسيكالىق ادەبيەتتى اۋدارۋدا ونىڭ ازابىنان گورى قىزىعى باسىم بولادى. سەبەبى، كەز-كەلگەن تولىق شىعارما وعان بويلاعان سايىن جانىڭدى باۋراپ، تەرەڭىنە تارتىپ، قىزىعۋشىلىعىڭدى وياتىپ وتىرادى. اۋدارما ازابى ناشار شىعارمالاردا كوبىرەك بولادى. ءادىس-ءتاسىل دەگەندە نەگىزىنەن دالدىكتى، اۆتوردىڭ ءسوز ساپتاۋ مانەرىن، ىرعاعىن، دىبىستار اۋەنىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن دالمە-ءدال ۇستاپ، اۆتويدىڭ ءوز مانەرىمەن جەتكىزۋدى ماقسۇت تۇتامىن. ارينە، بۇعان ءتىل بايلىعىنان تىس، ءماتىندى جەتىك ءتۇسىنۋ قاجەت ەتىلەدى. ونسىز اۋدارما جاساۋ قيىن، تىپتەن جاساماي، سوقتىقپاي جۇرگەنىڭ تىنىش.
جالپى، اۋدارما تاسىلدەن گورى، شەبەرلىك، سەزىم، تولعانىستان تۋاتىن ەڭبەك دەر ەدىم.
- موڭعول حالقى دا قازاق سياقتى دالا حالقى، كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرىت. ەكى حالقتىڭ تىلىندە دە، ويلاۋ جۇيەسىندە دە ءبىرشاما ورتاقتىقتار بار. وسى تۇرعىدان كەلگەندە موڭعول وقىرماندارى حاكىم شىعارمالارىن ءبىرشاما جىلى قابىلداعان شىعار؟ الدە ەكى حالىقتىڭ ءدىنني تانىمىنداعى الشاقتىق ءوز سالقىنىن تيگىزە مە؟
- ءيا، اباي تۋىندىلارى موڭعول تىلىنە 1956-58-جىلداردان باستاپ اۋدارىلىپ، ولاردىڭ ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگەن. كەز-كەلگەن موڭعول وقىرمانى ابايدان كەمىندە بىرەر جول ولەڭىن جاتقا ايتا الادى. 1958-جىلى جارىق كورگەن «شۇلگۇۇد» /«ولەڭدەر»/ جيناعىن جەتى-سەگىز ادام، ەكى قازاق، قالعانى موڭعول ادەبيەتشىلەر اۋدارعان. ۇزىن سانى وتىزدان اسا ولەڭ (ناقتى سانىن ۇمىتىپ وتىرمىن) ەنگەن جيناقتى، ولار قازاقشادان سوزبە-ءسوز اۋدارما ارقىلى، سوسىن ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان نۇسقاسىنان سالىستىرا وتىرىپ موڭعولشالاعان. سوعان بايلانىستى جانە دە اۋدارماشىلار دەنى كاسىبي ادامدار بولماعانى سەبەپتى اباي موڭعولدارعا وتە جۇدەپ جەتتى. سوعان قاراماستان، ولاردان بۇرىن اۋدارعان اكادەميك رەنچين بيامبايەۆتىڭ ابايدان اۋدارعان «راحىم شالعا» دەگەن ولەڭىندەگى ەكى جولى - «سۇلۋ اتتىڭ كوركى جال، ادامزاتتىڭ كوركى بال...» موڭعولداردىڭ تۇراقتى ماتەلىنە اينالىپ كەتتى. قازىر بۇنى بىلمەيتىن موڭعول جوق. الايدا، بۇل ولەڭدى موڭعولدارعا جەتكىزۋ ءۇشىن اكادەميك «كوركى» دەگەن ءسوزدى «ايگىلى» /«گايحۋۋلنا»/ دەپ اۋدارعان. ماقتاندىق ەكپىندە جاسالعان بۇل اۋدارما سونىسىمەن موڭعولدارعا رۋح بەرىپ، جىگەرلەندىرە الدى.
ال، اباي ولەڭىنىڭ نەگىزگى ءمانى - ادامنىڭ ىشكى كوركى، جان-دۇنيەسىنىڭ كوركى قالىس قالا بەردى. اباي ولەڭدەرىندە مۇنداي ەرەكشەلىك باسىم عوي. سولاردىڭ ىشكى ءمانىن جەتىك ءتۇسىنىپ، تولىق اۋدارۋ اۋدارماشىلاردان ۇلكەن تالاپتى قاجەت ەتەدى. ارىدەن سوڭ ونىڭ سالت-داستۇرگە قاتىسى جوق، جالپى ادامزاتتىق ۇعىمدار. سول سەبەپتى موڭعول وقىمىستىلارى ابايدى پۋشكين، رابينات تاگور، گەتە، وزدەرىنىڭ راۆجاا سياقتى ۇلىلارىمەن تەڭ قويىپ، زەرتتەپ، زەردەلەيدى.
- ادەتتە، ولەڭ اۋدارىلمايدى دەگەن ۇعىم ءجيى ايتىلىپ قالىپ جاتادى. ونىڭ دا ءوز ءمانىسى بار شىعار. اسىرەسە اباي سىندى ويشىلدىڭ قۋاتتى پوەتيكاسى، بيىك ەستەتيكالىق تاعىلىمى، استارلى، شۇڭەت ويلارى، وبرازدى بەينەلەۋى سىندى بار ولەڭىنىڭ بويىنان تابىلا بەرەتىن قاسيەتتەردىڭ قالپىن ساقتاپ اۋدارۋ، اۋدارماشىعا اسا جوعارى تالاپتار قوياتىنى بەلگىلى. اباي ولەڭدەرىن اۋدارۋ بارىسىنداعى كۇردەلى ماسەلەلەردى شولىپ وتسەڭىز؟
- ءيا، ولەڭ اۋدارىلمايدى دەگەن ءسوز ايتىلادى. ءبىراق، ابايدىڭ قانشاما اۋدارماسى قازاققا ءتول شىعارماسىنداي قالىپتاسىپ، ءسىڭىستى بولىپ كەتتى؟! اۋەلى، وسىنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ولەڭدى، تولىق تۇسىنە الساڭىز، اۋداراتىن ءتىلىڭىزدى جەتىك ءبىلىپ، مۇقاڭشا ايتقاندا، «سول تىلمەن ءتۇس كورە الاتىن» بولساڭىز، ولەڭ اۋدارىلمايدى دەگەننىڭ دە بەكەر ءسوز ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز. بۇل تۇرعىدا اۋدارۋعا ابايدان گورى ماحامبەت، ماحامبەتتەن گورى ماعجان قيىن. ءار اقىننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. وسى ءۇش مەكتەپتەن دە ءوتىپ، ۇشەۋىن دە اۋداردىم. ۇشەۋىن دە موڭعولدار جىلى قابىلدادى.
ونىڭ سىرتىندا لۋبسان دانزاننىڭ «التىن توبچى» ەڭبەگىن ءتۇپنۇسقاسىنان قازاقشاعا عىلىمي اۋدارما جاسادىم. ورتا عاسىردىڭ سويلەۋ مانەرىمەن حاتتالعان بۇل تۋىندى، ولەڭ، ماقال-ماتەل، قارا سوزدەن قۇرالاتىنىن بىلەسىزدەر. بۇلاردىڭ بارلىعى ەكى تىلدەگى ادەبي ءورىسىڭىزدى كەڭەيتىپ، سويلەۋ، ءسوزساپتاۋ ءبىلىمىڭىزدى جەتىلدىرەدى. لۇبسان دانزانداعى ءسوزساپتاۋ ەرەكشەلىگى، بوياۋ رەڭكى، ماحامبەتتە تولىقتاي، ماعجاندا ازداپ بار. نەمەسە ابايدىڭ ءسوزساپتاۋ مانەرى فيلوسوف، ويشىل راۆجاعا جاقىنداۋ... دەگەن سياقتى. ءار حالىق، ءار اقىن، ويشىلدىڭ ءوز مانەرى بولاتىنى زاڭدىلىق.
- موڭعوليا قازاقتارى ءۇشىن اباي ەسىمى ەجەلدەن تانىس. ول جاققا اقىننىڭ كىتاپتارىنان بۇرىن اۋىزشا شىعارمالارى مەن اباي اينالاسىنداعى ەستەلىك اڭگىمەلەر جەتكەن شىعار دەيمىن. موڭعوليا قازاقتارى ادەبيەتىندە اباي بەينەسى ايرىقشا ىستىق. ول ەلدە دە ابايتانۋدىڭ وزىندىك جۇلگەسى بار. موڭعولياداعى ابايتانۋ ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە وي بولىسسەڭىز؟
- اباي ولەڭدەرى موڭعولياداعى قازاقتارعا ءار تاراپتان جەتتى عوي. ءبىراق، جەكەلەي اباي تانۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدى ەستىمەپپىن. ولەڭدەرىنە، كەيبىر تۋىندىلارى حاقىندا جازعان اقىن، جازۋشىلار بار ارينە. بۇلاي دەپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا 1995-جىلى ۇلانباتىردا جارىق كورگەن باسىلىم شىعارىلىمى سەبەپ. اتىلمىش باسىلىمدا اۋدارماشىلاردىڭ ءوزىن قاتە بەرگەن. مەنىڭ اۋدارعان قارا سوزدەرىمدى يسلام قابىش ۇلى اۋدارعان ەتىپ، قاتە جىبەرگەنىمەن قويماي، 58-جىلعى اۋدارمانى بۇگىنگى اۋدارماشىنىڭ بەرگەنى سياقتى ورەسكەل قاتە جىبەرگەن. ەگەر، ول ەلدە اباي تانۋ قولعا الىنعان بولسا، مۇنداي قاتەلىك بولماس ەدى. ابايدى ءتۇپنۇسقادان وقىپ، اۋداراتىن موڭعول اقىن، جازۋشىلارى دا بار.
مىسالى: و. حانگايسايحان دەگەن ۇرانقاي جىگىتىن ايتۋعا بولادى. ورىستىڭ ءبىراز اقىندارىنىڭ تۋىندىلارىن موڭعول تىلىنە اۋدارعان بۇل اۋدارماشى ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىن بىرنەشە ولەڭدەرىمەن قوسا اۋدارىپ، 95-جىلعى ۇلانباتىر باسىلىمىنا جاريالادى. جانە دە سول جىلى مەن اۋدارعان تولىق جيناقتىڭ قولجازباسىنا رەداكتورلىق جاسادى. ال، بيىل 175 جىلدىققا وراي حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسى تاراپىنان ابايدىڭ تاڭداۋلى جيناعى /اباي قۇنانبايەۆ «شيلمەل تۇۇۆەر» اۋدارعان: جۇكەل حاماي، رەداكتورى: اقەدىل تويشان، گوبوجاۆىن مەد- وەوو. «عىلىم» باسپاسى/ جارىق كوردى. وسىلاردىڭ بارلىعىن موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ اباي تانۋعا قوسقان زور ۇلەسى دەۋگە بولاتىن شىعار!
سۇحباتتاسقان: ۇمتىل زارىققان
adebiportal.kz