قاسىم-جومارت توقايەۆ ابايتانۋشى عالىمدارمەن كەزدەستى
اقوردا باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستان پرەزيدەنتى الدىمەن مادەني-سپورت كەشەنىندەگى كورمەنى تاماشالادى. مەملەكەت باسشىسىنا ابايدىڭ سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتارى، «اباي الەمى» سەرياسى بويىنشا شىققان كىتاپتار مەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنىڭ اقىن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كوپتومدىعى ۇسىنىلدى. سونداي-اق كورمەگە شىعىس قازاقستان ونەر مۇراجايى مەن نەۆزوروۆتار وتباسى اتىنداعى بەينەلەۋ ونەرى مۇراجايىنىڭ قورلارىنداعى 18 سۋرەت قويىلدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ «ۇلى دالا التىنى» ارحەولوگيالىق كورمەسىن ارالاپ كورگەننەن كەيىن ابايتانۋشى عالىمدارمەن كەزدەستى. پرەزيدەنت ۇلت زيالىلارىمەن قاسيەتتى توپىراقتا، تاريحي ماڭىزى زور سەمەيدىڭ تورىندە جۇزدەسىپ وتىرعانىنا قۋانىشتى ەكەنىن جەتكىزىپ، ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى الەمدىك پاندەمياعا تاپ كەلسە دە، ۇلى بابا رۋحى الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى ادال اتقارۋعا كۇش سالعانىمىزدى اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار بۇل مەرەيتويدان توي تويلاۋدى ەمەس، تاعىلىم الۋدى ماقسات ەتكەنىمىزدى ايتتى.
- بيىلدان باستاپ 10-تامىز «اباي كۇنى» دەپ بەكىتىلىپ، مەرەكەلەر قاتارىنا قوسىلدى. اقىننىڭ ەڭبەكتەرى ون تىلگە اۋدارىلىپ، الەمنىڭ بەدەلدى كىتاپحانالارىنا جىبەرىلدى. شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىزدىڭ جانىنان اباي ورتالىقتارى اشىلدى. ءبىراق بۇل تەك العاشقى قادام عانا، كەلەشەكتە مۇمكىندىككە قاراي اباي ينستيتۋتتارىن اشامىز دەپ ويلايمىن. ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اباي اكادەمياسى قۇرىلدى.
بۇدان بىلاي اكادەميا اقىن شىعارماشىلىعىن جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسادى. «اباي» تەلەارناسى ءوز جۇمىسىن باستادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا «اباي تانۋ» كۋرسىن وقىتۋ قولعا الىندى. قازاق قوعامىندا وزىندىك ورنى بار سەمەي قالاسى «تاريحي ورتالىق» رەتىندە بەلگىلەندى. وسىنداي يگى شارالار ۇلى ويشىلدىڭ باعا جەتپەس مۇراسىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن جاسالدى. بۇكىل تۇركى الەمىندە اباي فيلوسوفياسىن دارىپتەۋ ىسىندە ايتارلىقتاي تابىسقا قول جەتكىزدىك، - دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «اباي اماناتى» اتتى ماقالاسىنداعى «ۇلى اقىن ەلدىڭ بولاشاق باعدارىن ايقىنداپ بەرگەن رۋحاني تەمىرقازىعىنا اينالدى» دەگەن سوزىنە توقتالدى.
سوندىقتان ادەبيەتىمىزدىڭ الەمگە تانىمال الىبىن بۇكىل حالىق بولىپ ۇلىقتاۋ مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيىن ارتتىراتىنىن ايتتى. ۇلى ويشىلدىڭ اسىل مۇراسىن ارداقتاۋ جانە جان- جاقتى دارىپتەۋ - بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز ەكەنىن، ونىڭ ءار سوزىنە جەتە ءمان بەرىپ، استارىنا ءۇڭىلىپ، پاراسات- پايىمىنا بويلاي ءبىلۋ قاجەتتىگىن جەتكىزدى.
- اباي - مەملەكەت ءىسىنىڭ مۇددەلەسى، بىرلىگى جاراسقان جۇرت بولۋ يدەياسىنىڭ جاقتاۋشىسى. ول ءوز شىعارمالارى ارقىلى ەل ەڭسەسىن تىكتەۋگە زور ۇلەس قوستى. ۇلى اقىن ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا ۇندەيدى. ءبىز ۇسىنعان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى ءدال وسى ۇستانىممەن ساباقتاس.
تۇيتكىلدى ماسەلەنى مەملەكەت پەن قوعام وكىلدەرىنىڭ بىرلەسە تالقىلاۋى - وركەنيەتتى قوعامنىڭ بەلگىسى. مۇنداي پىكىر الماسۋ حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن ارتتىرادى، تۇراقتىلىقتى نىعايتادى. بيلىك پەن بۇقارانى جاقىنداستىراتىن وسى يدەيانىڭ باستاۋىندا ۇلى اباي تۇر دەپ سەنىممەن ايتا الامىز، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ. مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جولداۋىندا ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى ايتقانىن، مۇنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار مىندەت، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنىن ايتا كەلە، ۇلتىمىز بەن جۇرتىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىزگە ابايدان اسقان اقىلشى جوق دەدى.
- وسىناۋ جولدا اقىن مۇراسىن زەردەلەۋ ارقىلى ارەكەت ەتسەك، بەرەكەت تاباتىنىمىز انىق. ءبىز ىزدەگەن بارلىق سۇراقتىڭ جاۋابى حاكىم ابايدىڭ ولمەس ولەڭىندە، ساليقالى سوزىندە تۇر. ۇلى ويشىلدىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا، تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» دەگەن وسيەتى - سونىڭ ايقىن دالەلى. اباي اڭساعان قوعام - ويى وزىق، ساناسى سەرگەك «تولىق ادامنىڭ» تولىققاندى قوعامى.
«تولىق ادام» دەگەنىمىز - بۇل سول زامانداعى يننوۆاتسيالىق فيلوسوفيا ءۇردىسى. تۋراسىن ايتساق، اباي ءوز زامانىنان وزىپ شىقتى دەگەن ءسوز. سەبەبى ورىس تىلىندە «سەلنايا ناتۋرا» يا بولماسا اعىلشىن تىلىندە «A person of integrity» دەگەن تۇسىنىكتەر الدەقايدا كەش پايدا بولدى. ءبىز اقىن مۇراسىنا جانە زيالىلاردىڭ الەۋەتىنە سۇيەنىپ، وسىنداي قوعام ورناتۋىمىز كەرەك. ول قوعامنىڭ ۇلتتىق يدەياسى ءبىلىم مەن ىلىمگە جەتەلەيتىن اعارتۋشىلىق ۇستانىم بولۋعا ءتيىس، - دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى بيىلعى مەرەيتوي كەزىندە ەلگە وي سالاتىن، تاعىلىمى مول ناقتى شارالار اتقارىلعانىن، بۇل ءۇردىس اباي جىلىنان كەيىن دە جالعاسا بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق ۇلى ابايدىڭ تۇلعاسىن شەتەل جۇرتشىلىعىنا كەڭ اۋقىمدا تانىتۋ جوباسى بويىنشا اقىننىڭ شىعارمالارى اعىلشىن، يسپان، اراب، تۇرىك، قىتاي، نەمىس، يتاليان، فرانسۋز جانە جاپون تىلدەرىنە اۋدارىلدى. پرەزيدەنت اۋدارمالاردىڭ كوركەمدىك ساپاسى وتە جوعارى دەپ سانايتىنىن جەتكىزدى.
- اباي شىعارمالارىن الەمدە كەڭ تاراعان تىلدەرگە اۋدارىپ، باسۋ - بىرەگەي حالىقارالىق جوبا. بۇل جاھانعا قازاق مادەنيەتىنىڭ جاڭا قىرىن تانىتىپ، الەمدەگى بارشا وقىرماندارعا اباي شىعارماشىلىعىمەن، تەرەڭ فيلوسوفياسىمەن جانە تەڭدەسسىز ليريكاسىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەدى مەملەكەت باسشىسى. كەزدەسۋ بارىسىندا قاسىم- جومارت توقايەۆ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قوعامداعى ءرولى مەن ورنىنا توقتالىپ، ولاردىڭ قاشاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بارىنەن بيىك قوياتىنىن، ءاردايىم مارتەبەلى ميسسيا اتقارىپ كەلە جاتقانىن باسا ايتتى.
- وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا قالامگەرلەر ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەردى. ۇلت جازۋشىلارى جىلىمىق كەزەڭدە ەل مۇددەسىمەن وزەكتەس شىعارمالاردى ومىرگە اكەلدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا زيالىلار حالىقتى بەرەكە- بىرلىككە شاقىردى. ولار ۇلت مۇراسىن تۇگەندەپ، تاريحىمىزدى جاڭعىرتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. زيالى قاۋىم جاس مەملەكەتتىڭ شەجىرەسىن جاساپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىردى. ەندى ولاردىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى مىندەتى - ۇلت بولمىسىنىڭ جاڭا قاعيداتىن قالىپتاستىرۋ، ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋعا اتسالىسۋ، - دەدى پرەزيدەنت.
وسى رەتتە گۋمانيتارلىق سالانى دامىتۋدى قولعا العانىمىز ءجون دەپ ەسەپتەيتىنىن جەتكىزىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقىتۋعا جانە ساپالى وقۋلىق دايىنداۋعا باسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت ەكەنىنە توقتالدى. - ءبىز انا ءتىلىمىز بەن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن بالالارعا مەكتەپ جاسىنان باستاپ ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا ءبىرىڭعاي ۇستانىم قاجەت. وسىعان وراي الماتىداعى اباي اتىنداعى مەكتەپ- ينتەرناتتىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالانعان ءجون.
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتە وقىتاتىن بۇل مەكتەپتىڭ وقۋ ۇدەرىسى باسقا مەكتەپتەرگە ۇلگى بولادى دەپ ويلايمىن. ونى زاماناۋي تالاپقا ساي جان-جاقتى جەتىلدىرىپ، «اباي مەكتەبى» دەپ اتالاتىن ەڭ ۇزدىك ءبىلىم ورداسىنا اينالدىرۋ قاجەت. جالپى ءبىز كەلەشەكتە اباي مەكتەپتەرىن اشۋ تۋرالى ويلانۋىمىز كەرەك، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
كەزدەسۋدە مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، تۇرسىن جۇرتباي، عاريفوللا ەسىم، بوريس شەرباكوۆ، اراپ ەسپەنبەتوۆ سەكىلدى عالىمدار مەن ابايتانۋشىلار، «اباي وقۋلارى» كونكۋرسىنىڭ جەڭىمپازى، ريددەر قالاسىنداعى №16-ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىسى ۆارۆارا ۆلاديميرتسيەۆالار ءسوز سويلەدى.
كەزدەسۋ سوڭىندا قاسىم-جومارت توقايەۆ ابايتانۋعا ايتۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن، وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ءبىرقاتار ازاماتتاردى مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتادى.