جۇزگە كىرمەيتىن رۋلار

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات- قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى قۇرامىنا رۋ- تايپالاردىڭ ءبارى ءبىر ۋاقىتتا كىرمەگەنى بەلگىلى.

ءارى رۋلاردىڭ شىققان تەگى دە ءبىر ەمەس. الايدا قازاق رۋلارىنىڭ اراسىندا جۇزگە ەنبەيتىن، تەگى مەن مارتەبەسى بولەك رۋلار بار.

ولار قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىنا، ۇلتتىق گەنەولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا وراسان ۇلەس قوسقان. قانداي دامىعان، قالىپتاسقان حالىقتى الىپ قاراساق تا، ءبارىنىڭ قۇرامىندا ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وقشاۋ تۇراتىن توپتاردىڭ بار ەكەنىن كورۋگە بولادى.

جوعارىدا اتالعان رۋلاردى دا سونداي توپتاردىڭ ءبىرى دەسەك بولادى. سونىمەن قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە كىرمەيتىن رۋلار - قوجا، تورە، تولەڭگىت. مۇنداي رۋلاردى ەتنولوگيا عىلىمىندا سۋبەتنيكالىق توپتار دەيدى.

قوجالار

قوجالار - ورتا ازيا حالىقتارىنا مۇسىلمان ءدىنىن تاراتقان، ەلدىڭ رۋحاني مادەنيەت قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسقان، مۇحاممەد پايعامباردىڭ العاشقى حاليفىنىڭ ۇرپاعى. قوجالار قازاقتىڭ قۇرامىندا عانا ەمەس، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك پەن تاتارلاردىڭ اراسىندا دا بار.

ولاردى قازاق قوجالارى، وزبەك قوجالارى، تاجىك قوجالارى جانە تاتار قوجالارى دەپ شارتتى تۇردە بولىنەدى. قوجالار ءوزىن مۇحاممەد پايعامباردىڭ ۇرپاقتارى دەپ ساناعانىمەن، ولاردى پايعامباردىڭ جانىندا جۇرگەن سەرىكتەرىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دەگەن جونىرەك. قوجالاردىڭ ءبىر توبى مۇحاممەد پايعامباردىڭ قىزى فاتيماعا ۇيلەنگەن ازىرەتى اليدەن تاراعان ۇرپاقتار بولسا، ەكىنشى توبى - ازىرەتى ابۋباكىر، ازىرەتى وسپان، ازىرەتى وماردان تاراعان ۇرپاق.

قوجا ۇعىمى پارسى تىلىندە «يە، ەگە، مىرزا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، اراب تىلىنەن اۋدارعاندا اعارتۋشى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاق رۋلارىن زەرتتەگەن ورىس عالىمى ا. ليەۆشين قوجالاردى مۇحاممەد پايعامباردان تاراعان ۇرپاقتار دەسە، گ. كلاپروت قوجالاردى مۇحاممەدتىڭ ۇرپاعى ەمەس، ول وقىمىستى، مىرزا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەيدى.

ياعني، قوجالاردى باسىندا اراب حاليفىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى اتاعانىمەن، كەيىن ورتا ازياعا يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋعا كەلگەن ءدىني قىزمەتكەردىڭ ءبارى وسى قوجا قاتارىنا قوسىلىپ كەتكەن. ازىرەتى ابۋباكىردىڭ سىدىق اتتى ۇلىنان تارايتىن ۇرپاقتى سۋناقتار دەپ اتاعان. بۇلاردى قوجالاردىڭ قاتارىنا دا ەنگىزۋگە بولادى. الايدا قوجانىڭ ىشىندە ءدال وسى ابۋباكىر ۇرپاعى قازاقستاندا كەڭ تاراعاندىقتان، بولەك توپ بولىپ قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن.

تورەلەر

قازاق حالقى تورەلەر دەپ شىڭعىسحاننىڭ ءۇرىم- بۇتاعىن، اكە جاعىنان تاراعان ۇرپاقتارىن، ياعني، قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ ۇرپاقتارىن اتاعان. قازاق تورەلەرى نەگىزىنەن اقسۇيەك سانالادى، شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايدى. قازاق حاندى تەك تورەدەن سايلايتىن بولعان. بۇل - دالا زاڭى. تورەلەردى بيلەر سوتى سوتتاي المايدى. تورەلەردىڭ قىزمەتشىلەرى مەن جاساعى (تولەڭگىتتەر) بولعان.

تاراق تاڭبالى تورەلەردىڭ ۇرانى - ارقار. كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى تورەلەر ءابىلقايىر حان مەن قايىپ حاننىڭ اۋلەتىنەن تارايدى. قايىپ حان ءاز جانىبەك حاننىڭ جادىگە اتتى بالاسىنان تارايدى ءارى ءالىم ۇلى رۋىنا ارقا سۇيەيدى. ال ءابىلقايىر ءاز جانىبەكتىڭ كىشى بالاسىنان تاراعاندىقتان، جولى تومەن. بۇل تورەلەر باي ۇلى مەن جەتىرۋمەن ارالاس- قۇرالاس. قوس تورەنىڭ ۇرپاعى ءوزارا ءدۇرداراز بولعانىمەن، ءبىر- بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. ورتا جۇزدە تورە كوپ.

ءاز جانىبەكتىڭ جادىك دەگەن ۇلىنان تارايدى. كوپشىلىگى ابىلمامبەت، ابىلاي مەن سامەكەن حاننىڭ اۋلەتتەرى. ورتا ءجۇزدىڭ ساياسي ومىرىندە باراق پەن كوشەك سۇلتانداردىڭ ابىرويى ەرەكشە. ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە قازاق حاندارىنان بولەك شايبان تۇقىمىنان، توقتامىس پەن كوشىمنىڭ اۋلەتىنەن شىققان تورەلەر كەزدەسەدى. ال ۇلى جۇزدە تورە از. ۇلى ءجۇزدى XVIII عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ ابىلاي حاننىڭ ءادىل مەن سۇيەك ەسىمدى قوس ۇلى بيلەي باستادى. ءادىلدىڭ بيلىگىن كۇشەيتكىسى كەلگەن ابىلاي حان جەتىسۋعا قاراقالپاقتاردى كوشىرىپ اكەلىپ، حان ورداسىن تىككەن.

تورەلەردىڭ قازاق رۋلارىنان تاڭداسى مەن ۇرانى بولەك، ءوز ىشىندە تورەلەر تۋىنىڭ تۇسىنە قاراي اجىراتىلادى. مىسالى، قىزىل تۋلى تورەلەر ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلدارى بولسا، اق تۋلى تورەلەر باراق پەن كوشەك حاننىڭ ۇلدارى. ال ابىلايدىڭ كوكجالدارى كوك تۋدى كوتەرىپ جۇرگەن.

تولەڭگىتتەر

قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، تورە تۇقىمىنان شىققان حاندار مەن سۇلتاندار سارايىندا قىزمەت ەتكەن ارناۋلى مارتەبەسى بار قاۋىمدى تولەڭگىتتەر دەپ اتاعان. ولاردىق قىزمەتى اۋقىمدى بولعان.

حان مەن سۇلتانداردىڭ جەكە باسى مەن سارايىن قورعاۋ، زەكەت، سوعىم مەن الىم- سالىق جيناۋ، سوت شەشىمىن ورىنداۋ، ەلشىلىككە بارۋ تولەڭگىتتەردىڭ مىندەتى سانالعان. ودان بولەك، حاننىڭ جەكە جاساعىن ءدال وسى تولەڭگىتتەر قۇراعان. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، تولەڭگىتتەر دەگەنىمىز - بۇل مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر. باسشىسىنا، حانىنا ادال جاندار. حاندار مەن سۇلتان قايدا قونىستانسا، ولار دا سول جەرگە بارىپ قونىستانعان. ابىلاي حاندا 5 مىڭ ءۇي، كەنەسارىدا 1 مىڭ ءۇي تولەڭگىت قىزمەتشىسى بولعان.

تولەڭگىتتەر - قازاقتىڭ شاعىن رۋلارىنان شىققان ادامدار مەن سۇلتانداردىڭ قامقورلىق پەن قورعاۋىنا العان وزگە حالىقتىڭ وكىلدەرى.

ماسەلەن، تولەڭگىتتەردىڭ اراسىندا وزبەك، قالماق، قاراقالپاقتان شىققاندار بار. تولەڭگىتتەردى قازاق رۋلارى اراسىنان جيناعان كەزدە حان-سۇلتاندار ەرجۇرەك، مىقتى، قاجىرلى دا قايراتتى ادامداردى تاڭداپ العان. تولەڭگىتتەر وزدەرى قىزمەت ەتەتىن حان مەن سۇلتانداردىڭ تاڭباسىن الدى ءارى كەرى ءوز رۋىنا قايتىپ ورالعان ەمەس. تولەڭگىتتەردى توپتاستىرۋدا، اسىرەسە، ابىلاي حاننىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى.

ماسەلەن، ابىلاي حان ارعىن رۋىنان وزىنە 1000 جىگىتتى ىرىكتەپ الىپ، سارايىندا ۇلان (گۆارديا) اسكەرىن قۇرعان. نايمان تولەڭگىتى، البان تولەڭگىتى، ءۇيسىن تولەڭگىتى، كەرەي، جالايىر تولەڭگىتى دەگەن اتاۋلاردىڭ قايدان شىققان ەندى بەلگىلى بولار.

اقپارات: Massaget.kz پورتالىنان