«قازاقتار رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى» دەگەنگە مۇلدە سەنبەيمىن
ءبىراق سول ۋاقىتقا قاراساق وقيعا قىزىق ءوربيدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ كۇشىمەن، ارينە وزگە حاندار مەن سۇلتانداردىڭ كوزسىز ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا 1723-1730 -جىلعى وتان سوعىسىندا جەڭىسكە جەتتىك. «اقتابان شۇبىرىندىمەن» باستالعان قايعىلى سوعىس، ءبىز كۇتپەگەن تاماشا ناتيجەمەن اياقتالدى.
سوعىسقا دەيىن قازاق ورداسىنا كىرمەگەن جەرلەر ءبىزدىڭ جەرىمىزگە اينالدى. شەكارامىز شىعىس قازاقستانداعى شور وزەنىنە دەيىن ءبىراق جەتتى. بۇرىن دا ءبىزدىڭ جەر ەدى، ءبىراق 70 جىلداي جوڭعارلار ۇستاپ تۇردى. مىنە، سونى ءابىلقايىر قايتارىپ الۋعا، اۋماعىمىزدى كەڭەيتۋگە ۇلەس قوستى. ول جايىق كازاكتارىن تالاي شاپتى. شىعىستا جوڭعاردى، ال باتىستا قالماقتى شاپقىندادى. قالماق حانى ايۋكەنى تالاي تالقاندادى. باشقۇرتتارعا جەمىستى جورىقتار جاسادى.
ونىڭ ۇستىنە 1730 -جىلدارى ءبىزدىڭ باتىرلار «جوڭعاردان قۇتقار» دەپ رەسەيگە باردى دەگەن قانشالىقتى راس فاكت ەكەنىن بىلمەدىم، ءبىراق كۇمانىم بار. ويتكەنى 1726 -جىلدان باستاپ ءبىز سوعىستى وزىمىزگە الا باستادىق. بۇلانتىدا جوڭعاردىڭ بۇتىن بۇت، قولىن قول قىلدىق. ارتىنشا ءبىراز شايقاستا جەڭىپ، اڭىراقايدا تاعى تالقاندادىق. ءدال وسى كەزدە سەۆان-رابدان ءولىپ، ونىڭ ورنىنا ۇلى قالدان سەرەن وتىرىپ، جوڭعاريادا بيلىك ءۇشىن تالاس باستالدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەپ، 1729 -جىلى شين يمپەرياسىمەن جوڭعارلاردىڭ سوعىسى جاڭا قارقىنعا كوشتى. وسىنداي ساتتە جوڭعارلار قازاقتارعا كەزەكتى سوعىس اشۋ ەكىتالاي ەدى. يا، شەكارالاس ايماقتاردى اۋىلداردى شابۋ ورىن الدى. ءبىراق قازاق باتىرلارى دا كورشىلەس حالىقتاردىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ تۇردى عوي. ول كوشپەندىلەر وركەنيەتىندە قالىپتى جايت بولاتىن.
وسى ۋاقىتتا باشقۇرتتار كىشى ءجۇز اۋماعىنا كوپ شابۋىل جاسادى. مالدى ايداپ اكەتىپ، تۇتقىنعا ءبىراز حالىقتى الدى. سوندىقتان ءابىلقايىر حان رەسەيگە ەلشىلىكتى «جوڭعاردان قۇتقارىپ، ءبىزدى قابىلدا» دەپ ەمەس، «باشقۇرتپەن دوستاستىر» دەپ جىبەرسە كەرەك. كەي تاريحي ەڭبەكتە دە سولاي جازىلعان. باشقۇرتتار ورىس پاتشايىمىنىڭ ءسوزىن تىڭدايتىن. بىلايشا ايتقاندا دوستاستىرىپ، «بىزگە كەلىسسوزگە الاڭ بەر» دەگەن سىندى دۇنيە عوي. قازىر قازاقستان ۇرسىسىپ، اتىسقاننىڭ باسىن قوساتىن، دوستاستىراتىن الاڭعا اينالدى عوي(ناتيجە از بولسا دا)، سول سياقتى شامامەن. ارينە رەسەي يمپەرياسى ونى قول استىما ال دەپ ءتۇسىندى.
مىسالى تيەۆكەلەۆ كەلىپ، ءابىلقايىر حانعا اننا يواننoۆنا دەگەن پاتشايىم قاتىننىڭ حاتىن وقىعان ساتتە، ءبىراز رۋ- تايپا باسشىلارىنىڭ قانى باسىنا شاپقان. ءتىپتى ولار ءابىلقايىردى ولتىرەيىك، تيەۆكەليەۆتى جانە وعان ەرىپ كەلگەندەردى شاۋىپ تاستايىق دەگەن. ول جوسپاردى بوكەنباي(قانجىعالى بوگەنبايمەن شاتاستىرماڭىز)، ەسەت، قۇداينازار سىندى باتىرلار ىسكە اسىرماي تاستاعان. بۇلار سول اۋماقتا وتە بەدەلدى باتىرلار ەدى. رەسەيدىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن. ويتكەنى بوكەنباي مەن ەسەت باتىر قالماق حاندىعىندا اماناتتا بولعان. سول جاقتا قالماقتاردىڭ رەسەي پاتشالىعىمەن مال ساۋداسىن كورگەن.
سوندىقتان ولار «رەسەيگە كىرسەك، ەركىن ساۋدا جاساۋعا مۇمكىندىك تۋادى» دەپ ويلاسا كەرەك. ءسويتىپ اقىرى ءبىراز رۋ باسشىلارىن كوندىرىپ، 30 داي ستارشىن حاتقا قول قويدى. ءبىراق بۇنى تۇتاس ءبىر ءجۇزدىڭ، رۋدىڭ شەشىمى دەۋگە بولماس. وسى تۇرعىدان ءابىلقايىر حاندى دا قارالاۋعا كەلمەس. ءابىلقايىر باشقۇرتپەن دوستاستىر دەپ، وڭباعان رەسەي ساياساتىنىڭ قۇيتىرقى قاقپانىنا ءتۇسىپ قالعان سىندى. ايتپەسە عۇمىرى ات ۇستىندە وتكەن، سانسىز جاۋمەن ارپالىسقان باتىر، وزگەگە باس ءيىپ، «مەنى قابىلدا» دەۋ ءۇشىن ىشتەي سىنىپ كەتۋى كەرەك قوي. بۇل ءبىراز مالدى رۋباسىلاردىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق امبيتسياسىنان تۋعان دۇنيە بولسا كەرەك.
ەگەر ءبىز «قازاقتار ءوز ەركىمەن رەسەي قول استىنا ەنگەن» دەگەن وتىرىك تاريحتى ايتا بەرسەك، وندا رەسەيدىڭ يدەولوگيالىق شابۋىلا ءوزىمىز جول اشقانىمىز. 30 ستارشىن مەن باتىردىڭ شەشىمى كىشى، ورتا، ۇلى جۇزدەردىڭ، تۇتاس قازاق حالقىنىڭ شەشىمى ەمەس قوي. قازىر مىسالى 10 مينيستر، 5 گەنەرال باسقا ەلگە كىرەيىك دەسە، ول ءسىز بەن مەنىڭ كوزقاراسىمدى بىلدىرمەيدى عوي، سول سياقتى.
مۇمكىن كەي تاريحي فاكتىلەر مۇلدە بولەك شىعار، ءبىراق «قازاقتار رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى» دەگەنگە مۇلدە سەنبەيمىن.
اسحات قاسەنعالي