ابايدىڭ ءال-فارابيدى تانۋى

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - ۇلى اباي ءومىر بويى دۇنيەدەن جيىپ-تەرگەن وي ءنارىن تۋعان حالقىنا باعىشتاعاندا ۇنەمى ادىلەت پەن اقىلدىڭ تەگەۋرىندى تەزىنە سالىپ، سىنشىل وي ەلەگىنەن وتكەندەرىن عانا ۇسىنۋدى ماقسات تۇتقان.

ادىلەت پەن اقىلعا

سىناتىپ كورگەن، بىلگەنىن،

بىلگىزەر الىس جاقىنعا

سولاردىڭ سويلە دەگەنىن، - دەپ، ءوز شىعارمالارىندا ءنار تارتقان رۋحاني بۇلاقتار توركىنىن جاسىرمايدى. ونىڭ

عىلىمدى ىزدەپ،

دۇنيەنى كوزدەپ،

ەكى جاققا ءۇڭىلدىم، - دەپ، قايىرىلا ەسكەرتۋىندە تەرەڭ سىر جاتىر. ياعني اباي دۇنيەتانىمىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە باستاۋ الار رۋحاني كوزدەرىن تانۋدا وسى ولەڭ جولدارى - اقىن مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردى بىردەن- ءبىر دۇرىس باعىتقا سىلتەر تەمىرقازىقتاي، اداستىرماس نىسانا.

جاناما دەرەكتەر كوزىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن اباي پىكىرىندەگى كەيبىر ساباقتاستىقتاردىڭ بولمىسىنا نازار اۋدارىپ، پىكىر سارابىنا سالعاندا الدىمەن، ارينە، قازاق جەرىنىڭ ۇلى ەكى ويشىلىنىڭ كوزقاراستارى مەن تانىمىنداعى ۇقساس جاقتارى بولەكشە ءسوز ەتىلمەك. اباي شىعارمالارىنداعى وي جەلىسىنىڭ ءنار الار رۋحاني كوزدەرىن ءوزى سىلتەپ وتىرعان تۋرا جانە جاناما دەرەكتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ اشا الساق قانا كوزدەگەن ماقساتقا ءبىرشاما جاقىنداي تۇسپەكپىز. بۇل ىسپەتتەس جاناما دەرەكتەر كوزىنىڭ بىرىنە ۇلى عۇلاما ءال- فارابي مەن اباي مۇرالارىنداعى وي جەلىسىندە ورىن العان پىكىر ساباقتاستىعىن دا جاتقىزار ەدىك.

Ⅺ عاسىردان بىزگە جەتكەن بىردەن-ءبىر ادەبي مۇرامىز «قۇداتعۋ بىلىكپەن» ابايدىڭ تانىستىعى جايىندا ناقتى جازبا دەرەك بار، ال ءال-فارابي ەڭبەكتەرىمەن تانىستىعى جونىندە ازىرشە ناقتى مالىمەت قولدا جوق. دەگەنمەن ءال- فارابي ەڭبەكتەرىن اباي بىلگەن دەگەن پىكىردى ەرتەرەكتە پروفەسسور ع. ساعدي: «...فيلوسوفياعا، دانالىققا زور ءمان بەرگەن وسى عاقىليالار كىتاپتارىنان دا ماعلۇماتى بار ەدى»، دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

شىندىعىندا، ءال- فارابي مەن اباي دۇنيەتانىمىنداعى كەيبىر وي- پىكىرلەر ساباقتاستىعىندا سالىستىرا قاراعاننىڭ وزىندە- اق بەلگى بەرىپ، مەنمۇندالاپ تۇراتىن ىلىكتەستىك بارشىلىق.

ءال- فارابي مەن اباي شىعارماشىلىعىنداعى پىكىر ساباقتاستىعىن، اقىن شىعارماشىلىعى ءنار تارتقان رۋحاني كوزدەرىنىڭ ءتۇپ- توركىندەرىن ىزدەگەندە بىزدىڭشە، الدىمەن ەكى ۇلى ويشىل ايتاتىن «جان قۋاتى» نەمەسە ابايدىڭ ءوز سوزىمەن اتاساق، ونىڭ «ءوزىن تانىماقتىق» جونىندەگى كوزقاراسىنا ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت بولادى.

ادامزات تاريحىندا عىلىمي ويدىڭ ۇزدىكسىز دامۋ بارىسىندا «ءوزىن تانىماقتىق» نەمەسە «جان قۋاتى» تۋرالى ويلاردىڭ قالىپتاسۋ جولدارىن تانىپ ءبىلۋ كۇردەلى پروبلەماعا اينالىپ، و باستان- اق قاراما- قارسى كوزقاراستار ءورىس الدى. ادامنىڭ «ءوزىن تانىماقتىق» جونىندەگى ءىلىمنىڭ باستاپقى قادامى كونە دۇنيە فيلوسوفتارىنان باستالسا دا، ونى ءوز زامانىندا عىلىمي جۇيەگە ءتۇcىرىپ، قالىپتاستىرعان ءال- فارابي ەڭبەگى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. سوڭىرا بۇل جولدى عىلىم ساڭلاقتارى: يبن- سينا، يبن- باجا، ءا. ناۋاي، عۇلاماھي داۋاني، ءجۇسىپ كاراباعيلار جالعاستىرعان.

ادامنىڭ «ءوزىن تانىماقتىعى» جونىندەگى اباي شىعارمالارىندا مول تاراتىلعان پىكىرلەردىڭ ءتۇپ- توركىنى وسى عالىمدار ەڭبەگىندەگى ويعا بارىپ ۇشتاسادى. جالپى «جان قۋاتى» نەمەسە «ءوزىن تانىماقتىق» جايلى كۇردەلى وي سارابىنا قازاق توپىراعىندا ارعى زاماندا ءال- فارابي، سوڭعى داۋىردە اباي عانا تەرەڭ بارلاپ بارعان ءتارىزدى. اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە جان قۋاتى جايلى وي تولعاۋىندا: «جان قۇمارى»، «جاننىڭ جيبيلي قۋاتى»، «جان قۋاتى»، «جاننىڭ ازىعى»، ت. ب. وسى ىسپەتتەس فيلوسوفيالىق سارىنداعى ويلارىن تاراتقاندا: «جان قۋاتى دەگەن قۋات بەك كوپ نارسە، ءبارىن مۇندا جازارعا ۋاقىت سىيعىزبايدى»، دەپ ايرىقشا ەسكەرتۋىندە بەلگىلى سەبەپ تە بار. بۇل پىكىردە ابايدىڭ «ءوزىن تانىماقتىعى» جونىندەگى ءىلىمنىڭ ارعى- بەرگى تاريحىمەن تولىق تانىستىعى انىق بايقالاتىندىعى بىلاي تۇرسىن، ءوز تاراپىنان تاراتپاق بولعان ويلارىن كەڭ تۇردە كوسىلە جازىپ، تىڭداۋشىلارىنا مولىنان جەتكىزە الماعان وكىنىشى دە سەزىلەدى.

جان قۋاتى جونىندە ءال- فارابي قولدانعان فيلوسوفيالىق تەرميندەر ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن 7، 17، 27، 38، 43-قاراسوزدەرىندە سول ءتۇپنۇسقاداعى كالپىندا نەمەسە قازاقى ۇعىمعا ساي بالاما سوزدەرمەن تولەۋ سالا بەرىلۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس بولماسا كەرەك- تى. اباي باتىس، شىعىس فيلوسوفتارىنىڭ تەرمين سوزدەرىن قاز قالپىندا قولدانا بەرمەي، كەيدە تىڭداۋشىلارىنىڭ ۇعىمىنا، وي ورىسىنە لايىقتاپ، انا تىلىمىزدە بالاماسى بار سوزدەرمەن باتىل اۋىستىرىپ وتىرعان كەزدەرى دە بار.

اباي شىعارمالارىندا (14، 17-قارا سوزدەرى مەن «اۋەلدە بىر سۋىق مۇز - اقىل زەرەك»، «كوزىنەن باسقا ويى جوق»، «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «جۇرەك - تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى - اسىل تاس» ) ارنايى ءسوز بولىپ، مول تاراتىلاتىن ا ق ى ل، ق ا ي ر ا ت، ج ءۇ ر ە ك جايلى فيلوسوفيالىق ماعىناداعى ويلارىنىڭ باستاۋ الار كوزدەرىن تاعى دا ءال- فارابيدەن تابامىز. ابايداعى اقىل، قايرات، جۇرەك تۋرالى ويلار توركىنى ءبىر جاعىنان جاۋانمارتلىكپەن دە ۇشتاسادى. ءبىز بۇل ارادا اباي شىعارمالارىنىڭ ۇزىنا بويىندا جۇرەككە شەشۋشى ءمان- ماعىنا بەرەتىن تەرەڭ گۋمانيستىك استارداعى كوزقاراسىنىڭ ءتۇپ- توركىنىنەن حابار بەرەتىن بىرهر پىكىرلەرىنە عانا ايالداماقپىز.

اباي 17-قاراسوزىندە اقىل، قايرات، جۇرەك تۋرالى پىكىر بىلدىرگەندە: «وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ونىڭ ىشىندە جۇرەككە بيلەت»، دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى عىلىم ەكەن... ۇشەۋىڭ الا بولساڭ مەن جۇرەكتى جاقتادىم»، دەپ، ءوز اتىنان دا، عىلىم اتىنان دا جۇرەككە شەشۋشى ورىن بەرىپ: «كىتاپتىڭ ايتقانى وسى»، دەپ سىلتەمە جاساپ وتىرعان عىلىمى قانداي عىلىم، كىتابى قاي كىتاپ؟ مىنە، اباي ارنايى سىلتەمە جاساپ، نۇسقاپ وتىرعان اتالمىش دەرەكتەر توركىنىن ىزدەپ تابۋ قيىن. اباي ويلارىنىڭ باستاۋ الار ءتۇپ توركىنىن وسى دەرەكتەرسىز تانىپ ءبىلۋ دە مۇمكىن ەمەس.

ابايدىڭ «ءوزىن تانىماقتىق»، «جان قۋاتى» جونىندەگى ويىنىڭ باستاۋ الار كوزدەرىن ىزدەگەندە، ءبىز ارعىسى ءال- فارابي، يبن- سينا، يبن- باجا، بەرگىسى ءا. ناۋاي، غ. داۋاني، ج. قاراباعي ەڭبەكتەرىنە تىرەلەمىز. وسى سالاداعى اباي ويلارى، عۇلاما عالىمدار ەڭبەكتەرىندەگى پىكىرلەرمەن سالىستىرا قاراعانداعى ساباقتاستىقتار جەلىسى ءبىزدىڭ قولىمىزعا بۇلتارتپاس دەرەكتەر نەگىزىن دە بەرە الادى. ماسەلەگە ءدال وسى تۇرعىدان بارعاندا عانا نىساناعا ءدوپ تۇسپەكپىز.

ءال- فارابي «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» دەگەن ەڭبەگىندە ادامنىڭ ءوزىن تانىماقتىعى جونىندە ايتىلاتىن ويلارىندا: «وسىمدىك جانى»، «حايۋان جانى»، «ادام جانى» دەپ جۇيەلەيدى. ادام جانىنا (ينتەللەكتىگە) ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى سەزىم مۇشەلەرىنە (حاۋاس) تالداۋ بەرگەندە دە، جۇرەككە ۇنەمى ءمان بەرىپ، ەرەكشە دارالاي كورسەتىپ وتىراتىنى بار. جالپى، جان- قۋاتى جونىندەگى تانىمعا بۇلاي قاراۋ مەشايۋن (پەرەپاتەتيكتەر) مەكتەبىندەگىلەرگە ءتان قۇبىلىس. بۇل جونىندە ءال- فارابي مەن ابايداعى وي ىلىكتەستىكتەرىن سالىستىرا قارايىق. ماسەلەن ءال- فارابي: «جۇرەك - باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا باستى مۇشە، ءبىراق مۇنىڭ ۇستەمدىگى بىرىنشى ەمەس»، دەپ، جۇرەككە شەشۋشى ءمان بەرە قاراسا، وسىعان سايكەس وي ابايدا دا: «سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق مەنىڭ ءىسىم دەپتى. ءبىراق سوندا بيلەۋشى جۇرەك بولسا جارايدى»، دەپ تاراتىلادى. بۇدان ەكى ۇلى ويشىلدىڭ دا جۇرەك جونىندەگى تانىمدارىنىڭ نەگىزى ءبىر ەكەنىن، تەك بايانداۋ ءتۇرى باسقاشا بەرىلگەنىن كورەمىز. ەكەۋى دە ءوز تانىمدارىندا جۇرەككە شەشۋشى ءمان- ماعىنا بەرۋمەن قاتار، ونى بۇكىل ىزگىلىك، راقىم، شاپاعات اتاۋلىنىڭ شىعار كوزى، تۇرار مەكەنى دەپ بىلەدى. اباي كوپ كوڭىل بولگەن مورال فيلوسوفياسى دا وسى تانىمعا نەگىزدەلگەن.

اباي شىعارمالارىنىڭ ۇزىنا بويىنا تاراتىلىپ وتىرعان ادامگەرشىلىك، گۋمانيستىك ويلارىنىڭ ءبارى دە وسى كوزقاراسپەن ۇشتاسىپ جاتىر. ابايداعى «حاۋاس»، «ءۇش ءسۇيۋ» (يماني گۇل) ، «جاۋانمارتلىك» «ادىلەت»، «شافاعات» جايلى وي- تولعانىستارىنىڭ جەلىسى دە وسى تانىم شەڭبەرىندەگى ۇعىمدار. بۇلار ءال-فارابيدىڭ «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» دەگەن ەڭبەگىندە ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ەڭ كەمەلدەنگەن (كاميلي ينساني) ۇلگى- ونەگەسى جايلى ارنالى تانىمىنىڭ نەگىزىنە سايادى. وسى ءداستۇردىڭ جالعاسىن ابايداعى «تولىق ادام» جونىندەگى وي- پىكىردەن ايقىنىراق سەزىنەمىز. ابايدا مول تاراتىلىپ، ءجيى ءسوز بولاتىن «تولىق ادام»، «جارىم ادام»، «ادام بولۋ»، «ينسانياتتىڭ كامەلاتتىعى»، «بەندەلىكتىڭ كامەلاتتىعى»، «تولىق ينسانيات»، «ادامشىلىق»، «ادامنىڭ ادامدىعى»، «ادام بولۋ»، ت. ب. تولىپ جاتقان وسى icپەتتەc تەرميندىك ءمانى بار سوزدەر توبى، ول جايلى پىكىرلەردىڭ شىعار كوزى، ءتۇپ- توركىنى ءال- فارابي ەڭبەكتەرىندەگى ويلار جەلىسىنە قاراي سىلتەيدى.

اباي 14-قاراسوزىندە تىڭداۋشىلارىنا وراي: «جۇرەكتىڭ قاسيەتىن انىقتاپ بىلە المايدى»، دەپ رەنجي وتىرىپ ەسكەرتەتىنى بار. ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە جۇرەكتى راقىم، ادىلەت، شاپاعات اتاۋلىنىڭ قانات قاعىپ ۇشار قۇتتى مەكەنى دەپ قاراپ، جۇرەكتىڭ كۋلتىن كوتەرە ماداقتايدى. وسى جولدا ۇستانعان اسىل مۇراتتارىن ءومىر بويى ءوز شىعارمالارى ارقىلى جەلىلى تۇردە تاراتىپ، ناسيحاتتاۋدان تانبايدى. ماسەلەن، «اسەمپاز بولما ارنەگە» دەگەن ولەڭىندە:

اقىل مەن قايرات جول تابار،

قاشقانعا دا قۋعانعا.

ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،

سول جاراسار تۋعانعا.

الدىڭعى ەكەۋ سوڭعىسىز،

بىتە قالسا قازاققا.

الدىڭ جالىن، ارتىڭ مۇز

بارار ەدىڭ قاي جاققا؟

- دەگەندە اباي الدىڭعى ەكەۋى (اقىل، قايرات) بويىنا ۇيالاعان كىسىنى جارىم ادام دەپ قارايدى دا، ونى ءنارسىز جارتىكەش دۇنيە رەتىندە ۇعىنادى. ال الدىڭعى ەكەۋىنە سوڭعى قاسيەت (ادىلەت، شاپاعات) قوسىلا بىتكەن كىسىنى عانا تولىق ادام دەپ بىلەدى. ءوزى ارمانداعان اسىل مۇراتى - «ادام بولام دەسە» ۇلگى- ونەگەسى رەتىندە تولىق ادام تۋرالى ويلارىن ۇنەمى ناسيحاتتاپ، تاراتىپ وتىرادى. ابايشا ادىلەت، شاپاعاتتىڭ شىعار كوزى جۇرەك بولعاندىقتان: «.. .جاقسىلىققا ەلجىرەپ ەريتۇعىن مەن، جامانشىلىقتان جيرەنىپ تۋلاپ كەتەتۇعىن مەن، ادىلەت، ىنساپ، ۇيات، راقىم، مەيىربانشىلىق دەيتۇعىن نارسەلەردىڭ ءبارى مەنەن شىعادى»، دەپ ءوز تانىمىن رياسىز تۇردە اشىپ سالادى. ابايدىڭ تانىمىندا، اقىل، قايرات ەكەۋى دە جۇرەكتىڭ ىزگىلىكتى ىسىنە عانا قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى. اباي جۇرەك كۋلتىن كوتەرىپ، وعان شەشۋشى ورىن بەرگەندە، ونىڭ گۋمانيستىك ماعىناداعى تەتىگىنە سۇيەنىپ وتىرادى. ابايداعى وسى ويدىڭ دا ءتۇپ- توركىنىن تاعى دا بىز ءال- فارابيدەن تابامىز. سەبەبى ءال- فارابي اقىل جۇرەكتىڭ ىزگىلىكتى كوزدەگەن ارەكەتىنە عانا قىزمەت ەتۋى ءتيىس دەپ بىلگەندىكتەن: «...جۇرەكتىڭ ىزگى نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە قىزمەت ەتۋ تەك قانا ميعا ءتان قابىلەت!»، دەپ جازىپ، قايىرىلا ەسكەرتەدى. ەكى ويشىل پىكىرىندەگى مۇنداي ىلىكتەستىك كەزدەيسوق نارسە ەمەس، بۇل كوزقاراستاعى، دۇنيەتانىمداعى وزەكتەس كەلگەن بىرلىكتىڭ نەگىزىندە جاتىر.

مەشايۋن مەكتەبىندەگىلەردە دە حاۋاسقا ايرىقشا ءمان- ماعىنا بەرە قاراۋ جاعى باسىم جاتادى. ءال- فارابي «تابيعات عىلىمدارىنىڭ نەگىزدەرى» (كوسموگونيا) جايلى ەڭبەگىندە جالپى حاۋاسقا ءاciرece، ونىڭ حاۋاسي حامسا زاھيري دەپ اتالاتىن سىرتقى سەزىم مۇشەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان. ويتكەنى ءبىزدى قورشاعان بولمىستىڭ سىرىن تانۋدا سەزىم مۇشەلەرىنىڭ باستى ورىن الۋى سەبەپتى «سەزىمدەر دەگەنىمىز - حاۋاسي حامسا، بەس سەزىم مۇشەلەرى» - دەپ، ارنايى ءمان بەرە اتاپ ءوتۋى جاي نارسە ەمەس. ءال- فارابي اتاپ وتىرعان حاۋاسي حامسا جايلى فيلوسوفيالىق ۇعىمدار ابايدىڭ 27، 38-قاراسوزدەرى مەن «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەيتىن ولەڭىندەگى تەرمين سوزدەردىڭ نەگىزى وزەكتەس كەلىپ، ءبىر ماعىنادا بەرىلۋى ەكى ويشىل پىكىرلەرىندەگى بايلانىستىڭ توركىنىن اڭعارتا الادى. ابايداعى: «جانسىز جاراتقاندارىنان پايدا الاتىن جان يەسى حايۋانداردى جاراتىپ، جاندى حايۋانداردان پايدا الاتىن اقىلدى ينساندى جاراتىپتى»، دەگەن پىكىر دۇنيەنىڭ جارالۋى جايلى ءال-فارابيدىڭ: «ءتاڭىرى اۋەلى جانسىز دۇنيەنى، وسىمدىكتەردى، جان- جانۋارلاردى، سوڭىرا اقىل يەسى ادامداردى جاراتقان» دەيتىن ءداستۇرلى تانىمىمەن توركىندەس.

جوعارىدا ايتىلعان پىكىرلەردى ءا. ناۋاي سوزىمەن اتاساق «احسي جيھان» (بەينەلەۋ تەورياسى ماعىناسىندا) دەلىنەتىن دۇنيە تانۋ جولىنداعى اسا ءبىر كۇردەلى قۇبىلىستار. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنداعى باسىم جاعى دا وسى سالادا ايرىقشا بايقالادى. اباي ءوز شىعارمالارىندا حاۋاسي حامسا زاھيريگە (سىرتقى بەس سەزىم مۇشەلەرىنە) ەرەكشە ءمان بەرە قارايدى. اقىل، سانا دەگەنىمىز كۇندەلىكتى ءومىر پروتسەسىندە ءبىزدى قورشاعان ءومىر شىندىعىنىڭ سىرتقى بەس سەزىم ارقىلى، ياعني تانىمىنىڭ جيبيلي قۋاتىمەن سانامىزعا ساۋلەلەنۋىنەن پايدا بولاتىن رۋحاني قۇبىلىس دەپ تانيدى. ابايدىڭ: «اقىل، عىلىم بۇلار كاسىبي. كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، قولمەن ۇستاپ، تىلمەن تاتىپ، مۇرىنمەن يىسكەپ تىستاعى دۇنيەدەن حابار الادى.. . كىمدە كىم ەسىتىپ ءبىلۋ، كورىپ ءبىلۋ سەكىلدى نارسەلەردى كوبەيتىپ السا، ول كوپ جيعانى بار ادام»، دەگەندەگى اقىلدىڭ، سانانىڭ پايدا بولۋى تۋرالى دۇنيەتانىمىنىڭ توركىنى دە ءال- فارابيدەگى: «اقىل دەگەنىمىز تاجىريبەدەن باسقا ەشنارسە دە ەمەس»، دەگەن وي جەلىسىمەن ىلىكتەس جاتقان ىرگەلى ۇعىمدار ەكەنىن كورەمىز.

ءال- فارابي جان قۋاتىن: قوزعالتتىراتىن قۋات، تانىپ بىلەتىن قۋات دەپ ەكىگە بولەدى. ال ادام بويىنداعى تانىپ بىلەتىن قۋاتتىڭ ءوزىن ىشكى جانە سىرتقى جان قۋاتى رەتىندە قاراستىراتىنى بار. ءال- فارابيدەگى بۇل تانىمداردى دا اباي شىعارمالارىنان كوپتەپ ۇشىراتامىز. بۇل، اسىرەسە، ابايدا ارنايى ءسوز بولاتىن حاۋاس جايىنداعى وي تولعانىستارىندا مولىراق كورىنىس بەرەدى. ابايدىڭ 7، 17، 27، 38، 43-قاراسوزدەرى مەن «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» ولەڭىندە ءال- فارابيدە سارالاناتىن ىشكى جانە سىرتقى سەزىم مۇشەلەرى دە سول تۇرعىدان ءسوز ەتىلەتىنى بايقالادى. ارينە، وتە كۇردەلى ءارى كوپ قىرلى حاۋاس ۇعىمى اباي شىعارمالارىندا دا قات- قاباتتى ۇعىمداردان تۇرادى. سوندىقتان ونداعى ۇعىمداردىڭ جىگىن تانىپ بارىپ ءسوز ەتۋدى ەسكەرۋ قاجەت. اباي قاراسوزىندەگى سىرتقى بەس سەزىم مۇشەسى مەن ىشكى سەزىم مۇشەلەرى بىرلىكتە الىنىپ، حاۋاس رەتىندە ۇعىنىلاتىن جاقتارى دا بار. مۇنداي تانىم سەلجۋقتار ۇستەمدىگى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن تاجىكتىڭ اقىن، عۇلاما عالىمى ناسيري حيسراۋ ەڭبەكتەرىندە ناقتىراق تالدانادى. ول حاۋاستى ەكىگە، ياعني ىشكى، سىرتقى سەزىم مۇشەلەرىنە ءبولىپ، سىرتقى بەس سەزىم مەن ىشكى بەس سەزىمدى بىرلىكتە الىپ كورسەتەدى. ىشكى سەزىمگە: بولجام، قيال، اسەر، ەس، ويدى جاتقىزادى. ىشكى سەزىم ادامدى حايۋاناتتان جوعارى قويادى دەپ تانىعان ج. قاريبيعيداعى ميدىڭ ورنالاسۋ جايى تۋرالى تانىمنىڭ نەگىزى دە ن. حيسراۋمەن وزەكتەسىپ كەلىپ جاتىر. كەيدە حاۋاس جاراتۋشى بويىنداعى سيپاتتار (سيفاتيا) رەتىندە دە ايتىلادى. كەيدە ابايداعى كامالات عازامات تۋرالى ۇعىمدارمەن دە استاسىپ كەتەتىن جاقتارى بار.

ابايدىڭ حاۋاس تۋرالى ۇعىمى كوبىنەسە بەينەلەۋ تەورياسىمەن (احسي جيھان) ۇشتاسا كەلىپ، ول اسىرەسە ، 43-قاراسوزىندە ادام بويىنداعى جان قۋاتى جونىندەگى تانىمدارىمەن دە ىشتەي ساباقتاسىپ جاتادى.

ابايدىڭ 38-قاراسوزىندە ارنايى ءسوز بولاتىن: اللانىڭ بويىنداعى سيپاتتارىنا بايلانىستى ايتىلاتىن كامالات عازامات نەمەسە اللانى تانۋ جايلى پىكىرلەرى مەن ءال-فارابيدىڭ «فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىندا»، ونىڭ «ءبىرىنشى تۇلعا تۋرالى» دەگەن تاراۋداعى ويلارى سالىستىرا زەرتتەۋدى، ونداعى پىكىرلەردەگى ىلىكتەستىكتەردى اشا ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى.

ابايداعى «ادامدى تانىماقتىق» دەپ ءوز الدىنا سارالاناتىن ۇعىمداردىڭ ءتۇپ- توركىنى دە اريستوتەلدىڭ «جان تۋرالى» اتتى ەڭبەگى مەن ءال-فارابيدىڭ «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى تۋرالى تراكتاتىنداعى» جان تۋرالى تانىمىنا سايادى.

ءال-فارابيدەگى جان قۋاتى جايلى ۇعىمدار پسيحولوگيالىق قۇبىلىستاردىڭ بالاماسى رەتىندە ءسوز ەتىلسە، ابايدىڭ جان قۋاتى جونىندەگى ويلارى دا وسى تۇرعىدان باياندالىپ وتىرادى.

ءال-فارابيدىڭ ادامنىڭ دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋ قۋاتىنا (ال- قۋات المۋتەحايلا) ەرەكشە ءمان بەرە قاراعان نەگىزگى وي جەلىلەرى ابايدا ارنايى ءسوز بولاتىن حاۋاس، حاۋاسي حامسا زاھيري، حاۋاس ءساليم ۇعىمدارىمەن تىكەلەي ساباقتاسىپ كەلەتىن ءتۇبىرلى پىكىر ىلىكتەستىگىنەن بەلگى بەرىپ جاتادى.

اريستوتەلدىڭ «جان تۋرالى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىنە بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرىندە ءال- فارابي جان قۋاتى جونىندە وزىندىك سونى ويلار جەلىسىن تاراتقاندا، ولاردى وسىمدىك جانى، حايۋان جانى، ادام جانى دەپ ۇشكە جىكتەپ وتەدى. ال تانىم پروتسەسىن ادام جانىنا ءتان تۋما قۇبىلىس رەتىندە قاراعان. وسىنداي پىكىر جەلىلەرىن ابايدىڭ 7، 19، 27، 38، 43-قاراسوزدەرىنەن دە ۇشىراتامىز. جەتىنشى قاراسوزىندە «جاننىڭ ازىعى» جايىندا توقتالا كەلىپ اباي: «ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى»، دەپ، ونى جان قۇمارى ارقىلى قولعا تۇسەتىن رۋحاني قۇبىلىس رەتىندە تانىتادى.

ال 27-قاراسوزىندە حايۋان مەن ادام اراسىنداعى ەرەكشەلىكتى ولاردىڭ دۇنيەتانۋ سيپاتىنا قاراي جىكتەپ «...ھامما ماقۇلىققا دا قارا، وزىڭە دە قارا.. . جاننىڭ جارىعىن بارىمىزگە دە بىردەي ۇعارلىق قىلىپ بەرىپ پە؟ ادام الدىن، ارتىن، وسى كۇنىن - ۇشەۋىن دە تەگىس ويلاپ تەكسەرەدى. حايۋان ارتىن، وسى كۇنىن دە بۇلدىر بىلەدى. الدىڭعى جاعىن تەگىس تەكسەرمەككە، ءتىپتى جوق»، دەپ، تانۋ قابىلەتىنىڭ ادامدا زور ساپالىق ەرەكشەلىكتە بولىپ كەلەتىنىن اتاپ وتەدى. دەمەك، اباي جان قۇمارى، جان قۋاتى دەگەن رۋحاني قۇبىلىس ادامعا عانا ءتان نارسەلەر دەپ تانىعان.

ءال- فارابي مەن ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنداعى ىلىكتەس پىكىرلەردى ءسوز ەتكەندە ەرەكشە نازار اۋدارار نارسە - ءال- فارابي تۇزگەن عىلىمدى كلاسسيفيكاتسيالاۋ پرينتسيپىمەن ابايدىڭ تانىس بولعاندىعى. ارينە، ابايدىڭ ءال- فارابي جاساعان عىلىمدى جۇيەلەۋدەگى پرينتسيپىمەن تانىستىعى جاناما تۇردە دالەلدەنىپ وتىر. ءبىراق اباي ءوز شىعارمالارىندا عىلىمدى جۇيەلەۋ جونىندە پىكىرىن جاناما تۇردە بىلدىرگەندە، بەلگىلى دارەجەدە بولسا دا، انىقتاۋعا تۇرارلىق دەرەكتەرمەن ناقتىلى دالەلدەردىڭ ەداۋىر ورىن الاتىنىن ايتقان ورىندى. ماسەلەن، اباي 41-قاراسوزىندە: «...دۇنيەدە ەسەپسىز عىلىمداردىڭ جولى بار، سول ءاربىر جولدا ءبىر مەدرەسە بار»، دەپ، عىلىم سالالارىنىڭ مولدىعىن ءبىر ەسكەرتسە، كەيدە عىلىم سالالارىنىڭ ناقتىلى اتاۋلارىن جەكە- جەكە اتاپ تا وتىرادى. ال 38-قارا سوزىندە عىلىم سالالارىن ءبىرشاما جۇيەلەۋ ءپرينتسيپى ۇشىراسادى دا. بۇدان اباي عىلىمدى جۇيەلەۋ تۋرالى ەڭبەك جازدى دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك، ءبىراق ابايدىڭ عىلىمدى كلاسسيفيكاتسيالاۋ پرينتسيپىمەن تانىستىعىن عىلىم تۋرالى ويلار جەلىسىن سۇرىپتاپ تالداعاندا، دالەلدەۋگە تۇرارلىقتاي ناقتىلى دەرەكتەر كوزىن بەرەتىندىگى تالاس تۋدىرمايدى.

اباي عالىم، حاكىمدەر تۋرالى پىكىر قوزعاعاندا: «.. .ادام بالاسىنىڭ اقىل پىكىرىن ۇستارتىپ، حاق پەن باتىلدىقتى ايىرماقتىقتى ۇيرەتكەندىگى»، دەپ قوعامدىق عىلىمداردى ءوز الدىنا دەربەس توپتاستىراتىنى بار. نەمەسە: «دۇنيەنى بىلمەي قالماقتىق - ءبىر زارارلى ناداندىق»، دەۋىنەن تابيعات عىلىمدارى مەن قوعامدىق عىلىمداردى بىرگە الىپ وتىرعاندىعى بايقالادى.

ابايدىڭ «عاقىليات- تاسديحات» دەپ اتالىپ كەتكەن اتاقتى 38-قاراسوزىندە ارنايى تىلگە الىناتىن «ادامنىڭ ءبىلىمى»، «اللانىڭ عىلىمى»، «وزىندىك عىلىم»، «دۇنيەنىڭ عىلىمى»، «زاھيري عىلىم»، «اللانى تانىماقتىق»، دۇنيەنى تانىماقتىق» دەگەن ءتارىزدى تولىپ جاتقان عىلىم سالالارىن شىعىس فيلوسوفياسىندا قولداناتىن تەرمين سوزدەرمەن جانە قازاقى ۇعىمعا ساي الىنعان، تولەۋ سالار بالاما تۇردەگى اتاۋ سوزدەرمەن كەلتىرەدى دە، ولاردىڭ ءوزىن ءۇش ارنالى سالاعا ءبولىپ جىكتەي قاراستىرادى. بىرىنشىدەن، اباي ءوزى اتاپ وتىرعان «اللانىڭ عىلىمى»، «اللانى تانىماقتىق» دەگەنگە نەگىزىنەن تەولوگيالىق باعىتتاعى ءدىني عىلىمداردى جاتقىزادى. ەكىنشىدەن، «دۇنيەنى تانىماقتىق» دەگەنگە نەگىزىنەن وبەكتيۆتى دۇنيەنىڭ زاڭدىلىعىن اشۋ ارقىلى پايدا بولاتىن ناقتىلى تابيعات عىلىمدارىن، ياعني ابايدىڭ ايتۋىنشا «زاھيري عىلىمداردى» جاتقىزاتىن ءتارىزدى. ءۇشىنشى، «وزىندىك عىلىم» دەگەن اتاۋعا نەگىزىنەن جالپى كوعامدىق، عىلىمداردى ونىڭ ىشىندە اسىرەسە، «جان قۋاتى» نەمەسە «ادامنىڭ ءوزىن تانىماقتىعى» (ادامتانۋ، قوعامتانۋ) جونىندەگى عىلىم سالالارى قامتىلعان.

اباي تاراپىنان، وسىلايشا بەلگىلى دارەجەدە جۇيەلەنىپ تاراتىلاتىن عىلىم سالالارىنا كوز جۇگىرتسەك، قانداي تۇردە بولسا دا، ابايدىڭ عىلىمدى جۇيەلەۋگە قاتىسى ءال-فارابيدىڭ «سلوۆو و كلاسسيفيكاتسيي ناۋك» دەگەن ەڭبەگىندەگى پرينتسيپتەرى نەگىزىنە وتە جاقىن، بىر تەكتەس، ۇندەس كەلۋى كىمدى بولسا دا ويلاندىرا الارلىقتاي دەڭگەيدە جازىلعان. سەبەبى ءال- فارابي عىلىمدى جۇيەلەگەندە نەگىزىنەن 5 سالاعا بولەدى دە، ءار سالانى جەكە- جەكە تاراتىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا انىقتاما بەرىپ وتىرادى. وسى تاراتىلاتىن 5 سالانىڭ ەكىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى بولىمدەرى جانە وندا قامتىلعان عىلىم اتاۋلارى تۇگەلدەي بولماسا دا اباي شىعارمالارىندا نەگىزىنەن بار سالالار.

جوعارىدا ايتىلعان پىكىرلەردەن شىعاتىن ءتۇيىن - ءال- فارابي ەڭبەكتەرىنەن ابايدىڭ حابارى بولعاندىعى كۇمان تۋدىرمايدى. وسى سەبەپتى، اباي شىعارمالارىنىڭ ءنار العان باستاۋلارىنىڭ بىر توركىنى ءال- فارابي باستاعان مەشايۋندەر مەكتەبىنەن ىزدەۋ - ابايتانۋ الدىنا قويىلىپ وتىرعان ۋاقىت تالابى.

مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، پروفەسسور

Egemen Qazaqstan