اباي جانە مۇستافين
قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحىنداعى «قايتا ورلەۋ» ءداۋىرىنىڭ باسىندا تۇرۋ باقىتى ابايعا بىرەۋدىڭ ۇسىنىسى بويىنشا بەرىلگەن «مارتەبە» ەمەس، ۋاقىت ولشەمىنەن سارالانعان دانالىق ويعا، اقىندىق قۋاتقا، كوركەمدىك دارالىققا، الەمدىك وي- سانا پاراساتىمەن بايگە الاڭىنان ءۇن قاتقان وزات ويلى كلاسسيكتى مويىنداۋدان بارىپ قالىپتاسقان شىنايى پىكىر.
ابايدىڭ ەستەتيكالىق ويلارىنىڭ نەگىزگى ءمانى، ونىڭ كوركەمدىك تۋرالى ۇعىم- نانىمى ايقىن بەلگى بەرەتىن «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى...» دەگەن ولەڭىن ەسكە تۇسىرەيىك. ءوزىنىڭ دانالىق بولمىسى، ءسوز ونەرىندەگى دارالىق سيپاتى پوەزيا الەمىندە ەرەكشە بيىكتىككە كوتەرىلگەن ابايدىڭ ادەبيەتكە قويار نەگىزگى كوركەمدىك تالعام- تالاپتارىن ولەڭ سوزگە بايلانىستى ءبىلدىرۋى زاڭدى ەدى. اباي ايتقان تالاپ- تىلەكتەردىڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى كوركەم شىعارمانىڭ مازمۇندى، يدەيالى بولىپ كەلۋىنە ايرىقشا زەر سالسا، ەكىنشىدەن، مازمۇن مەن ءتۇردىڭ ۇيلەسىمىن قاداعالاۋدى، بىرلىگىن ساقتاۋدى قاتتى كوزدەگەن.
ونەر الەمىندەگى ابايدىڭ وسى ونەگەلىك سيپاتى وزىنەن كەيىنگى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن تىڭ يدەيا، سونى ءتۇر، جاڭا كوركەمدىك ۇلگىلەردىڭ باستاۋ كوزى رەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمانىن جويماعان، ءارقاشان باعدار بولا بەرەتىن قۇبىلىس. ابايدىڭ ونەگەلىك قىرلارىنىڭ باعدارى سالا- سالا. قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە ودان ۇيرەنبەگەن، ونىڭ كوركەم ونەرگە قويعان تالاپ- تىلەكتەرىن باسشىلىققا الماعان اقىن-جازۋشى جوق.
الايدا ول تالاپتاردى بويىنا سىڭىرە ءبىلۋ ءار جازۋشىنىڭ تالانت- دارىنىنا، زەرتتەي ىزدەنىپ، كوڭىلىنە زەردەلەپ توقي بىلۋىنە بايلانىستى. ادەبيەتتەگى اباي تۇلعاسىنىڭ بيىكتىگى، كلاسسيك ونەر تۋىندىسىن جاساي الۋى، كوركەمدىك ۇلگىنى ەرەكشە مەڭگەرۋىمەن قاتار ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ رەاليستىك بەينەسىن جاساي بىلۋىندە. ءوز زامانىنىڭ مىنەز- قۇلقىن زەردەلەپ، بۇگىنگى ءداۋىر مەن كەشەگى كۇندەرىن سارالاپ، بولاشاق ءومىردى پايىمداي الۋىندا.
قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى ع. مۇستافين شىعارمالارىندا اباي ونەگەسى، اباي ءداستۇرى بەرىك ورىن تەپكەندىگى، جازۋشىنىڭ الدىنا جاڭا يدەيالىق ماقساتتار قويىپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ كوركەم بەينەسىن جاساي بىلۋدە ابايمەن ۇندەستىگى ايقىن سەزىلەدى.
ونداعان اڭگىمەلەرى مەن بىرنەشە شاعىن پەساسىن بىلاي قويعاندا، «شىعاناق»، «ميلليونەر»، «قاراعاندى»، «داۋىلدان كەيىن»، «كوز كورگەن» سياقتى رومان، پوۆەستەرى ارقىلى جازۋشى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا، كوركەمدىك جەتىستىكتەرگە جەتۋىنە مول ۇلەس قوستى. جازۋشىنىڭ قاتار تۇزەگەن بۇل شىعارمالارى ءبىر-بىرىنە جالعاسىپ جاتقان ۇلكەن كەزەڭدى قامتي وتىرىپ، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاق حالقىنىڭ كوركەم شەجىرەسىن جاسادى دەۋگە بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ع. مۇستافين ۇلى اقىن ءداستۇرىن، اباي ونەگەسىن بىرنەشە ءتۇرلى سيپاتتا ساباقتاستىرا الدى.
ءبىرىنشى، ع. مۇستافين دە اباي سياقتى تاقىرىپتى ءوز داۋىرىنەن، بىرگە تىنىستاپ، قاتار تىرشىلىك جاساپ جۇرگەن زامانداستارىنىڭ ءىس- ارەكەتىنەن، كوزىمەن كورىپ، باستان كەشىرگەن ءومىر شىندىعىنان ىزدەپ تاپتى. ەكىنشى، ءسوز ونەرى جايلى اباي كورسەتكەن تالاپ دەڭگەيىنە دەن قويدى. ءار ءسوزدىڭ، ءار سويلەمنىڭ كوركەم قۇرىلۋى مەن ونداعى ويدىڭ تەرەڭ دە ماعىنالى بولىپ شىعۋىنا ەرەكشە نازار اۋداردى. جازۋشىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان شىعارمالارىنىڭ قاي- قايسىسىندا بولسىن، ماقال- ماتەلگە اينالىپ كەتكەن جولدار از كەزدەسپەيدى.
عابيدەن مۇستافين ءۇشىن ابايدان ۇيرەنۋ دەگەن ۇعىم - جاي ەلىكتەۋ ەمەس، جازعان شىعارمالارىندا ءوز تاراپىنان قانداي ءبىر كوركەمدىك ۇلگى اكەلۋ، ەشكىمدى قايتالامايتىن جاڭا كوركەمدىك ولشەم ەنگىزە ءبىلۋ. «ۇيرەنۋ دەگەن - كوشىرىپ نە جاتتاپ الۋ ەمەس، شىعارماشىلىق مەڭگەرۋ»، دەپ جازادى جازۋشى «ادەبيەتىمىزدىڭ جايى مەن مىندەتتەرى» اتتى ماقالاسىندا.
جازۋشى ع. مۇستافين اباي قالدىرعان كوركەمدىك ولشەمدى بويىنا قانشالىقتى سىڭىرۋگە تالپىنسا، وزىنەن كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنىڭ دە سول تالاپ بيىگىنەن كورىنۋلەرىنە ىقپال ەتەتىن ويلارىن ورتاعا سالادى. ءوزى باسىپ وتكەن شىعارماشىلىق جولداعى قيىندىقتار مەن ونى يگەرۋدەگى تاجىريبەلەرىن ەسكە سالا وتىرىپ، بىلاي دەيدى: «جازۋشى ەڭبەگى - قيىن، جاۋاپتى، ەڭ ارداقتى ەڭبەك. عىلىمدا داڭعىل جول بولماسا، كوركەم ادەبيەتتە دە داڭعىل جول جوق. مەن ءبىراز جاسادىم، ءبىراز ەڭبەك ەتتىم، قالامىم ابدەن توسەلگەندەي بولدى. سوندا دا ءاربىر جاڭا شىعارما تۇسىندا باستىقپاعان تايداي بۇلعاقتاي بەرەمىن، شارق ۇرىپ ىزدەنە بەرەمىن. ويلارىمدى، جازعانىمدى سان رەت ءوشىرىپ، سان ەلەكتەن وتكىزىپ بارىپ جارامدى دەگەنىمدى عانا قالدىرامىن. سول جارامدىمدى جازىپ وتىرعاندا كۇلەمىن، قۋانامىن، قايعىرامىن، جىلايمىن».
اۋەلى ون جاسىندا اۋىل مولداسىنان ەسكىشە حات تانىپ، 1916 -جىلى سپاسسك زاۋىتىنىڭ تابەلشىسى ماۋقىمنىڭ ءجۇسىبى دەگەن ادامنان ازداپ ورىسشا ءدارىس الادى. ودان كەيىن زاۋىت جانىنداعى ورىس- قازاق مەكتەبىنە ءتۇسىپ، بىرەر جىل عانا وقىعان عابيدەن ءمۇستافيننىڭ ودان ءارى رەسمي وقۋ ورنىندا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. بۇدان سوڭ ءومىر بويى ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ ءبىلىم جيناۋدا دا اباي داعدىسىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن كورەمىز.
عابيدەن تابيعي تالانتىنا قوسا ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداماسا، كوز مايىن تاۋىسىپ تەر توگە ەڭبەك ەتپەسە، كوشپەلى اۋىلدا، كوپ بولسا اكەسىنىڭ ادالدىعى مەن تۋراشىل مىنەزىن ۇستاپ قالعان اقساقالدىڭ ءبىرى بولىپ قالار ەدى. قوعام، الەۋمەتتىك ورتا، قاجىرلى ەڭبەك ونى ءوز ۋاقىتىنىڭ سۋرەتكەرى ەتىپ شىعاردى.
جازۋشى بولمىسى، ونىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى تۋرالى اكادەميك س. قيرابايەۆ: «عابيدەن تالانتى - حالىقتىق تالانت. رەسمي العان ءبىلىمى از بولسا دا، ول - ءوز بەتىنشە وقىپ، وزىنشە ىزدەنۋدەن جالىقپاعان ادام. ونىڭ جازۋشىلىق ونەرى دە قاراڭعى ادامنىڭ تالانتى ەمەس، ىزدەنگىش، ءوسۋ ۇستىندەگى جازۋشىنىڭ تالانتى. ول ءبىر كىتاپتان ءبىر كىتاپقا جەتىلە، تولىسا تۇسۋدە. ونى «شىعاناق» پەن «ميلليونەردەن» كەيىن جازىلعان «قاراعاندىدان»، ال ودان سوڭ تۋعان «داۋىلدان كەيىننەن» ءتىپتى كورەمىز»، دەپ سيپاتتايدى.
كەزىندە بۇل شىعارمالاردىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كاسىبي دەڭگەيگە جەتكەن، وداقتىق ادەبيەت دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، دۇنيەجۇزىلىك ارەناعا شىققان ادەبيەت رەتىندە باعالانۋى جايدان- جاي ەمەس. ءوز وقىرماندارىمىز عانا ەمەس، شەتەلدىك وقىرمانداردىڭ دا قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزىپ، عابيدەن روماندارىنىڭ كەيىپكەرلەرى تۋرالى پىكىرلەرىن بىلدىرگەن سانسىز حاتتار كەلىپ جاتۋى ادەبيەتىمىزدىڭ ابىرويىن كوتەرگەنىن ايعاقتايتىن فاكتىلەر.
سول حاتتاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى سوناۋ اۋستراليادان حات جازعان رالف بۋاسە دەگەن ازامات «ميلليونەر» رومانى تۋرالى اسەرىن بىلاي باياندايدى: «قۇرمەتتى عابيدەن مۇستافين! مەن «ميلليونەردى» جاڭا عانا وقىپ شىقتىم. بۇل كىتاپ مەنى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ باتپاعىنان قۇدايلار مەكەنى - تاۋ باسىنا الىپ شىقتى... مەن ءسىزدىڭ ەلىڭىزدى بىلمەيمىن، جەر كاسىبىمەن دە شۇعىلدانعان ەمەسپىن، ونىڭ ۇستىنە سىزدەردىڭ كولحوزدارىڭىزدىڭ قالاي دامىپ كەلە جاتقانىنان دا حابارىم از. سوعان قاراماستان، ەگەر مەن وسى كىتاپتى وقىپ شىققان كولحوزشى بولسام، روماننىڭ كەيىپكەرى جومارت ىستەگەن ىستەردەن ەكى ەسە ارتىق ىستەگەن بولار ەدىم».
بۇل جەردە ماسەلە عابيدەننىڭ نە تۋرالى جازعانىندا ەمەس، «سوتسرەاليزم» شارتتارىنىڭ ورىندالۋى نەمەسە ورىندالماۋى جايىندا ەمەس، وقىرمانعا اسەر ەتەر وبراز سومداۋ شەبەرلىگى جونىندە بولىپ وتىر. مۇنداي كوزقاراس، پىكىرلەردىڭ سارىنىنان اباي تاعىلىمىن تەرەڭ زەردەمەن ۇعىنىپ ساناعا سىڭىرە بىلگەن قالامگەردىڭ تاعى ءبىر شەبەرلىك قىرىن اڭعارامىز. ال نەمىس اقىنى بەرتولد برەحتىڭ عابيدەن رومانىنىڭ اسەرىمەن شىعاناق بەرسييەۆ تۋرالى پوەما جازعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى!؟ بۇل ورايدا دۇنيەجۇزىلىك شەڭبەردە نازار اۋدارتىپ، تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان مۇستافين تۆورچەستۆوسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. جازۋشىنىڭ ابايدان سىڭىرگەن داعدىسى جالپى كوركەم شىعارما، ادەبيەتكە بايلانىستى تولعانىستارىندا دا ۇنەمى كورىنىس تاۋىپ، ءوز تاجىريبەسىنەن جيناقتاعان ويلارىن ورتاعا سالىپ وتىرادى.
مىسالى، «زور مىندەت، جوعارى تالاپ» دەگەن ماقالاسىندا شىعارماشىلىقتا كەزدەسەتىن كەيبىر ولقىلىق شەڭبەرىندە وي قوزعاي كەلىپ: «ءبىزدىڭ ارامىزدا «ءومىردىڭ ءوزى كوركەم، ونى ەشتەڭە قوسپاي- اق سول كۇيىندە جازىپ بەرشى» دەۋشىلەر دە بار، ادەبيەت ەڭبەگىن تىم جەڭىلگە سايعاندىق. جازۋشى فوتوگراف ەمەس. كورگەنىن كورگەن، بىلگەنىن بىلگەن قالپىندا جازا سالعان، ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق ەلەگىنەن وتكىزبەگەن جازۋشى ناعىز جازۋشى ەمەس. ءومىر شىندىعىن ادەبيەت شىندىعىنا اينالدىرۋ جولىندا تالاي وتكەلدەر جاتىر... تاقىرىپ، فاكتىلەر قانداي قىزىق بولعانمەن، جازۋشى ءۇشىن ماتەريال عانا. جاقسى ماتەريالدى ولاق قول قور ەتەدى، شەبەر قول جوندەپ ماتەريالدان بىردەمە شىعارادى»، دەپ تۇيىندەيدى.
قالامگەر حالىقتىڭ بەينەلى، قاناتتى سوزدەرىن ورىندى پايدالانا وتىرىپ، ءوز تاراپىنان دا وتكىر، ىقشام ءسوز تىركەستەرىن جاساي بىلگەن. اباي ولەڭىندەگى كوپتەگەن جولدىڭ ماقال- ماتەلگە اينالىپ كەتكەنى سەكىلدى ع. مۇستافين شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن: «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ، پىسكەن استى جەۋشى كوپ»، «سىنشىنىڭ ءبارى بىردەي ءمىنشى مە، جەۋشىنىڭ ءبارى بىردەي ەنشى مە؟»، ء«ومىر ەگەر اشىنى بەرمەسە، ءتاتتىنى بىلەر مە ەدىك، ءتاتتىنى بەرمەسە، اشىنى بىلەر مە ەدىك؟»، «تەڭىزدەي تەرەڭ حالىق ىشىندە الماستاي اسىل ويلار جاتىر»، «جاقسى ءتارتىپ ادەتكە اينالسا - ىرىس، جامان ءتارتىپ ادەتكە اينالسا - قىرسىق»، «باردى قاناعات تۇتىپ، جوقتى ىزدەمەۋ - مەشەۋلىك» ت. ب. ءتارىزدى بەينەلى تىركەستەر قاناتتى سوزدەرگە اينالۋى سونىڭ ايعاعى. كەيىپكەر بەينەسىن سومداۋ بارىسىندا پورترەت جاساۋ شەبەرلىگى دە ونىڭ وزگەشە ونەرپازدىق قىرىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. وسىنىڭ ءبارى دە - اباي تاعىلىمىن ونەگە تۇتىپ، اباي ءداستۇرىن ساباقتاستىرا ءبىلۋدىڭ جەمىسى.
از سويلەپ، كوپ تولعانۋ تاعىلىمىن ابدەن بويىنا سىڭىرگەن جازۋشى ادەبيەت جايلى ويلارىن دا ايتۋعا مىندەتتى تۇستا عانا سىنشىل زەردە، بيىك تالعام دەڭگەيىنەن سۇزگىدەن وتكىزىپ، سىعىمداپ بەرىپ وتىرعان.
«ادەبيەت - ادام ونەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزاق جاسايتىنداردىڭ ءبىرى» دەي وتىرىپ، ءسوز ونەرى جايلى بىلايشا تولعانادى: «ادەبيەت - ويدىڭ، ءتىلدىڭ جەمىسى. العىر ءتىل كۇن شالماعاندى شالادى، قاراڭعى كوڭىلگە ساۋلە بەرە الادى، سۋىق كوڭىلدى جىلىتا الادى». وسىلايشا ادەبيەتتىڭ ماڭىزى، مىندەتى جايلى، ءار كەزدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى، ولاردىڭ شىعارمالارى تۋرالى تولعانىستارىن ءبىلدىرىپ وتىرعان.
ءوزىنىڭ ادەتتەگى جيناقى دا قىسقالىقتى باعدار تۇتاتىن قالپىن ساقتاي وتىرىپ، ۇلى اباي مۇراسى جايلى دا ويىن ءبىر ماقالانىڭ اۋماعىندا ساباقتاعان. ابايعا ارنالعان «جۇلدىزى ولەڭ- جىردىڭ سونبەيتۇعىن» اتتى ماقالاسىن ع. مۇستافين 1971 -جىلى ۇلى اقىننىڭ ءجۇز جيىرما بەس جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ جازعان. جازۋشىنىڭ 1978 -جىلى شىققان «وي اۋەندەرى» كىتابىندا باسىلىپ، كەيىن بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ بەسىنشى تومىنا ەنگىزىلگەن. ماقالادا ابايدىڭ ادەبيەتتەگى تاريحي ورنى، اقىندىق تۇلعاسى جايلى سىر تولعايدى.
«ادەبيەت، شىن ماعىناسىنداعى ادەبيەت جويىلمايدى. ءوز تۇسىنداعى قاۋىم تىرشىلىگىن، تابيعات تىرشىلىگىن كەيىنگى ۇرپاققا، كەيىنگى قاۋىمعا جەتكىزىپ بەرىپ وتىرادى. وسىنىڭ مىسالىن الىستان ىزدەمەي- اق، ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ فولكلور، ەپوسىنان نەمەسە اباي شىعارمالارىنان كورىپ، ءبىلىپ كەلەمىز» دەي كەلىپ، ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ەرەن ۇلگى مەن جان- جاقتىلىعىنا، اۋدارماشىلىق شەبەرلىگىنە توقتالادى.
«اباي شىڭى بارىمىزدەن جوعارى تۇر. ورىستىڭ ۇلكەن ادەبيەتشىلەرى ايتقانداي- اق پۋشكيننىڭ، تولستويدىڭ ورنى بوس تۇر دەمەكشى، ءبىزدىڭ ابايدىڭ دا ورنى بوس تۇر»، دەيدى جازۋشى. اباي تالانتىنىڭ قاينار كوزى، دانالىق سيپاتىنىڭ نەگىزى جايلى ويىن بىلايشا وربىتەدى: «ارينە ەشبىر شىڭ تەك ءوزى عانا ءتىپ- تىك شىعىپ كوتەرىلمەيدى. شىڭ نەعۇرلىم بيىك بولسا، سولعۇرلىم ونى قورشاعان توبە، شوقىلار دا كوپ بولماق. ابايدى اباي ەتكەن - الدىمەن ءوزىنىڭ حالقى. تاستاق جەرگە وسىمدىك وسپەيدى. ابايدى وسىرەتىن ورتاسى - ارىدەن كەلە جاتقان حالىقتىڭ مۇراسى. شىعىستان، ەۋروپادان العان ءبىلىم نارلەرى». از سوزگە كوپ ماعىنا سىيدىرىپ ايتىلعان بۇل جولداردا تاريحي باعا، تەرەڭ تۇجىرىم جاتىر.
«ەڭبەك جالىنى، وي قاناتى» دەگەن ماقالاسىندا ع. مۇستافين ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىز جالاڭ تاقىردا وسپەگەنىن، ونىڭ تەرەڭ تامىرى، نەگىزى پروگرەسسيۆتىك مادەني داستۇرىمىزدە جاتقانىن ايتا كەلىپ، بۇگىنگى قازاق جازۋشىلارى اباي ءداستۇرىن، رەاليزم مەن گۋمانيزم ءداستۇرىن ارداقتايتىنىن ەسكە سالادى. بۇل ورايدا ادەبي ءداستۇردى جاڭارتۋ، بايىتۋ دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ كلاسسيك - ابايدان ەڭبەك ادامىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ۇيرەنۋ، تۋىسقان حالىقتاردىڭ وزىق داستۇرلەرىن سىيلاۋ سەكىلدى جاقسى قاسيەتتەردى قابىلداپ، ولاردى الەۋمەتتىك جالىنىمەن، ۇشقىر ويلارمەن بايىتۋ ەكەنىن ۇقتىرادى.
قۇنىپيا الپىسبايەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
Egemen Qazaqstan