ەتنوگراف: قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن مەيرامحانا بيزنەسىنە بەيىمدەۋگە بولادى
ناۋرىز مەيرامىندا ءداستۇرلى تۇردە ناۋرىز كوجە پىسىرەمىز. ەتنوگراف ايگەرىم مۇساعاجينوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامىنىڭ سانى 200 گە جەتەدى.
ول ونىڭ ىشىنەن 50 ءتۇرىن ىرىكتەپ، «قازاقى اس: ءداستۇر مەن ءدام» كىتابىنا ەنگىزگەن. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى - دۇرىس تاماقتانۋدىڭ كەپىلى. بۇل تۋرالى ول «قازاقپارات» تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
ۇلتتىق تاعام تۇرلەرىن ناسيحاتتاۋدى ارمانداپ ءوستىم «مەنىڭ قازاقستان اۋماعىندا عانا ەمەس، التاي، باتىس ءسىبىر، وزبەكستان، قىرعىزستان سياقتى شەكارالاس مەملەكەتتەردە ساياحاتتاپ جۇرگەنىمە 13 جىل بولدى. باستى ماقساتىم - ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى جان- جاقتى زەرتتەپ، سالت- داستۇرىمىزگە ەنگەن جاڭاشىلدىقتى باقىلاپ، ءوزىم جيناعان ءبىلىمدى كەلەر ۇرپاققا ماقالا، كىتاپ ارقىلى جەتكىزۋ. مەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناپ، ونىڭ قانشالىقتى كەرەمەت ەكەنىن ناسيحاتتاۋدى ارمانداپ ءوستىم. ەڭ باستىسى - ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاعامنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى زور. مەنىڭ باسشىلىعىممەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك اۋماعىنا ەكسپەديتسيا جاسالدى. ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بولەتىن گرانت نەگىزىندە جىل سايىن «سارىارقا قازاقتارىنىڭ ماتەريالدىق ەمەس مۇراسى» باعدارلاماسى اياسىندا ماتەريالدىق ەمەس مۇرانىڭ ءارتۇرلى باعىتىن زەرتتەدىك. وسى جۇمىس ناتيجەسىندە ءار ايماقتا ۇلتتىق تاعامدار قالاي دايىندالاتىنىن بىلدىك»، - دەيدى ەتنوگراف.
ايگەرىم مۇساعاجينوۆا - ەتنوگراف، عالىم، ق ر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ «حالىق قازىناسى» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ماتەريالدىق ەمەس مۇرالارىنىڭ جەتەكشىسى.
ايگەرىم مۇساعاجينوۆا «قازاقى اس: ءداستۇر مەن ءدام» كىتابىن عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دوسىمبەك حاتران، قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى يۋري سينياۆسكيمەن بىرگە جازعان. ال كىتاپتاعى سۋرەتتەردىڭ اۆتورى - دينارا ءجۇنىسوۆا.
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ول كاسىبي مامانداردان قۇرالعان توپتا جۇمىس ىستەگەن. ولار ءبىر جىل بويى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، قازاقتىڭ تاعامدارى تۋرالى كوپ مالىمەت جيناعان.
ۇلتتىق تاعامدار بالالىق شاعىمىز بەن تۋعان جەرىمىزدى ەسكە سالادى
«Kazakh geography» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنە العىس ايتامىن. ولار وسى جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىنا ىقپال ەتىپ، كىتاپ شىعارۋعا قاتىستى نەگىزگى دەمەۋشىمىز بولدى.
كىتاپ اتاۋى نە سەبەپتى «قازاقى اس: ءداستۇر مەن ءدام» بولدى؟ ۇلتتىق تاعامداردىڭ ەرەكشەلىگى - بالالىق شاعىمىزدى، تۋعان جەرىمىزدى، ءۇيىمىزدى ەسكە سالاتىن ءتىل ۇيىرەتىن ءدام، جۇرەگىمىزگە جاقىن ەموتسيالار مەن سەزىمدەر سىيلايدى. بۇل كىتاپقا بار- جوعى ۇلتتىق تاعامنىڭ 50 ءتۇرى عانا ەندى. بۇل جۇمىسىمىزدىڭ باستاماسى عانا. مەن وسى جۇمىس بارىسىندا ءبىزدى قولداعان جانە كومەكتەسكەن ادامدارعا العىس ايتقىم كەلەدى. ولار اپا، اجەلەرىنەن ەستىگەن تاعام تۇرلەرىن بىزگە ايتىپ بەردى. ءبىز اۋىلداعى ءار ۇيگە كىرىپ، ۇلتتىق تاعام تۋرالى نە بىلەتىندەرىن سۇرادىق. اۋىل تۇرعىندارى وزدەرى نە بىلەدى سونىمەن ءبولىسىپ، وزدەرى ايتقان تاعامدى دايىنداپ بەردى»، - دەيدى عالىم. ايگەرىم كىتاپ شىعارۋ تۋرالى وي تۋىنداعانىنا كوپ ۋاقىت بولعانىن ايتتى.
ول اسپازدارعا، ۇيدە وتىرعان كەلىنشەكتەرگە ارنالعان، ونىڭ ىشىندە ەت، ءسۇت، ءداندى داقىلداردان جاسالاتىن تاعامدار تۋرالى بىرنەشە كىتاپ شىعارعىسى كەلەدى.
«قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاعامدارىن دۇرىس تاماقتانۋدىڭ نەگىزى رەتىندە قارايمىن. قىمىز تۇرلەرىنە قاتىستى عانا قانشاما ماقالا، كىتاپ جازۋعا بولادى. مەنى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى قالاي جاسالاتىنى ۇنەمى قىزىقتىرادى. مىسالى، شەلپەكتىڭ ءپىشىنى نە سەبەپتى دوڭگەلەك جانە بىركەلكى بولعان؟ ول نەمەن بايلانىستى ەكەنى مەن ءۇشىن ءاردايىم قىزىق بولاتىن. قازاقتىڭ تاعامدارى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ باسىن قوسۋعا نەگىزدەلگەن»، - دەيدى ول.
ۇلتتىق تاعامدار ەت، ءسۇت جانە ءداندى داقىلداردان جاسالعان
ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق تاعامدار كوبىنەسە ەت، ءسۇت جانە ءداندى داقىلداردان جاسالعان. مىسالى، ەتتى قىمىزعا سالىپ مارينادتاعان جانە ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە ءدامى بولعان. كەز كەلگەن ەت ونىمدەرىنەن جاسالعان تاعام جەگەن سوڭ قىشقىل ءسۇت ونىمدەرىن ىشكەن. ول اعزاداعى مايدى ىدىراتۋعا كومەكتەسكەن. ءداندى داقىلدار بوتقا دايىنداۋعا قولدانىلعان. ونىڭ ءبىرى «بىلامىق» دەپ اتالادى، ول ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى تاڭعى اس. سونداي-اق، ەجەلدە قازاق حالقى ناۋرىز كوجەنى قالاي دايىنداعانى تۋرالى ايتتى. «ناۋرىز مەيرامى - تابيعاتتىڭ عانا ەمەس، ادامنىڭ دا جاڭارۋى. بۇل مەيرام كۇنى ادامدار كوڭىلدە قالعان رەنىشتەرىن ۇمىتىپ، جاڭا ءومىر باستايدى. مەيرام كۇنى تۋعان- تۋىس، دوس- جاران داستارحان باسىنا جينالادى.
قازاقستار تاعام ارقىلى دوستىقتى، وتباسى بىرلىگىن، ىرىس- ىنتىماعىن دارىپتەپ، كەلىنشەكتەر «تەلشىك» تاعامىن دايىنداعان. سوعىم سويىلعان كەزدە جىلقىنىڭ جۇرەك قابى - ۇلپەرشىكتىڭ ءتۇپ جاعىن اينالدىرا كەسىپ، ىشىنە ىشەككە سىيماي قالعان بولىگىن سالىپ، ۇنعا باتىرىپ قوياتىن بولعان. ناۋرىز مەيرامىندا ونى الىپ، ۇساقتاپ تۋراپ، قۋىرداق جاسايدى. ال ۇندى اجەلەر يلەپ، بالالارعا «ۇزبەنتاي» دايىندايدى. قامىردى سۇتكە ءسۇزىپ سالىپ، سورپا ەتىپ دايىنداعان. ناۋرىز كوجە ناۋرىز مەيرامىنىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس بولعان. تۋىستار جينالىپ، ءارقايسىسى ءداندى داقىل الىپ كەلىپ، ناۋرىز كوجە دايىندايدى. بۇل «وسىلايشا قىستىڭ سۋىعى ارتتا قالدى، ەندى بىرىگۋىمىز كەرەك» دەگەندى بىلدىرەدى»، - دەيدى ەتنوگراف.
ايگەرىم اتاسى مەن اجەسىنىڭ تاربيەسىندە بولعان. بالالىق شاعىندا اجەسى وعان سالت- داستۇرلەر، ۇلتتىق تاعام تۇرلەرى تۋرالى ايتىپ، ونىڭ نە ءۇشىن دايىندالاتىنىن ايتقان. ونىڭ وسى سالاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى وسىلاي باستالعان. «قازاقى اس: ءداستۇر مەن ءدام» كىتابىنا «قيماي»، جۇرگە»، «ۇرپەرشە»، «شۇبەوراما»، «اسقاباق قۋىرداق»، «قارا قۋىرداق»، «مەكرە»، «مي شۇجىق»، «قانسوق» سياقتى تاعام تۇرلەرى ەنگەن.
نە جەسەڭ-سولسىڭ
«نە جەسەڭ - سولسىڭ». حالىق دانالىعى وسىلاي دەيدى. باتىس قازاقستاندا مال ەتىن عانا ەمەس، بالىقتى دا اسىپ جەي بەرەدى. ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ءار تاعامنىڭ ءوز فيلوسوفياسى بار. ءتىپتى ەر ادامدار عانا جەۋگە بولاتىن نەمەسە تەك بالالارعا جەۋگە بولاتىن تاعام تۇرلەرى بار. مىسالى، ايەلدەر وتاعاسىن قىسقى ۇيقىدان وياتىپ، سەرگىتۋ ءۇشىن «ۇيقىاشار» تاعامىن ازىرلەگەن.
قىستان قالعان ءسۇر ەتتى ۋىزعا قايناتىپ پىسىرەتىندىكتەن، بۇل تاعام تويىمدى ءارى اقۋىزعا باي بولعان. «وكپەدەن جاسالاتىن «وكپە ءسۇت» دەگەن تاعام بار. ول وكپەگە كومەي ارقىلى ءسۇت قۇيىپ جاسالادى. بۇل تاعامدى وتاناسى ۇيگە تۋىستارى كوپ ۋاقىت كەلمەي كەتكەن ۋاقىتتا «وكپەلەمەسىن»، «وكپە- رەنىشتى ۇمىتايىق» دەگەن نيەتپەن جاسالعان. «جاۋجۇرەك» تاعامى ارقىلى انا بالاسىنا دەگەن ماحابباتىن بىلدىرگەن. بالاسى الىس جولعا شىعار كەزدە اناسى باۋىر ءپىسىرىپ بەرگەن جانە سول ارقىلى اش قالۋدان ساقتاۋىن تىلەگەن»، - دەيدى ايگەرىم مۇساعاجينوۆا.
«جۇقا نان» - جۇقا شەلپەك. ول سۋ مەن تۇز قوسۋ ارقىلى دايىندالعان. دايىن بولعان قامىردى جايىپ، قازانعا اۋناتىپ، ودان كەيىن قۇرت پەن ماي قوسىپ جەگەن. قىس مەزگىلىندە بۇل قۇنارلىعى ەتتەن جاسالعان تاعامدارمەن بىردەي بولعان.
«قازاقتىڭ تاعامدارىن مەيرامحانا بيزنەسىنە ىڭعايلاۋعا كەلمەيدى دەگەن ستەرەوتيپ قالىپتاسقان. شىن مانىندە مەيرامحاناعا بەيىمدەپ جاساۋعا بولاتىن تاعام تۇرلەرى كوپ. مىسالى «ميپالاۋ» قويدىڭ باسىنان دايىندالادى جانە قۇرت، قىمىز قۇيىلىپ بەرىلەدى. مىسالى، قۇرت، ىرىمشىك ءبىزدىڭ يممۋنيتەتىمىزدى كوتەرەدى. اتا- بالالارىمىز تاعام دايىنداعان كەزدە ەت، ءسۇت، ءداندى داقىلداردى جاقسى ۇيلەستىرە بىلگەن، سول سەبەپتى اعزامىزدا دارۋمەندەر جەتكىلىكتى بولعان. بۇگىنگى تاڭدا وسىعان نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماقسات - وسىنداي قۇندى مالىمەتتەردى جيناقتاپ، كەلەر ۇرپاققا قالدىرۋ»، - دەيدى ول. ەسكە سالا كەتسەك، بۇعان دەيىن اتالعان كىتاپتىڭ جارىققا شىققانى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز.
اۆتور: زارينا قاھارمان