سايات اتىنىڭ سىنى مەن بابى
بۇل ات اۋىزەكى تىلدە «بۇركىت اتى» نەمەسە «سايات اتى» دەپ اتالعان. مۇنداي جىلقى ءمىنىپ- تۇسكەندە، سونداي-اق قۇس قاناتىن جايىپ قوزعالعاندا ۇرىكپەيتىن، ۇستىندەگى قۇستىڭ قيمىل- ارەكەتى مەن مىنەز- قۇلقىن جاتىرقامايتىن بولعانى دۇرىس. ساياتشىلىققا كەز كەلگەن جىلقى جارامايدى. ارنايى ات تاڭداپ الىپ ۇيرەتەدى.
سايات اتىن تاڭداۋ
سايات اتىنىڭ دەنە ءبىتىمى كەسەك، كەۋدەلى، ساۋىرى شىعىڭقى، اياق- قولى جۋان بولعانى ءلازىم. ءجۇرىسى نىق، قوزعالىس ۇستىندە ءسۇرىنىپ- قابىنبايتىن، ياعني، قارتايماعان، تىزەسى كەتپەگەن، مىنىسكە كونبىس، ءجۇرىسى شاپشاڭ، ەلپەك بولۋى قاجەت. شابىستى بولسا دا ارتىق ەمەس. سەبەبى قۇس ولجانى ۇستاعان سوڭ ارتىنان تەز، جەدەل جەتۋ كەرەك.
كوپ جاعداي دا ساياتقا ۇشقىر، جۇردەك، ەلپەك جىلقى تاڭدالادى. سەبەبى بۇركىت اڭعا تۇسكەن ساتتە قۇس يەسى وعان وتە تەز جەتۋى كەرەك. بۇركىت قاسقىر نەمەسە تۇلكىگە تۇسكەن سوڭ يەسى جەدەلدەتىپ كومەككە كەلمەسە، قىراننىڭ جازىم بولۋى ابدەن مۇمكىن.
سونىمەن قاتار ولكەنىڭ تابيعي وزگەشەلىگىنە بايلانىستى سايات اتىن تاڭداۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. جەرى سازدى نەمەسە قۇمداۋىت، توپىراق قىرتىسى جۇمساق جەرلەردە كۇرەك تابان، كەسە تۇياق، ءجۇرىسى جايلى ءارى جىلدام، سەرگەك جىلقى تاڭدالادى. تاۋلى ايماقتاردا تۇياعى شىمىر، الدى- ارتى تەڭ، تۇرپاتى جاتاعان، بيىك قىراتتى جەردە تۋىپ- وسكەن، كۇدىردەن جول تاۋىپ جۇرەتىن جىلقى قولايلى.
ساياتقا ابدەن داعدىلانعان جىلقى اڭدى ادامنان بۇرىن سەزەدى. پىسقىرىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ بەلگى بەرەدى. سول كەزدە قۇسبەگى بۇركىتتىڭ توماعاسىن سىپىرىپ، جان- جاعىن شولدىرا قويادى. كەيبىر جاعدايدا قۇس اڭدى ادام كورمەيتىن تاسا جەرگە بارىپ باسادى. ونى ات قۇسبەگىدەن بۇرىن سەزىپ سولاي قاراي ءوزى الىپ بارادى.
سايات اتىنىڭ اياعىنداعى جۇرەكشەسى ءبۇتىن بولۋى كەرەك. سوسىن قايىرما نەمەسە بۇرشىك تاعامەن تاعالانادى. ويتكەنى تاۋ- تاسقا، تىك ەڭىسكە سالعاندا اتتىڭ اياق جۇرەكشەسى تەز مۇقالادى. وسى جاعدايدان ساقتانۋ ءۇشىن كوبىندە قايىرما تاعامەن تاعالايدى.
سايات اتىنىڭ سىنى
سىرتىنان قاراعاندا ءبىتىم- تۇلعاسى زور، قىرىنان قاراعاندا تۇرىسى بۇكىرلەۋ بولادى.
قابىرعاسىنىڭ قارا ەتى قالىڭ ءھام سۇيەگى جۋان بىتەدى.
بايلاۋلى تۇرعاندا تۇتاس دەنەسىن الدىنا قاراي ۇمسىنا سوزىپ ۇستايدى.
جۇرگەندە ءتورت اياعىن نىق ءارى تەڭ تاستايدى، ۇستىنە ەر سالىپ بايقاعاندا تۇلا بويى تەگىستەلىپ كورىنەدى.
ارتىق قيمىل جاسامايدى، ءبىر ورىندا ۇنەمى شۇلعىپ تۇرادى. بۇل كەڭ مىنەزدىلىگىنىڭ بەلگىسى.
سايات اتىنىڭ باسى ءسۇيىر بولعانى جاقسى، ويتكەنى، جەدەل شاپقاندا جەل جارىپ قوزعالۋعا ىڭعايلى.
باسى ءسۇيىر، تۇمسىعى ۇشكىل جىلقى ءيىس سەزگىش قابىلەتكە يە. بۇل سايات اتى ءۇشىن تاپتىرمايتىن قاسيەت. اڭنىڭ قايدا جۇرگەنىن تەز سەزەدى.
بۋىندارى وتە مىقتى،
ءتورت تۇياعىنىڭ قىرى وتكىر، جون تەرىسى قالىڭ بولعانى جاقسى. ال قولتىق- شاپ تەرىسى جۇقا بولعانى ابزال. مۇنداي جىلقىنىڭ تىنىستاۋ مۇمكىندىگى زور كەلەدى. تىنىسى كەڭ جىلقى ەركىن كوسىلەدى.
اياق تۇرقى ۇزىن، تۇمسىق ءۇستى دوڭەس، جازىق ماڭدايلى، جايىن اۋىز، شوقتىعى ەتجەڭدى، جالى قالىڭ بولعانى ابزال. جاي تۇرعاندا شوقتىعىن ساۋىرىنان بيىك ۇستايدى. مۇنداي جىلقىنىڭ مىنەزى جايلى بولىپ كەلەدى.
جۇرگەندە باسىن كوتەرىپ ۇستايدى، قاز مويىن، دەنەسى ءتورتباق كەلەدى. دەنە ءبىتىمى كەسەك، كەۋدەلى، ساۋىرى شىعىڭقى، جۋان ءسىڭىرلى بولادى. قارا ەتتى، ءتورت سيراعى ۇزىن، يىقتى، ومىراۋلى، ەكى بۇتى الشى، اياعىنىڭ ارالارى الشاق بىتەدى.
قۇلاق تۇپتەرى جاقىن ورنالاسقان بولسا، مىنەزى جايلى، ۇيىرسەك كەلەدى. ءجۇرىسى قاتتى ات قىران قۇستى مەزى ەتەتىندىكتەن ساياتقا جارامايدى. سايات اتىنىڭ ءجۇرىسى جايلى، اياڭشىل، جۇردەك، شاپقاندا ۇشقىر، مىنىسكە كونبىس، ءجۇرىسى شاپشاڭ بولۋى قاجەت.
سايات اتىن باپتاۋ
قۇسبەگى ادام ساياتشىلىق جاساپ، بۇركىتكە اڭ ءىلدىرۋ ءۇشىن ءوزى ءمىنىپ- تۇسەتىن سايات اتىن باپتايدى. ول ءۇشىن: ساياتقا تاڭداپ الىنعان جىلقىنىڭ ەتىن قاتىرىپ، بۇركىتتى الىپ جۇرۋگە داعدىلاندىرۋ جانە قۇس پەن اتتى ۇيلەستىرۋ سياقتى جۇمىستاردى تياناقتى اتقارۋ قاجەت.
سايات اتىن جاز بويى ۇيىردە ۇستايدى. مىنىلمەيدى. كۇزدە جىرا سالىپ، تولىق تويىنعانى ابزال. كۇيى قانۋى كەرەك. ودان كەيىن ونى كۇزگە سالىم قۇس شاقىرۋ، شىرعاعا كەلە باستاعان كەز قىركۇيەكتەن باستاپ ۇستايدى دا، قازان ايىنىڭ بىرىنە دەيىن ەتىن قاتىرادى.
ەتىن قاتىرۋ ءۇشىن قاعىر (تاقىر) جەرگە ارقاندايدى. العاشقى ءۇش كۇن سۋارماي، قاقتىقتىرادى. ءتورتىنشى كۇنى قاندىرىپ سۋارادى. ودان سوڭ ەكى كۇندە ءبىر سۋارادى. سوڭىندا كۇن ارالاتىپ سۋارادى.
سايات اتىن ۇستاعان سوڭ ءبىر اپتا بويى تاڭەرتەڭ- كەشكە اۋىل ماڭايىنا تەر شىعارماي اياڭداپ جۇرەدى. ەكىنشى اپتا بويى جەلە شوقىتىپ، اتتىڭ ارام تەرىن الادى. كەيىن بەلگىلى قاشىقتارعا شاۋىپ، ءۇش- ءتورت كۇن قاتارىنان تاڭ اسىرادى.
ەتى تولىق قاتقان ات تەرلەمەيدى ءارى تاۋ- تاسقا جۇرگەندە ەنتىگىپ، شالدىقپايدى، تىنىسى كەڭىپ، جۇرگەن سايىن اشىلىپ وتىرادى. ارىمايدى، كۇيىن ۇزاق ۋاقىت قالىپتى ۇستايدى.
سايات اتىن باپتاۋ - قۇستىڭ تۇلەك پەن قايىرۋىنا دا قاتىستى جۇرگىزىلەدى. ياعني، جازدا تۇلەكتە وتىرعان قۇستى يەسى تامىزدىڭ ورتاسىنان باستاپ قايىرادى. بىلايشا ايتساق، قىس ءتۇسىپ كۇن سۋىماي تۇرىپ قۇسبەگى بۇركىتىنىڭ ەتىن قاتىرىپ، اڭ قاعۋعا دايىندايدى. بۇل ارەكەت 30-40 كۇنگە سوزىلادى.
بۇركىتتىڭ قايىرۋى قانىپ، اڭ قاعۋعا يكەمدەلە باستاعان كەزىن ءبىلۋ ءۇشىن ونى شىرعاعا شاقىرادى. بۇركىت شىرعانى ۇستاعان سوڭ قىزىلعا شاقىرعاندا (قىزىل ەت كورسەتىپ قولعا قوندىرۋ) شىرعانى تاستاپ قولعا كەلەتىن بولسا، سايات اتىن دايىندايدى.
سايات اتىن باپتاۋ جۇيرىك جىلقىنى باپتاۋ سياقتى كۇردەلى ەمەس. جۇيرىك اتتاي ءىشىن تارتتىرىپ جاراتپايدى، تەك ەتىن عانا قاتىرۋ ماقسات. ونى ارقانداپ قويىپ، تاڭەرتەڭ، كەشكە جاقىن ماڭايعا تەر شىعارماي اياڭداپ ءجۇرۋ كەرەك. ايتپەگەندە، ارقاندا تۇرعان سەمىز ات اڭعا شىعىپ، ۇزاق جول جۇرگەندە «توپقازى» بولىپ قالادى.
ەتى قاتقان اتتىڭ اڭعا شىققاندا قارىنى توق بولعانى ءجون. سەبەبى قۇس سالعاندا ۇزاق ءجۇرىس جۇرگەن سايىن ىشىندەگى ءشوپ كەتىپ، ءىشى تارتىلىپ تۇرادى. تۇندە ءشوپتى مول سالىپ تويدىرىپ الادى دا، تاڭەرتەڭ اڭعا شىعاردا سۋارىپ شىعادى. ەگەر سۋارماسا، سۋساپ شولدەگەندىكتەن توپقازى بولادى. ساياتقا الاڭ- ەلەڭنەن شىقسا، كۇن كوتەرىلگەن كەزدە سۋارا بەرۋگە بولادى.
ساياتتان قايتقان سوڭ اتتى 2-3 ساعات قاڭتارىپ قويادى. تۇندە شوپكە قوياردا كونگە اۋناتىپ السا تەرى كەپكەنگە پايدالى.
سايات اتىنا قىس بويى سۇلى، كوك ءشوپ، جەم بەرگەن ءجون. ات قارا ەتىن ۇزاق ۇستايتىن بولسا قىس بويى مىنۋگە جارايدى. مۇنداي بەرىك جىلقىلار نەكەن- ساياق كەزدەسەدى.
سايات اتىن كوبىنە ەكى اي ءمىنىپ الماستىرىپ وتىرادى. الماستىراتىن ەكىنشى اتتى 6-7 كۇن بۇرىن ۇستايدى. قىستا ۇستاعان اتتى كۇن ارالاتىپ سۋارىپ، ءشوبىن دەمبىل- دەمبىل ازدان بەرىپ، ۇنەمى قوزعالتىپ، اياڭداتىپ وتىرسا 7 كۇننەن سوڭ بابىنا كەلەدى.
سايات اتى مەن بۇركىتتىڭ ۇيلەسىمى
ساياتشىلىق كەزىندە سايات اتى مەن بۇركىتتىڭ ۇيلەسىمى بولماسا اڭ قاعۋ مۇمكىن بولمايدى. ياعني، ات پەن قىراننىڭ ءبىر- بىرىنە باۋىر باسۋى، ناقتىراق ايتقاندا، بۇركىتتى بالداقتاپ اتتىڭ ۇستىنە الىپ جۇرگەندە جانە ول ۇشىپ- قونعاندا ات ۇرىكپەۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، قۇستىڭ اتقا ۇيرەنۋى اسا ماڭىزدى. ياعني، بۇركىت سايات كەزىندە اتتىڭ ۇستىندە تىنىش وتىرۋى، شاقىرعان جاعدايدا ءوزى كەلىپ قولعا قونۋى، اتتىڭ ءارتۇرلى (جەلىس، شابىس، اياڭ، ت. ب) جۇرىسىنە كوندىگۋى قاجەت.
جالپىلاي العاندا، سايات اتى جۋاس كەڭ مىنەزدى بولعانىمەن شابان- شوبىر بولماۋى كەرەك. شابان ات اڭ قاعۋعا قولايلى ەمەس. ال ءارى جۇردەك، ءارى جۋاس جىلقى كوپ كەزدەسە بەرمەيدى. كەزدەسكەننىڭ وزىندە قۇسپەن ۇيلەسپەسە قيىن. سوندىقتان قازاق قۇسبەگىلەرى سايات اتى مەن قىران قۇستى ءبىر- بىرىنە باۋىر باستىرۋ ءۇشىن ارنايى ايلا- ءتاسىل قولدانعان. مىسالى:
ساياتشىلىققا ارنايى باپتاعان ات بۇرىن- سوڭدى بۇركىت الىپ جۇرمەگەن بولسا، ونى ۇستاپ الىپ، ءۇيدىڭ ماڭىنا اياعىنا شىدەر سالىپ ارقاندايدى.
ارقانداۋلى تۇرعان اتتىڭ قاسىنا بۇركىتتى تۇعىرىمەن قوسا قوندىرىپ قويادى. قىسقاسى، اتقا قۇستى كورسەتەدى. قاسىنا بۇركىت كەلىپ قونعاندا ات ۇركە مە، جوق پا سونى قاتتى قاداعالايدى. بۇركىت جالپىلداپ قانات جايعاندا ات بىردەن شوشىنىپ ۇرىكسە، بۇل ات ەشقاشان كوندىكپەيدى دەگەن ءسوز. سول سەبەپتى، بۇركىتتى اكەلگەندە ارتىق قيمىل جاساۋدان ساقتانعان ابزال.
ەگەر ات ۇركىپ، از- ماز سەكەمدەنسە، بۇركىتتى الىسىراق اپارىپ قوندىرادى. ات وعان باۋىر باسقانعا دەيىن (ۇرىكپەي ۇيرەنگەنگە دەيىن) سول جەردەن قوزعامايدى.
اتتىڭ بۇركىتكە بويى ۇيرەنە باستاعاندا، قۇستى دا جاقىنداتىپ قوندىرادى. وسىلاي كۇن سايىن جاقىنداتا بەرەدى. اقىرىندا قاسىنا الىپ كەلىپ ۇستايدى. وسى ءىستى بىرنەشە كۇن ءتىپتى بىرنەشە اپتا قايتالايدى.
ات قۇستى قاسىنا جاقىنداتقاننان كەيىن، بۇركىتتى اتتىڭ قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپ، اياعىنا شىدەر سالىپ (كەنەت شوشىنىپ ۇركىپ كەتپەۋ ءۇشىن) ەرتتەيدى. ودان كەيىن بۇركىتتى قولعا كوتەرىپ ەردىڭ ۇستىنە قوندىرىپ، قايتادان ءتۇسىرىپ، بايقايدى. بۇل ءادىستى اتتى شوشىندىرماي ءۇش- ءتورت كۇن قايتالايدى.
ءتورتىنشى كۇنى قۇسبەگى بۇركىتتى قولعا ۇستاعان كۇيى اتقا وتىرادى، قايتا تۇسەدى. ءبىراق جۇرمەيدى. ەسكەرەتىن جاعداي، العاش رەت اتقا مىنگەندە بۇركىتتىڭ قانات- قۇيرىعىن اتتىڭ كوز- باسىنا تيگىزبەگەن دۇرىس. قۇستىڭ قانات- قۇيرىعىنا ۇيرەنبەگەن جىلقى ءبىر شوشىنسا، ەكىنشى قايتا ەشقاشان كوندىكپەيدى. وسى ءادىستى جالىقپاي قاتارىنان ءۇش كۇن قايتالايدى.
ەگەر اتتىڭ بويى ۇيرەنبەي جاتتىقپاسا، جوعارىداعى ءادىس- تاسىلدەردى ۇزاق ۋاقىت، ياعني، اتتىڭ بويى ۇيرەنگەنگە دەيىن قايتالاي بەرۋ قاجەت. ات بۇركىتكە تولىق ۇيرەنبەي ساياتقا شىعۋ قاتەرلى.
جوعارىداعىداي، اتتى بۇركىتكە جۋاسىتقان سوڭ، بۇركىتتى اتقا جۋاسىتۋ كەرەك. ول ءۇشىن بۇركىتتى اتقا الىپ ءجۇرىپ جاتتىقتىرادى. اتتىڭ جۇرىسىنە ۇيرەنگەن قۇس تىنىش وتىرادى. ات پەن بۇركىت ءبىر- بىرىنە تولىق ۇيلەسكەن سوڭ اڭ قاعۋعا شىعۋعا بولادى.
بەكەن قايرات ۇلى