قانداستار كوشى نەگە سايابىرسىپ قالدى؟
ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانىن قايتسەك كوبەيتەمىز دەپ شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە قايتا- قايتا شاقىرىپ جۇرگەندە ۇكىمەت اياق استىنان نەگە مۇنداي شەشىم قابىلدادى؟ جالپى، سوڭعى جىلدارى نەلىكتەن ەلگە ورالىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ قاتارى ازايىپ، بۇل كوشتىڭ ەكپىنى باسىلىپ قالدى؟
سونىمەن بيىلدان باستاپ ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ورالمانداردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتاسى 1378 ادام بولىپ بەلگىلەندى. بۇل 2019 -جىلعا قاراعاندا 653 ادامعا از. ەندى وسى ورالمانداردى وڭتايلى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى دە ۇكىمەت قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن. ياعني، 2020 -جىلى كۆوتا بىلايشا ءبولىندى: پاۆلودار وبلىسى بويىنشا - 500 ادام، قوستاناي وبلىسى بويىنشا - 350, اقمولا وبلىسى بويىنشا - 258, شىعىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا - 150، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا - 120.
وسى كۆوتاعا ەنگەن ادامدارعا «ەڭبەك» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە سۋبسيديا بەرۋ تۇرىندە قولداۋ كورسەتىلەدى. ناقتىراق ايتساق، كوشۋ ءۇشىن - وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە 84,2 مىڭ تەڭگەنى قۇرايتىن ءبىرجولعى تولەم، سوسىن تۇرعىن ءۇيدى جالداۋ جانە كوممۋنالدىق قىزمەتتەردى تولەۋ بويىنشا شىعىستاردى جابۋ ءۇشىن 12 اي ىشىندە وتباسىنا 36,1 مىڭنان 72,2 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كومەك كورسەتىلەدى. جالپى العاندا 1991 -جىلدان بيىلعى قاڭتارعا دەيىن 313256 وتباسى نەمەسە 1057280 قانداسىمىز اتامەكەنگە ورالىپتى.
ال بىلتىر 17,661 ەتنوستىق قازاق نەمەسە 9993 وتباسى تاريحي وتانىنا ورالسا، سونىڭ 41 پايىزى قىتايدان، 40,1 پايىزى وزبەكستاننان كەلدى. جانە ورالمانداردىڭ 38 پايىزى - الماتى، 14 پايىزى - ماڭعىستاۋ وبلىستارىنا، 7 پايىزى - شىمكەنت جانە 6 پايىزى نۇر- سۇلتان قالالارىنا قونىستانعان. ولاردىڭ 62,7 پايىزى ەڭبەككە جارامدى جاستاعى ادامدار، 13,6 پايىزىنىڭ جوعارى ءبىلىمى بار.
قالاي ايتساق تا، شەتەلدەن قونىس اۋدارىپ جاتقان قانداستارىمىزعا بولىنەتىن كۆوتانىڭ جىلدان- جىلعا ازايىپ كەلە جاتقانى راس. ءبىز مۇنىڭ سەبەبىن وسى كوشى- قون ماسەلەسىمەن بەلسەنە اينالىسىپ جۇرگەن ۇلتجاندى ازامات اۋىت مۇقيبەك جانە «وتانداستار قورىنىڭ» مامانى بولات زاۋت ۇلىنان سۇراعان ەدىك.
ورالماندار سولتۇستىككە بارعىسى كەلمەيدى
اۋىت مۇقيبەك،اقىن:
- سوڭعى جىلدارى ەلگە ورالىپ جاتقان ورالمانداردىڭ قاتارى ازايىپ، كوشى- قون سايابىرسىپ قالعانى راس. ويتكەنى ورالمانداردىڭ كوبىسىنىڭ سولتۇستىك وبلىستارعا بارۋعا قۇلقى جوق. ۇكىمەت كوشىپ كەلۋشىلەر مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن جەتى وبلىستى ايقىنداعانى بەلگىلى. بۇل ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ساياسات. دەگەنمەن دە ورالمانداردىڭ كوبىسى سولتۇستىككە كوشىپ بارىپ، كۆوتا الادى دا، كوپ ۇزاماي باسقا جاققا كوشىپ كەتەدى. سوندىقتان بۇل كوشى- قونعا باسقاشا كوزقاراسپەن قاراپ، جاڭا مەحانيزمىن جاساۋدى پرەزيدەنت ق. توقايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا ۇسىندىم. ەندى ۇكىمەت بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان بولۋى كەرەك. جالپى العاندا ورالمانداردىڭ كۆوتاسىن ازايتۋ دۇرىس ەمەس. ءيا، ورالماندار سولتۇستىككە بارعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان ۇكىمەت امال جوق، ول جاققا قونىس اۋداراتىن قانداستارىمىزعا بەرىلەتىن ۇستەمەاقىنى كوبەيتۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن.
سوڭعى ءۇش جىلدا سولتۇستىك وبلىستارعا شەتەلدەن 25 مىڭ قانداسىمىز كوشىپ كەلدى. ال وتكەن جىلى قازاقستاننان 41 مىڭ ادام كوشىپ كەتكەن. سونىڭ كوبىسى سولتۇستىكتەگى وبلىستاردىڭ تۇرعىندارى. سوندا ءۇش جىلدان بەرى قانشاما مىڭ ادام ەلدەن كەتىپ قالدى دەگەن ءسوز. سولاردىڭ ەسەبىنەن شەكارالىق ايماقتار بوس قالىپ جاتىر. ەندەشە ۇكىمەت بۇل ىسكە قاتتى نازار اۋدارىپ، كوشى- قوننىڭ باسقا ءتيىمدى تەتىگىن جاساۋى قاجەت. جالپى زاڭ بويىنشا ورالماندار قاي وڭىرگە قونىستانامىن دەسە دە ەشقانداي شەكتەۋ جوق. تۇراقتايتىن جەرىن وزدەرى تاڭدايدى. ال كۆوتامەن كوشىپ كەلۋشىلەردى سولتۇستىككە ورنالاستىرۋ - ستراتەگيالىق ساياسات.
كوشىپ كەلىپ جاتقاندارعا بەرىلەتىن قارجى وتە از
بولات زاۋت ۇلى، «وتانداستار قورى» ك ە ا ق بيزنەس جانە جوبالاردى اكسەلەراتسيالاۋ دەپارتامەنتى قانداستاردى اقپاراتتىق قولداۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
- بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. كۆوتا قىسقارۋىنىڭ باستى سەبەبى، شەتەلدەن كەلەتىن ورالمانداردىڭ ازدىعى. وسىنىڭ سالدارىنان جىل سايىن بار كۆوتانىڭ ءوزىن ارەڭ تولتىرىپ ءجۇرمىز. كەلۋشىلەر جوق. مىسالى، بىلتىر «وتانداستار قورى» دەمەۋشىلەردىڭ قارجىسىمەن موڭعوليادان قازاق وتباسىلارىن كوشىرىپ اكەلۋ تۋرالى جوبا جاسادى. ياعني، جوبا بويىنشا 25 وتباسىنى كوشىرىپ اكەلمەك بولعانبىز. بۇل ءۇشىن الدىن الا «كوشىپ كەلەتىن ادامدار بار ما؟» دەگەن زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. 25 وتباسىنان ەشقانداي اقى- پۇل الماي قازاقستانعا جەتكىزەمىز، ودان كەيىن مەملەكەت تاراپىنان ءبىر رەتتىك جاردەماقى، كۆوتا قارالادى دەپ ايتتىق. ارينە كوشىپ كەلۋشىلەر بارشىلىق. ءبىراق ماتەريالدىق جاعدايعا بايلانىستى قازاقستانعا كوشىپ كەلۋدەن قورقادى. ءسويتىپ 13 وتباسىنىڭ 80 ادامىن كوشىرىپ اكەلىپ، تامىز ايىندا پاۆلودار وبلىسىنا قونىستاندىردىق. كوبىسى كوپ بالالى وتباسىلار. الدىن الا جەرگىلىكتى اكىمدىك، كاسىپورىندارمەن بايلانىسىپ، ءۇي، جۇمىس ماسەلەسىن دە شەشىپ قويدىق. سونداعى بايقاعانىم، ورالماندارعا بەرىلەتىن ءبىر رەتتىك جاردەماقى جانە ءۇي جالداپ تۇرۋعا بەرىلەتىن قارجى وتە از. قازىر تەحنولوگيانىڭ دامىعان زامانى. قانداستارىمىز شەتەلدە تۇرىپ- اق قازاقستانداعى جاعدايدى جاقسى ءبىلىپ وتىر.
ورالماندار «قازاقستانعا كوشىپ بارعاندا تىم بولماعاندا اۋىلدان ءۇي ساتىپ الۋعا قارجى بەرسە ەكەن. بالالارىمدى شۇبىرتىپ جەتىپ بارعاندا باسپانا الا الماي دالادا قالامىن با؟» دەپ ويلايدى. وسى كوشى- قون ماسەلەسىمەن 27 جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. ەلىمىزگە ورالماندار 1992-1998 -جىلدار ارالىعىندا وتە كوپ كەلدى. ول كەزدەگى قازاقستاننىڭ جاعدايى تىپتەن قيىن ەدى. ءبىراق سوعان قاراماستان ەلگە ورالعان قانداستاردىڭ قاتارى كوپ بولدى. ول كەزدەگى ورالمانداردىڭ ەلگە دەگەن ساعىنىشى كۇشتى ەدى. ءۇي- مۇلىك، قىزمەتكە قاراماي، ءبارىن تاستاپ اتامەكەنگە كوشىپ كەلدى عوي. 1997 -جىلى حالىقتىق كوشى- قون تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 2003 -جىلى كوشى- قون كۆوتاسى پايدا بولدى. بۇل كۆوتا بويىنشا قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ جول شىعىندارىن وتەپ بەرەدى، سوسىن ءبىر رەتتىك جاردەماقى، ءۇي ساتىپ الۋعا قارجى بەرەتىن بولدى. بۇل كەزدە دە كوش لەگى تولاستاعان جوق.
2011 -جىلى كوشى- قون تۋرالى زاڭىمىز تاعى وزگەردى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ كوش كىدىردى. 2016 -جىلى بۇل ءىس قايتادان قولعا الىندى. ءبىراق كۆوتا از بولىنە باستادى. ويتكەنى باياعىداي كەلۋشىلەر بولمادى. كوشى- قون ماسەلەسىندەگى بەسجىلدىق ۇزىلىستەن كەيىن ادامداردىڭ پسيحولوگياسى وزگەرىپ كەتتى. ەندى نارىقتىڭ شارىقتاعان كەزىندە بەرىپ جاتقان قاراجات ماردىمسىز. بۇگىندە ورالماننىڭ ءارقايسىسىنا جول شىعىنى دەپ 35 ا ە ك كولەمىندە ءبىر رەتتىك جاردەماقى بەرىلەدى، بۇل - 92785 تەڭگە. ال ءبىر جىلعا دەيىن ءۇي جالداپ تۇرۋى ءۇشىن 660 مىڭداي تەڭگە بەرىلەدى. بۇل اقشانىڭ ءبىراز بولىگى قۇجاتتار رەسىمدەۋ ءۇشىن نوتاريۋستەرگە جۇمسالادى. ونىڭ ۇستىنە اۋىلعا كوشىپ كەلگەندەر قۇجات دايىنداۋ ءۇشىن قالاعا شاپقىلايدى. بۇل دا ءبىراز شىعىن. قىسقاسى، وسىنداي قيىندىقتاردان كەيىن كوشىپ كەلۋشىلەر قاتارى ازايدى. ايتپەسە قازاقستاندا جاپ- جاقسى باعدارلامالار كوپ قوي.
كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ بالالارىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ جاتىرمىز، جازعى دەمالىس ورىندارىنا جىبەرەمىز، نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە تاجىريبە الماسادى. ودان باسقا دا قانشاما جارىس، فەستيۆالعا قاتىسۋدا. بىلتىردان بەرى «وتانداستار قورىندا» ارنايى باعدارلاما ازىرلەنىپ جاتىر. ءالى بەكىتىلگەن جوق. بۇل جەردەگى ماسەلە - ورالمانداردى ىنتالاندىرۋ. مىسالى، ءدال قازىر ورالماندارعا ءۇي ساتىپ الۋ ءۇشىن 4 ميلليون تەڭگە بەرەتىن بولسا، كەلۋشىلەر قاتارى كوبەيەر ەدى. بۇدان باسقا دا پروبلەمالار بار. شەتەلدە مۇعالىم نەمەسە باسقا ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەپ، ءبىراز تاجىريبە، ەڭبەك ءوتىلىن جيناعان ماماندار ەلگە ورالعان سوڭ تومەنگى كاتەگوريامەن جۇمىس ىستەپ، جاس ماماندارمەن بىردەي جالاقى الادى. بىلىكتىلىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەتەدى.
بۇرىن ەلگە كەلگەن ورالماندار 47 ءتۇرلى قۇجات تولتىراتىن. قازىر 17 قۇجات تولتىرادى. بۇل جاعى دۇرىس شەشىلدى. ەندى «ءبىر تەرەزە» جۇيەسى ەنەتىن بولسا، ورالماندارعا ءتورت ايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. بۇرىن ورالماندار ماسەلەسىندە زەينەتاقى ۇلكەن پروبلەما بولاتىن. ول بىلتىر شەشىمىن تاپتى. ياعني، مەملەكەت تاراپىنان ورالماندارعا قامقورلىق ازايىپ جاتقان جوق. بايقاعانىم، شەتەلدەگى قانداستارىمىز كوبىنەسە بالالارىن، جاستارىن وسى جاققا جىبەرىپ، وزدەرى ەكى جاقتا تۇرا بەرگىسى كەلەتىن سياقتى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ زاڭدارى ولار ءۇشىن وتە ىڭعايلى، جايلى. جالپى العاندا كەلگەن ورالماندار ءۇي مەن جەر الۋعا، جۇمىس تابۋعا سەنىمدى بولۋى كەرەك. بۇل ماقساتتا 2016 -جىلى ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ 2017-2021 -جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ازىرلەندى. ەندى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا دەموگرافيا ماسەلەسى قيىنداۋ ەكەنى بەلگىلى.
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۇرعىندارىنىڭ سانى 50 گە دە جەتپەيتىن اۋىلداردىڭ سانى جۇزدەن اسادى. ال جالپى ورالمانداردىڭ سولتۇستىكتە تۇرۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى بار. وزبەكستان، موڭعوليادان كەلگەن ورالماندار سولتۇستىككە بارىپ جاتىر. بىلتىر شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەنشىسىندە 650 كۆوتا بولعان. وعان كەلۋشىلەر از بولىپ، 300 ءىن ارەڭ جاپتى. سودان 250 ءىن پاۆلودار وبلىسىنا، 100ءىن اقمولا وبلىسىنا بەردى. ءوزىم ءبىر كەزدەرى پاۆلودار وبلىسىندا جۇمىس ىستەدىم. سول جىلدارى پاۆلودارعا 12 ەلدەن ورالماندار كوشىپ كەلدى. كۆوتادان دا تىس كوشىپ كەلىپ جاتقاندار بار. ەندى ءبىزدىڭ بەرگەن ۇسىنىسىمىز ۇكىمەتتە قارالادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
ورالحان ءداۋىت
«ەگەمەن قازاقستان»