قاناعات، راحىم ويلاپ قوي... - دارحان قىدىرالى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءامىر تەمىر زامانىندا عۇمىر كەشكەن ايگىلى شىعىس ويشىلى يبن حالدۋن دەگەن وقىمىستى «مۇقادديما» اتتى ەڭبەگىندە وركەنيەتتەر مەن مەملەكەتتەردىڭ دە ومىرگە كەلگەننەن كەيىن ءوسىپ، وركەندەيتىنىن ءھام ۋاقىتى كەلگەندە ولەتىنىن ايتا وتىرىپ، ولاردىڭ وشۋىنە ىنساپسىزدىق پەن ىسىراپشىلدىقتىڭ سەبەپ بولاتىنىن جازعان ەكەن.

عۇلامانىڭ پىكىرىنشە، ارانى اشىلعان اشكوزدىك پەن ىندىنى جامان ىنساپسىزدىق كوپ قارىزدانۋعا، قاناعاتسىزدىققا، سول ارقىلى رۋحاني دەرتكە ۇشىراتىپ، اقىرى قوعامنىڭ اجالىنا الىپ كەلەتىن كورىنەدى. وسىلاي تۇجىرىم جاساعان ول قيراعان ەجەلگى ريم، گرەك وركەنيەتتەرىن ءوز سوزىنە مىسال رەتىندە كەلتىرەدى.

قازىرگى قوعامتانۋ مەن الەۋمەتتانۋدىڭ اتاسى سانالاتىن يبن حالدۋن تۋرالى ابايدىڭ ۇستازى، تاتاردان شىققان عۇلاما شيحابەددين مارجاني جاقسى جازعان. ول «ۆافيات ال-اسلاف ۆا تاحيات ال- احلاف» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە يبن حالدۋنعا جان-جاقتى توقتالىپ، «مۇقادديما» كىتابىن ءبىرشاما تالدايدى. سوندىقتان ءجاديتشىل-جاڭاشىل مارجاني ەڭبەكتەرىن جاتا-جاستانا وقىعان ابايدىڭ ⅩⅣ عاسىردا ءومىر سۇرگەن ويشىلدىڭ شىعارماسىمەن تانىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. گرەك وركەنيەتى دەگەننەن شىعادى، اباي اتاقتى «ەسكەندىر» پوەماسىنا وسى اشكوزدىكتى ارقاۋ ەتپەي مە؟

داستاندا دانىشپان «العان سايىن كوڭىلى ءبىر تويماعان، ارانى بارعان سايىن قاتتى اشىلىپ، جەردىڭ ءجۇزىن الۋعا وي ويلاعان» ەسكەندىر پاتشا «قۇدايعا باستايتىن قاقپانىڭ» الدىنا كەلگەندە ار جاقتان كۇزەتشىنىڭ ءبىر قۋ سۇيەكتى لاقتىرعانىن ايتادى. سوندا جۇمباقتىڭ جاۋابىن شەشكەن اريستوتەل حاكىم سۇيەكتى تارازىعا سالىپ، «جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا، ولسە تويار، كوزىنە قۇم قۇيعاندا» دەيدى. بەس كۇن جالعاننىڭ ءتۇيىنىن وسىلاي تارقاتادى.

يبن حالدۋننىڭ وزگە دە وزىق ويلارىن اباي شىعارمالارىنىڭ ونە بويىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىراق بۇل تۋرالى اڭگىمە بولەك.

شىعىستىڭ دانالىق مەكتەبىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭ يىرىمدەرىن يگەرگەن اباي وسى «مۇقادديما» كىتابىنان ءۇش عاسىر بۇرىن جازىلعان ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگىن دە وقىعان، ونداعى بيىك مۇراتتاردى بويىنا سىڭىرگەن دەۋگە تولىق نەگىز بار. كەزىندە رادلوۆ زەرتتەگەن بۇل شىعارمانى شاكارىم دە وقىعان.

1069 -جىلى جازىلعان شىعارماسىندا ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ ءۋازىردىڭ باۋىرى ودعۇرمىشتى قاناعات بەينەسىندە سويلەتكەنى بەلگىلى. دۇنيە مالىنا قۇمارلىقتى ءجۇسىپ ويشىل «وتكىنشى، كەزبە قۇت» دەيدى، ونىڭ پايىمىنشا اشكوزدىك - ەلدى ازدىرادى، تويىمسىزدىق - تورەنى توزدىرادى. سوندىقتان قاناعات پەن قايىرىم، پاراسات پەن پايىم - ەردىڭ قاسيەتى بولۋى ءتيىس.

كىسىلىكتىڭ كىلتى - قۇتتى بىلىكتى وقي وتىرىپ، تولىق ادام تۋرالى تولعانعان ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى ولەڭىندەگى «بەس اسىل ءىس» پەن «بەس دۇشپاندى» ءبىلىمپاز بالاساعۇننان العانىن توپشىلايمىز. بەس دۇشپاننىڭ ءبىرى دەپ «بەكەر مال شاشپاقتى» - ىسىراپشىلدىقتى ايرىقشا اتاعان ابىز اقىن «قاناعاتتى» دا بەس اسىل ءىستىڭ ءبىرى رەتىندە باعالايدى. ءيا، «قاناعات - قارىن تويعىزار» دەگەن، استا- توك شاشىلاتىن ىسىراپقا جول بەرمەۋدىڭ ەمى - قاناعات سەزىمى ەكەنى انىق. قاناعات - قول قۋسىرىپ، ناسىبەڭنەن قاعىلىپ، قاراپ وتىرۋ ەمەس، كەرىسىنشە، شەكتەن شىقپاۋ، وزىڭە تيەسىلى ەمەس دۇنيەگە ۇمتىلماۋ، رۋحاني بولمىسقا قيانات جاساماۋ! سوندىقتان قاناعاتشىل ادام - قايىرىمدى ادام.

اباي جىرلارىندا قاناعاتپەن بىرگە ىنساپ تۋرالى دا جازادى: «ىنساپ، ۇيات، تەرەڭ وي - اقىل، زەينەت، ءبىلىپ قوي» دەپ قايىرادى حاكىم. بۇل جەردە ىنساپ پەن ۇياتتىڭ قاتار ايتىلىپ تۇرعانى بەكەر ەمەس. «ىنساپسىزدىڭ ۇياتى جوق» دەيدى حالىق دانالىعى. ۇيات كەتكەن جەردە ىنساپسىزدىق ورنايدى. ىنساپسىز ادامدا ۇيات، يمان بولمايدى. «ىنساپ سايىن بەرەكە» دەگەن دە ءسوز بار. قۇراندا ايتىلاتىن «تۇيەنى تۇگىمەن، بيەنى بۇگىمەن» جۇتاتىن قارىنباي حيكاياسى بۇعان جارقىن مىسال بولا الادى.

دانىشپان اقىن ىنساپ پەن ىسىراپ، قاناعات پەن قايىرىم تۋرالى تەك جازىپ، ايتىپ قانا قويماعان. ءوزى باس بولىپ، جۇرتقا ۇلگى كورسەتىپ، ىسىراپقا تىيىم سالۋعا تىرىسقان. سونىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە ونىڭ قاجى اكەسى قۇنانبايعا اس بەرمەي، وعان سويىلاتىن مالدىڭ قاراجاتىن وقىپ جۇرگەن قازاق بالالارىنا ءبولىپ بەرگەنىن ايتۋعا بولادى. بۇل - سول كەزەڭ ءۇشىن ايتۋعا عانا جەڭىل ۇلكەن ەرلىك ەدى.

ءوزى «بەيىشتەن تاتقان ءشارباتتى ...ءادىل، مىرزا، ەر بولىپ، الەمگە جايعان ورنەكتى. ول سىپاتتى قازاقتان، دۇنيەگە ەشكىم كەلمەپتى. ولمەيتىن اتاق قالدىرىپ، دۇنيەگە كوڭىل بولمەپتى» دەپ اسقاق جىرلاعان اكەسىنە - حالىقتىڭ قادىرلىسى، الاشقا اتى جايىلعان اعا سۇلتان قۇنانبايعا اس بەرمەۋ ارۋاقتى قادىرلەيتىن اعايىنعا دا، الىس-جاقىنداعى قالىڭ قازاققا دا ۇناماعانى انىق. ءبىراق اباي وسى ارەكەتى ارقىلى توي مەن اسقا شاشىلماي، قولداعى مالدى عىلىم مەن بىلىمگە جۇمساۋ قاجەتتىگىن ونەگەلى ىسىمەن دە كورسەتە ءبىلدى.

ابايدىڭ ونەگەسى قاشاندا وزەكتى. بوس ماقتان ءۇشىن ەسەپسىز شاشىلاتىن ءتۇرلى توي دۇرمەكتى تىيىپ، داراقىلىقتان بويدى جيىپ، قاناعات پەن قايىرىمدىلىقتى، ىنساپ پەن پاراساتتىلىقتى باسشىلىققا الساق، كىسىلىك ءھام ۇلتتىق قالپىمىزعا دا جاقىنداي تۇسەر ەدىك...