موڭعولدار سيرەك قۇبىلىس دەپ اتاعان اعايىندى ءۇش «ارىستان» كىم؟

بايان- ولگەي. قازاقپارات - شەتتە تۋىپ، باسقا مەملەكەتتە ءومىر سۇرسە دە قازاق دەگەن حالقىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، تەكتىلىگىن دالەلدەپ، بولمىسىن ايقىنداپ وتكەن ارداگەر ازاماتتارىمىز از ەمەس.

ولار شەتتەگى قانداستارىنىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. سونداي ازاماتتاردىڭ بىرەگەيى موڭعوليانىڭ ۇلتتىق كۇرەسىنەن «ارىستان» دارەجەسىن يەلەنگەن اعايىندى ءۇش قازاق ازاماتى.

«ارىستان» - موڭعولدىڭ ۇلتتىق كۇرەسىنەن باس بايگە يەلەنگەن بالۋانعا عانا بەرىلەتىن قۇرمەتتى اتاق. سوندىقتان مۇنداي جوعارى دارەجەگە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى.

شىڭعىس حاننىڭ تۇسىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان «ەر جىگىتتىڭ ءۇش سايىسى» ياعني، ساداق اتۋ، ات بايگەسى، بالۋاندار كۇرەسىنىڭ ورنى موڭعولدار ءۇشىن ايىرىقشا. موڭعول حالقى بالۋاندارىن ەرەكشە قۇرمەتتەيدى ءارى كيەلى سانايدى. ۇل تۋسا «بالۋان بولسىن» دەپ ىرىمدايدى. وسىنداي قوشەمەت پەن قۇرمەتكە يە بولۋ ءۇشىن بالۋاندار دا بارىن سالىپ، جاز ايلارىندا ەن دالادا كۇنى-ءتۇنى جاتتىعۋ جاساسا، قىس ايلارىندا سپورت زالداردا دايىندالادى. ويتكەنى پالۋاندىق ولارعا كاسىپ تە بولادى، ابىروي دا اپەرەتىنىن جاقسى بىلەدى. ەندەشە وسىنداي ۇلكەن دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن قوسىمشا ماماندىقپەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس. ال ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمىز حالقىنا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ-اق بيىك شىڭداردى باعىندىرعاندار.

موڭعوليا ۇلتتىق كۇرەس تاريحىندا ۋيالگان (ۇيىلعىن) وزەنىنىڭ ساعاسىنان شىققان دارين دامدين، چويجيلىن بەەجين، جامسرانگين تسەۆەەنراۆدان سەكىلدى ۇلتتىق كۇرەستىڭ ءۇش بىردەي مەملەكەتتىك دارەجەلى چەمپيوندارىن ءبارى بىلەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ تۋعان ولكەلەرىن ماقتانىشقا بولەپ، ۇزاق جىلدار ۇلتتىق كۇرەستىڭ بوز كىلەمىندە تابىستى بەلدەسكەنى تاريحتا تاڭبالانعان. الايدا ولار جەرلەس بولعانى بولماسا ءبىر انادان تۋعان ەمەس. ولاي بولسا بەستاڭىردەن (التاڭدى تاۆان بوگد دەپ اتالاتىن تاۋى) باستاۋ الاتىن سوعوع وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن بوربان، ازىكەي، ناجىكەي سەكىلدى اعايىندى ءۇش بالۋاننىڭ ايماقتىق «ارىستان» اتانىپ، قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحىن ايگىلەپ وتكەنى كۇللى موڭعول جۇرتشىلىعىنا ءمالىم.

ەل اراسىندا «اعايىندى ارىستاندار» دەگەن اتىمەن ءمالىم الىپ كۇش يەلەرى بىلايعى ومىردە دە قاراپايىم، وتباسىنا مەيىرىمدى، حالقىنا قايىرىمدى، قىزمەتتەرىندە دە قۇرمەتتى بولعان دەسەدى. ءبىر ءۇيدىڭ ءۇش ۇلى بىردەي دۇركىن-دۇركىن ايماقتا وسىنداي دارەجەگە كوتەرىلگەنى موڭعوليانىڭ تاريحىندا كەزدەسپەيدى. سوندىقتا دا موڭعول اعايىندار بۇلاردى «سيرەك قۇبىلىس» دەپ اسپەتتەيدى.

قازاقتا «الىپ انادان تۋادى»، «قاسقا ايعىردىڭ قۇلىنى ەڭ قۇرىعاندا توبەل تۋادى» دەگەن ماتەل بار. اعايىندى ءۇش ارىستاننىڭ اكەسى مەشىتباي قاسەن ۇلى دا الىپ كۇش يەسى، ءوز زامانىنىڭ تۇيە بالۋانى بولعانىن، اناسى ىدىرىش قىزى ساقيلا دا ءىرى دەنەلى، عالامات قايرات يەسى بولعانىن بىلەتىندەر اڭگىمە قىلادى.

مەشىتباي قاسەن ۇلى 1906-جىلى شىعىس تۇركىستاننىڭ بۋرىلتوعاي دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. رۋى قانكەلدى- كۇنباس. 1931-جىلى قازىرگى ۇلانقۇس ولكەسىنە قونىستانادى. الىپ دەنەلى، سالماعى 130 كەلى، بويىنىڭ ۇزىندىعى 190 سانتيمەتر بولعان ەكەن. 1937-جىلى شەرۋشى حوشۋۋنىنىڭ (ەرتەدەگى اكىمشىلىك ءبولىنىس- اۆت) تويىندا ايگىلى توقپاق بالۋاندى جىعىپ، ەلگە تانىلا باستايدى. 1940-جىلى اعاسى ىسقاقتىڭ ورنىنا پارتيزان سوعىسىنا قاتىسسا، 1964-جىلى ياعني، 58 جاسىندا قارت بالۋانداردىڭ اراسىندا وتكەن سايىستان ايماقتىق العاشقى ارىستان ايداۋبايدان جىعىلىپ ەكىنشى ورىن يەلەنگەن.

مەشىتبايدىڭ ۇلى بوربان 1942-جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ول سول ءۇيدىڭ ەكىنشى بالاسى. ارحانگاي ايماعىنىڭ سۋ شارۋاشىلىق كوللەدجىن «سۋارۋ تەحنيكاسى» ماماندىعى بويىنشا ءتامامداعان. وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ، گوۆ- التاي ايماعىنىڭ سۋارمالى ەگىس القابىندا قىزمەت ىستەگەن. 1964-جىلى اتالمىش ايماقتا جۇرگەن كەزىندە، ايماق دەڭگەيلى تويعا قاتىسىپ كۇرەستە ەكىنشى ورىن يەلەنىپ، ايماقتىق «زاان» (ءپىل- اۆت) دارەجەسىن يەلەنەدى. 1965-جىلى بايان-ولگەي ايماعىنا كەلىپ كۇرەسىپ، ۇكىمەتتىك تويدا جەڭىسكە جەتىپ «ايماقتىق ارىستان» دارەجەسىن قورعايدى. وسىلايشا كەيىن، 1967، 1968، 1971-جىلدارى ايماق تويىندا ەشكىمگە دەس بەرمەسە، 1969-1970-جىلدارى ەكىنشى ورىن يەلەنەدى.

ۇلتتىق كۇرەستەن باسقا سامبومەن شۇعىلدانىپ، ەلدىڭ باتىس وڭىرلەردە وتكەن چەمپيونات، ىرىكتەۋ سايىستارىنان الدەنەشە رەت ءبىرىنشى ورىن، مەملەكەتتىك چەمپيوناتتا ارنايى ورىن، ۇلتتىق سپارتاكيالاردا ءارتۇرلى كۇرەس تۇرىنەن 3 مارتە ءبىرىنشى ورىن يەلەنگەن تەڭدەسسىز كۇش يەسى بولعان. بايان-ولگەيدىڭ سۋ شارۋاشىلىق سالاسىندا 40 جىلدان استام ۋاقىت قىزمەت ىستەپ، ايماق دامۋىنا باعالى ۇلەس قوسقان ەرەن ەڭبەك يەسى. بوربان، ءبىلال قىزى داريعامەن 36 جىل وتاسىپ، 9 بالا ءوسىرىپ تاربيەلەگەن ارداقتى اكە. 2000-جىلى ۇلانقۇس ولكەسىندە دۇنيەدەن وتكەن.

ەكىنشى ارىستان دارەجەلى پالۋان - ازىكەي مەشىتباي ۇلى، 1945-جىلى دايان ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول شيراق تا قاعىلەز، ەڭبەكقورلىعىمەن ەل اراسىندا ءمالىم بولادى. ازىكەيدى اۋىلداستارى «اكەسىنىڭ جولىن قۋعان بالۋان بولادى» دەپ ماقتايتىن كورىنەدى. 8 جاسىندا ۇلانقۇس سۇمىنىنىڭ 7 جىلدىق ورتا مەكتەپىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، ونى وتە جاقسى دەگەن باعامەن ءتامامدايدى. تۇڭعىش رەت 15 جاسىندا سۇمىننىڭ «مامىر مەرەكەسىندە» بالۋان رەتىندە تانىلادى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن سوڭ دورنود ايماعىنىڭ مال دارىگەرى تەحنيكۋمىنا جولداما الادى. وقۋ ورنىندا جۇرگەندە دە سول ەلدىڭ ۇلتتىق كۇرەسىمەن شۇعىلدانىپ، وقۋشىلار اراسىندا 2 رەت چەمپيون، ودان كەيىن دورنود ايماعىنىڭ ۇلتتىق «ناادام» مەرەكەسىندە 5 بالۋاندى جىعىپ ايماقتىق «ناچين» (قىران اتاعى - اۆت) دارەجەسىن قورعايدى. 1969، 1977-جىلدارى ايماق مەرەكەسىندە ەكى مارتە جۇلدە سالىپ، 1972-جىلى مەملەكەتتىڭ مەرەكەدە ەكىنشى ورىن يەلەنگەن. 1966-جىلدان ساۋدا، دايىندىق باسقارۋ باسقارماسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالىپ، اتالمىش قىزمەتتى 1989-جىلدىڭ ءساۋىر ايىنا دەيىن تابىستى اتقارادى. 1990-جىلى سول ۇيىمنىڭ باسشىسى قىزمەتىنەن زەينەت دەمالىسىنا شىعادى. ازىكەي ءشاربان شاكىرتباي قىزىنا ۇيلەنىپ، 3 ۇل، 5 قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. 2000-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ومىردەن ءوتتى.

ءۇشىنشى ارىستان دارەجەلى بالۋان - ناجىكەي مەشىتباي ۇلى. ول 1949-جىلى مەشىتبايدىڭ وتباسىندا 4- بالا بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. 1959-جىلى ساعساي سۇمىنىنىڭ باستاۋىش مەكتەبىنە ءبىرىنشى سىنىپقا بارىپ، ارى قاراي وقۋىن ۇلانقۇس سۇمىندىق جانە ولگەي قالاسىنىڭ 10 جىلدىق ورتا مەكتەپتە جالعاستىرعان. مۇنان سوڭ، قوبدا ايماعىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن «زووتەحنيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، 1972-جىلى ۇلانباتىر قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسەدى. الايدا ءوز قالاۋىمەن مۇعالىمدەر ينيستيتۋتىنىڭ دەنەشىنىقتىرۋ فاكۋلتەتىنە اۋىسادى.

تۋمىسىنان ەڭبەككە قۇشتار ناجىكەي، قابىرعاسى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىمەي تۇرعاندا ەڭبەككە ارالاسقان. وقىپ، جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ سپورتپەن شۇعىلدانادى. موڭعوليانىڭ ۇلتتىق كۇرەسىنەن 3 مارتە ايماقتىق چەمپيون جانە ۇلانباتىر قالاسىنداعى وتكەن سايىستاردا 2 رەت جۇلدەلى ورىننان كورىنەدى. ۇلتتىق كۇرەسپەن قاتار جەڭىل اتلەتيكامەن شۇعىلدانىپ، 1968-جىلى ديسك لاقتىرۋ تۇرىنەن باتىس زونالىق چەمپيون، ۇلتتىق چەمپيوناتتان 4- ورىن يەلەنىپ، 2-دارەجەلى سپورت شەبەرى اتانادى. 1968-جىلى قوبدا ايماعىنىڭ تويىندا كۇرەسىپ، «ايماقتىق لاشىن» اتانسا، 1972-جىلى بايان-ولگي ايماعىنىڭ تويىندا جەڭىسكە جەتەدى.

ودان كەيىن، 1980-جىلى ايماق ورناۋىنىڭ 40 جىلدىق تويىندا ەكىنشى مارتە چەمپيون، 1981-جىلى ەكىنشى ورىن يەلەنەدى. كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىعىمەن، كۇش-قۋات، ايلا-ادىسىمەن جۇرتشىلىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ناجىكەي، تۋعان ولكەسى ۇلانقۇس سۇمىننىڭ تويلارىنا دا تۇراقتى قاتىسىپ، بارلىعى 6 رەت قارسىلاسىن جەڭگەن، 2 رەت ەكىنشى ورىن العان. سونىمەن قاتار، سامبو، دزيۋدو، ەركىن كۇرەسپەن دە اينالىسىپ ايماقتىق چەمپيوناتقا ىرىكتەۋ باسەكەسىندە 24 رەت جەڭگەن ەكەن. 2002-جىلى ونى مەملەكەت «تاڭداۋلى ايماقتىق ارىستان» اتاعىمەن ماراپاتتادى.

ناجىكەي پادۋان اتەن قايدولدا قىزىمەن 39 جىل بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، 4 ۇل، 4 قىز تاربيەلەپ وسىرەدى. 2010-جىلدىڭ 3- مامىردا باقيلىق بولدى.

سپورت الەمىندە كوپتەگەن شاكىرت تاربيەلەگەن ناجىكەي موڭعوليانىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرى اتاعىمەن دە ماراپاتتالعان.

«ءۇش ارىستاننىڭ» ەڭ ۇلكەن اعالارى قوناي، دۇنيەدەن ەرتە وتسە دە، ارتىنداعى باۋىرلارىن بالۋان ونەرىنە باۋلىپ كەتكەن. ال بوربان رەسمي ەمەس جيىن-تويلاردا ءىرى دەنەلى، مەملەكەتتىك دارەجەلى بالۋانداردى دا تالاي تىزە بۇكتىرگەنى اڭىزعا اينالعان، جۇرت اۋزىندا وسىنداي كوپ اڭگىمە بار.

بىردە اعايىندى ۇشەۋ ۇلانباتىر قالاسىندا وتەتىن مەملەكەتتىك «ناادام» مەرەكەسىنە بارىپ، كۇرەسۋگە بەل بۋادى. 2 مىڭ شاقىرىم جولدان جارىسقا ازەر ۇلگەرگەن ءۇش بالۋاندا جالعىز «زودوگ شۋۋداگ» ياعني، موڭعول كۇرەسىنىڭ پالۋانىنا ارنالعان كيىم، جالعىز ەتىك بولعان دەسەدى. جول قيىندىعى قانشا قالجىراتسا دا، تويدىڭ العاشقى كۇنگى بەلدەسۋىندە بوربان 3، ازىكەي مەن ناجىكەيدىڭ ءارقايسىسى 2 بالۋاننان باسىم ءتۇسىپ، جىعادى.

كەلەسى كۇنگى كۇرەسكە ولار ۋاقىتىنان ءسال كەشىگىپ بارعان. وسى ورايدا «ۋاقىتىنان كەشىگىپ كەلدىڭدەر» دەگەن جەلەۋمەن ولاردىڭ ۇشەۋىن دە جارىستان شىعارىپ، كۇرەسۋىنە تىيىم سالادى. ال بۇدان كەيىن اعايىندى بالۋاندار وسىنداي ۇلكەن جارىسقا قاتىسۋدان كوڭىلدەرى دە قالىپ، كەيىنگى جىلدارى وعان قاتىسۋدىڭ ءساتى تۇسپەگەن.

الىپ كۇش يەلەرىنىڭ ءومىر جولدارى مەن ولاردىڭ توپجارعان سايىستارى جوعارىدا از-كەم ايتىلدى. «ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار» دەگەندەي ەلى بار دا ەرلەرى ەش ۇمىتىلمايدى.

اۆتورى: قۋات ۋاتحان ۇلى