ۇلىتاۋدىڭ «التىن شوقىسىنداعى» تاڭبالى تاستى ءامىر تەمىر ورناتقان

 قاراعاندى. قازاقپارات - امانكەلدى اۋىلىنىڭ باتىس بەتكەيىندەگى التى شاقىرىمداي اۋماقتى الىپ جاتقان شاعىن شوقىنىڭ باسىندا تاڭبالى تاستى جورىققا اتتانعان ءامىر تەمىر قالدىرعان،

دەپ حابارلايدى قازاقپارات Ortalyq Qazaqstan گازەتىنە سىلتەمە جاساپ.

امانگەلدى اۋىلىنىڭ باتىس بەتكەيىندەگى قوزىكوش جەردە شامامەن التى شاقىرىمداي اۋماقتى الىپ جاتقان شاعىن شوقىنىڭ قويناۋىندا قانداي قۇپيا قۇنداقتالعان؟ ونىڭ اتاۋىنا «التىن» انىقتاۋىشى قوساقتالۋىنىڭ سىرى نەدە؟ بىزگە جەتكەن اڭىزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك.

التىن وردانىڭ حانى توقتامىسقا قارسى 1391 -جىلى قىستى ۇزاتىپ بارىپ (ەسكىشە 793 -جىل) جورىققا اتتانعان ءامىر تەمىردىڭ (1336-1405) ەكى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەردەن جاساقتالعان قالىڭ قولى سامارقاننان سۋىت شىعىپ، ساۋىردە سارى ارقانىڭ سايىن دالاسىنداعى ۇلىتاۋدىڭ سىلەمىنە ات باسىن تىرەيدى. جوشى حاننىڭ اتاقونىسى ول كەزدە التىن وردانىڭ ساياسي ءارى رۋحاني ورتالىعى ەدى.

ماۋەرەنناھر بيلەۋشىسى بەزەرگەن بەتپاقدالانى كەسىپ وتكەندە ابدەن قالجىراعان، شارشاپ- شالدىققان قالىڭ جاساعىنىڭ اۋاسى تازا، سۋى ءمولدىر، كوكمايسا كومكەرگەن كەڭ القاپتا ايقاس الدىندا الاڭسىز تىنىعىپ العانىن قولاي كورەدى. قاراپ جاتپايدى، تاماشا تابيعاتتىڭ تامىلجىعان كوركىنە تامسانعان ول وسىندا بەلگى قالدىرۋدى كوزدەپ، كولەمدى قۇلپىتاسقا ءتيىستى دەرەكتى جازدىرتىپ، ونى شوقىنىڭ باسىنا شىعارتادى.

ەل اراسىندا «ءامىر تەمىر ءار جاۋىنگەرىنە ءبىر- ءبىر تاستان تاستاتىپ، تاۋ تۇرعىزىپ، باسىنا تاس قورىتاتىن پەش سالدىرىپ، جانىنداعى «جەتى قىز» وزەنىنىڭ جاعاسىنان جاعاتىن تال قيدىرىپ، بالقىعان تاستىڭ بەتىنە جازۋ جازدىرعان» دەگەن دە اڭگىمە بار. ال، تاعى ءبىر اڭىزدا اقساق تەمىر جورىق الدىندا ءار جاۋىنگەرىنە تاس جيناتىپ، قورعان تۇرعىزعانى، ءتىرى قايتقانى ءوز تاسىن الىپ كەتكەنى، ال شوقى باسىندا قايتىس بولعانىنىڭ تاسى قالعانى تۋرالى ايتىلادى.

كەيبىر عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل - سالت- ءداستۇر جورالعىسى جاسالاتىن ورىن، ياعني، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا قۇرباندىق شالىنىپ، دۇعا وقىلعان، باتىر بابالاردى ەسكە الىپ، الاۋلاتىپ وت جاققان. ال، ارحەولوگ، عالىم ي. رۋسانوۆتىڭ بولجامى بويىنشا، بۇل كۇكىرت ءبولىپ الۋ ءۇشىن كەن بالقىتقان مەتاللۋرگيالىق پەش بولۋى دا مۇمكىن. ۇيىلگەن تاستىڭ ءتورت جاعىنان قالدىرىلعان جەل ايدايتىن قۋىس قازىر دە بايقالادى. بالكىم، التىن ايىرىپ العان شىعار؟ ايتپەسە، ايدالاداعى تاس ءۇيىندىسى نەگە «التىن شوقى» اتالادى؟

قالاي بولعاندا دا، ءامىر تەمىردىڭ وسى جورىعى تاريحتا وزىندىك ەرەكشە ءىز قالدىردى. السىرەگەن التىن وردا ىدىراي باستادى. سونىڭ سالدارىنان رۋس پەن باتىس ەۋروپا ونىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلدى. اقىرى التىن وردا قازان، ءسىبىر، استراحان، قىرىم حاندىعىنا ءبولىندى. كەيىنىرەك قازاق حاندىعى قۇرىلدى. ال، وسى تاريحي وقيعادان قالعان بەلگى اراعا التى عاسىر سالىپ الەم جۇرتشىلىعىنىڭ يگىلىگىنە اينالدى. وعان سەبەپ بولعان قازاقتىڭ قانىشى، اكادەميك ساتبايەۆ. كەزەكتى ەكسپەديتسيا كەزىندە 1935 -جىلى تامىزدا تاپقان.

قانىشتىڭ قولىنا تيگەن تاڭبالى تاس زەرتتەۋ ءۇشىن 1936 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگكە جول تارتتى، ەرميتاجدان ورىن الدى. 1940 -جىلى پروفەسسور ن. پوپپە مەن اكادەميك ءا. مارعۇلان تاستاعى جازۋدى وقىپ، اۋدارماسىن جاريا ەتتى. وندا بىلاي جازىلعان ەكەن:

«قايىرىمدى، مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن! ءومىردى جانە ءولىمدى بەرۋشى دە دانامىز! تاريحتىڭ جەتى ءجۇز توقسان ءبىرىنشى قوي جىلى، جازدىڭ ارا (شىلدە) ايى تۇراننىڭ سۇلتانى تەمىر بەك ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن التىن وردانىڭ حانى توقتامىسقا قارسى سوعىسپاققا ءجۇردى. بۇل جەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ بەلگى بولسىن دەپ قورعان تۇرعىزىپ، جازۋ قالدىردى. ءتاڭىرىم ءناسىپ بەرسىن! ءتاڭىرىم ەل ادامدارىنا راقىم قىلسىن! ولار بىزگە دۇعا ارناپ، ەسكە السىن! ءامين! تۇراننىڭ سۇلتانى تەمىر بەك».

1991 -جىلى تاڭبالىتاستىڭ 600 جىلدىعىنا وراي «وتىرار- ۇلىتاۋ» ەكسپەديتسياسى جانىنداعى « ۇلىتاۋ» قوعامدىق قورى جاساتقان كوشىرمەسى قازىر «التىن شوقىنىڭ» باسىندا تۇر.

اۆتورى الىبەك ءابدىراش