قىتايداعى قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تاريحىنا شولۋ

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن ءبىر شوعىرى شەت جۇرتتا ءومىر ءسۇرىپ، ۇلتىمىزدىڭ مول رۋحاني قازىناسىنا مۇراگەرلىك ەتىپ كەلەدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ جاڭارىپ، تولىعۋىن شەتەلدە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ دا ەڭبەگىنەن ءبولىپ قاراي المايمىز.

مىنە، سونىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى، ەرتەڭ، 28 - قاراشا كۇنى «وتانداستار قورى» مەن «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ۇيتقى بولۋىمەن شەتەلدە جارىق كورەتىن قازاقءتىلدى ب ا ق وكىلدەرىنىڭ العاشقى وتىرىسى وتپەك. بۇل كەزدەسۋ «وتانداستار. بولاشاققا باعدار» اتتى حالىقارالىق دوڭگەلەك ۇستەل اياسىندا پانەلدىك سەسسيا تۇرىندە وتەدى. ونداعى ماقسات شەت ەلدەردە قازاق تىلىندە جارىق كورەتىن ب ا ق جۋرناليستەرىمەن بايلانىس ورناتۋ، ولارعا جان- جاقتى قولداۋ كورسەتۋ، تاجىريبە جانە اقپارات الماسۋدى قامتاماسىز ەتۋ. ءبىز وسىنداي ماڭىزدى ءىس- شارا قارساڭىندا قىتاي ەلىندە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ ساقتالۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان قىتايداعى قازاق ءتىلدى ب ا ق- تىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ ۇردىسىنە شولۋ ۇسىنباقپىز.

قانداي مەملەكەت بولماسىن، وزدەرىنىڭ ىشكى ساياساتىن، يدەولوگيالىق ۇگىت قىزمەتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالى ارقىلى قوعامعا ءسىڭىرۋدى باستى ماقسات ەتەتىنى اقيقات. قىتايداعى ۇكىمەت قاراماعىنداعى قازاق ءتىلدى ب ا ق تا وسى قاعيدانى ۇستانارى انىق. دەگەنمەن، قىتايداعى قازاق ءتىلدى ب ا ق سونداعى قانداستارىمىز ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كۇرەتامىرى - ءتىلىمىزدىڭ قوعامداعى ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ، دامىتۋعا وراسان زور پايداسىن تيگىزىپ وتىر. سونىمەن بىرگە ونداعى مادەنيەت، سالت- ءداستۇردى قاۋزايتىن سالالىق ب ا ق- تار مەن ءتول باعدارلامالار ارقىلى دا قازاقي قۇندىلىقتار دارىپتەلىپ، ناسيحاتتالىپ كەلدى.

ارينە، مۇنداي مۇمكىندىكتەردى قىتاي بيلىگى كەز كەلگەن ۇلتقا ۇسىنبايدى. بۇل تەك قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي اتا قونىسىندا وتىرعان ۇلتتارعا، بايىرعى حالىقتارعا بەرگەن ەرەكشە مارتەبەسى، ۇلتتىق اۋماقتىق اۆتونوميا ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسقانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. قىتايدا تۇراتىن قازاقتار ءۇشىن 1954 -جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلعان بولاتىن. قازاق وبلىسىنىڭ اۋماعىنا التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىنا قاراستى 22 اۋدان مەن 5 قالا ەنگەن. بۇدان باسقا قىتايداعى قازاقتار باركۇل، اقساي، مورىي سەكىلدى 3 قازاق ۇلتتىق اۆتونوميالى اۋداندا جانە ءۇرىمجى قالاسى مەن سانجى وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا قونىستانعان.

مىنە وسى وڭىرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 3 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ رۋحاني قاجەتىنە باعىتتالعان قازاق تىلىندەگى ب ا ق- تىڭ العاشقى قادامى 1935 -جىلى شىققان «التاي» گازەتىنەن باستالادى. ال قازاقءتىلدى راديو 1955 -جىلى ەفيرگە شىقسا، قازاق تىلىندەگى تەلەارنا 1985 -جىلدان بەرى ءوز كورەرمەندەرىمەن تۇراقتى جۇزدەسىپ كەلەدى ەكەن.

شولۋىمىزدى قازىرگى كەزەڭدەگى ەڭ ىقپالدى ب ا ق رەسۋرستارىنىڭ ءبىرى تەلەارنادان باستايىق. جوعاردا اتاپ وتكەنىمىزدەي قىتايدا قازاق ءتىلدى ارنا شىنجاڭ تەلەديدارىنىڭ 3- ارناسى 1985 -جىلى قۇرىلعان. ال قىتايدا 1993 -جىلى نەگىزى قالانعان شىڭجاڭ سىمدى (كابىلدىك) تەلەۆيزياسىنىڭ قازاق تىلىندەگى 8-ارناسى مەن 2004 -جىلى اشىلعان بالالارعا ارنالعان 12- ارناسى دا قازاق تىلىندە حابار تاراتىپ وتىر. سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، شىڭجاڭ تەلەديدارىندا قازاقشا باعدارلامالار جۇمىسىمەن اينالىساتىن 250-دەن ارتىق قىزمەتكەر بولعان. سونىمەن بىرگە، شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىنداعى وسى تەلەارنالاردان بولەك، قازاق ايماقتارىنىڭ ورتالىقتارىندا «ىلە تەلەۆيزياسى»، «التاي تەلەارناسى»، «تارباعاتاي تەلەارناسى» قازاقشا باعدارلامالار تاراتادى. سونداي- اق، ءۇش ايماققا قارايتىن 22 اۋدان كۇندەلىكتى جەرگىلىكتى جاڭالىقتاردى قازاق تىلىندە جۇرگىزىپ كەلگەن.

ال قىتايداعى قازاق تىلىندەگى راديو حابار تاراتاتىن «شىڭجاڭ حالىق راديوسى» 1955 -جىلى ەفيرگە شىققان. بۇل راديو بەس تىلدە جۇمىس جۇرگىزەدى: قازاق، قىتاي، ۇيعىر، موڭعول، قىرعىز تىلدەرىندە. ونىڭ ىشىندە قازاق رەداكسياسى كۇنىنە 18 ساعات حابار تاراتادى. بۇعان قوسا الەمدەگى 65 ەلدىڭ تىلىندە اقپارات بەرەتىن قىتايدىڭ «ورتالىق حالىق راديوسىنىڭ»  (CNR)  قازاق رەداكسياسى 18 ساعات بويى ەفيرگە شىعادى. راديونىڭ قازاق تىلىندەگى جەكە سايتى جۇمىس ىستەيدى.

قىتايدا قازاق ءتىلدى گازەتتەر شوعىرىن، 1935 -جىلدان باستاپ شىعا باستاعان «التاي» گازەتىنەن باستاپ، كەيىنگى ۋاقىتتاردا جارىق كورگەن «شىڭجاڭ گازەتى»، «ىلە گازەتى»، «تارباعاتاي گازەتى»، «شىڭجاڭ عىلىم - تەحنيكا گازەتى»، «ىلە عىلىم - تەحنيكا ينفورماتسيا گازەتى»، «ىلە ورەندەرى» گازەتى سەكىلدى باسىلىمداردى اتاۋعا بولادى.

ال قىتايداعى قازاق وقىرماندارىنا ارنالعان قازاق تىلىندە شىعاتىن جۋرنالدار تۋرالى ايتار بولساق، ونىڭ دا قاراسى مول. قىتايدا رەسپۋبليكالىق ساياسي باسىلىمدار «ىزدەنۋ»، «ۇلتتار ىنتىماعى»، «ۇلتتار» جۋرنالدارى قازاق تىلىندە جارىق كورىپ تۇرعان. ش ۇ ا ر- نىڭ ورتالىعى ۇرىمجىدەن شىعاتىن «شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى»، «شىنجاڭ قوعامدىق عىلىم مىنبەسى»، «شىڭجاڭ جوعارى وقۋ ورىندارى عىلىمي جۋرنالى»، «شىڭجاڭ اۆانگاردتارى»، «شىڭجاڭ وقۋ- اعارتۋى»، «عىلىم بۇلاعى»، «شىڭجاڭ سۋرەتتى جۋرنالى»، «ءتىل جانە اۋدارما»، «كوكجيەك»، «شۇعىلا»، «مۇرا»، «وقىرمان ورەسى»، «شىڭجاڭ مال شارۋاشىلىعى»، «العا»، «جايىلىم شارۋاشىلىعى»، «شارۋاشىلىق ماشينالارى» سەكىلدى ءتۇرلى مازمۇنداعى، سالالىق جۋرنالداردى اتاۋعا بولادى.

ال وبلىس، ايماق دارەجەلى جۋرنالداردان «ىلە ايدىنى»، «ىلە جاستارى»، «ىلە ايەلدەرى»، «مەكتەپ دەنە تاربيەسى»، «قازاق بالالارى عىلىمي سۋرەتتى جۋرنالى»، «التاي اياسى»، «تارباعاتاي»، «عىلىم جانە ونەر»، «دارىگەرلىك ءبىلىم»، «جاستۇلەك» اتالاتىن باسىلىمدار جارىق كورىپ تۇرعان. سونداي- اق، تەك قانا قىتايدىڭ ىشكى قىزمەت ورىندارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عانا تاراتىلاتىن «ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋت عىلىمي جۋرنالى»، «ىلە وقۋ- اعارتۋ ينستۋتىنىڭ عىلىمي جۋرنالى»، «ىزدەنۋ جانە اشۋ»، «ۇيرەنۋ جانە عىلىم»، «ىلە اعارتۋى»، «ىلە مەديتسيناسى»، «ىلە پروكروتۋراسى»، «بوعدا»، «قۇمىل القابى»، «تارلان» جۋرنالدارى بار.

اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ءداۋىرىنىڭ باستى جەتىستىگى، كەز- كەلگەن الەم وقىرماندارىنا قول جەتىمدى ەلەكتروندى ب ا ق- تاردىڭ قىتاي ەلىندەگى قازاقشا نۇسقالارى مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن، باسقارۋىندا جۇمىس ىستەيدى. ولاردان «ءتاڭىر تاۋ»، «التاي اقپاراتى»، «ىلە اقپاراتى»، «تارباعاتاي اقپاراتى» سەكىلدى سايتتاردى اتاۋعا بولادى. ال قىتاي ەلىندەگى بەلگىلى ب ا ق- تاردىڭ جانىنان قۇرىلعان قازاق رەداكسيالارى اۋدارما اقپارات شىعارۋمەن قاتار وزدەرىنىڭ ءتول اقپارات، باعدارمالارىندا ۇسىنىپ كەلەدى. قىتايدىڭ مەملەكەتتىك بيلىك پارتياسىنىڭ ورتالىق گازەتى «جەنمين جيباودى» (People Daily) ايتار بولساق، قازىرگى كۇنى اتالمىش گازەتتىڭ سايت نۇسقاسى جاپون، اعىلشىن، ورىس، فرانسۋز، اراب تىلدەرىمەن قاتار قازاق تىلىندەگى (توتە جازۋمەن) نۇسقاسىن دا شىعارىپ وتىر. بۇعان قوسا، ورتالىق CCTV تەلەارناسىنا قارايتىن ينتەرنەت- تەلەارنا رەسمي تۇردە ىسكە قوسىلىپ، ۆيدەوپورتال قىتايداعى بەس ۇلتتىڭ تىلىندە، سونىڭ ىشىندە، قازاق تىلىندە جاڭالىق تاراتادى.

ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن قىتاي جەرىندە جارىق كورگەن قازاق ءتىلدى ب ا ق- تاردىڭ كەيىنگى جىلدارداعى، اسىرەسە سوڭعى 1-2 جىلدىڭ كولەمىندەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى كەيبىرى قازىرگى كۇنى ءوز جۇمىسىن توقتاتقان بولۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەمىز. دەسە دە ۇزاق جىلدار سونداعى قازاق ۇلتىنا رۋحاني ازىق بولعان باسىلىمداردىڭ حالىق ءۇشىن پايداسى قوماقتى بولعانىن ايتقانىمىز ابزال.

قازىرگى كەزەڭدەرگە دەيىن شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىز وزگە ەلدىڭ شاڭىراعىنىڭ استىندا وتىرىپ، ءتول مادەنيەتى مەن سالت- ءداستۇرىن ساقتاپ، قازاق جۇرتىنىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلدى. ال، الداعى بولاشاقتا وسى «مامىراجاي ءۇردىس» جالعاسىن تابا بەرە مە؟ جوق پا؟ - دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ارينە، بۇعان الەمدىك وركەنيەتتەر توعىسقان XXI عاسىردىڭ جاھاندانۋ كەزەڭى مەن قانداستارىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ بەلگىلى دارەجەدەگى اسسيميلياتسيالىق ساياساتى جانە ۇزاق ۋاقىت ىقپالدى ەتنوستارمەن تابيعي ارالاسىپ، ءسىڭىسۋ ءۇردىسى ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايتىنى انىق. ەندەشە، وسى كەرى ۇردىستەن سىتىلىپ شىعاتىن جول، اراشالاپ الاتىن قام- قارەكەت قانداي بولماق؟

اۆتور: باقىتجول كاكەش