تولە بي تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تابىلدى
بۇل ءداۋىردىڭ ءبىز ءۇشىن جۇمباق سىرلارى وتە كوپ. ەۋرازيا كوشپەلىلەرىنىڭ سوڭعى جاۋىنگەر رۋلارى، حاندار مەن باتىرلار اۋلەتتەرى، قىزىل ءتىلى تاس جارعان ءادىل بيلەر، قازاق رۋحىن شىڭداعان جىراۋلار ءداۋىرى. ءۇش بي- وسى ءدۇلدۇل توپتىڭ تورىنەن ورىن العان دارا كەمەڭگەرلەر. ولار ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ جاسامپاز تۇلعالارى.
XVII- XVIII عاسىرداعى قازاق ورداسى كەزەڭىندە قازاقتان تالاي-تالاي ازۋلى دا اقىلمان بيلەر شىققان. ولار حالىقپەن حاننىڭ اراسىندا دانەكەر، ۇيلەستىرۋشى، ءتىپتى، مەملەكەتتىڭ رۋحاني- يدەولوگيالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشىلار بولدى. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى حان كەڭەسىندە تورەلىك ايتقان اۋزى دۋالى ۇلىلىق يەسى، حالىقارالىق دارەجەدە مەملەكەت اتىن زور بەدەلگە جەتكىزەتىن، ەلىنە بەرەكە- ىرىس تىنىشتىق اكەلەتىن ءبىتىستىرۋشى ديپلومات- ەلشىلىك قىزمەتكەرى تولە بي نيازبەك ۇلى بولدى. ءيا، قاتەلەسىپ وتىرعانىمىز جوق.
تولەنىڭ اكەسىنىڭ اتى نيازبەك. الىبەك تولەنىڭ اتاسى ەكەندىگىن الداعى ۋاقىتتا ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەيتىن بولامىن.
بۇگىندە قازاق تاريحشىلارى تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ عۇمىردارياسىنا بايلانىستى ءبىر توقتامعا كەلگەن جوق. سودان قازاق تاريحىندا كوپتەگەن شالاعايلىقتار ورىن الۋدا. ولاردىڭ تۋىپ- وسكەن جەرلەرى، تۋعان، قازا بولعان جىلدارى تۋرالى ناقتى جازبا مالىمەتتىڭ بولماۋىنان (ازىرشە قولعا تۇسپەۋىنەن - م. ءۇ. ) اۋىزشا تاريحنامانىڭ جەتەگىندە كەلەمىز. مەن بابالار ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ ىندەتە ىزدەسە تاشكەنت، ورىنبور، ومبى، بيشكەك، ماسكەۋ مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنان تابىلاتىنىنا سەنەمىن. دەرەكتەردى قاراستىرۋدا قىتاي ارحيۆتەرى ۇلكەن قازىنا ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
بىزدەر «جەتى جارعىنى» جازىسقان بيلەردى زەرتتەۋ نىسانىنان تىس قالدىرىپ كەلەمىز. ال ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان كەمەڭگەر تولە ءبيدىڭ قانشا حان، سۇلتان، بيلەرمەن قىزمەتتەس، ارىپتەس بولعانىن بىلەمىز بە؟ جوق. «قازاقستان تاريحى» كوپ تومدىعى مەن وقۋلىقتاردا دا بازبىرلەرىنىڭ اتى دا جوق.
قازاقتا ەكى ءابىلقايىر بار
تولە بي قىزمەتتەس بولىپ ارالاسقان سول داۋىردەگى بيلەۋشىلەردى سانامالاپ كورەيىك. ۇلكەن وردانىڭ حاندارى: يمان حان، رۇستەم ءباھادۇر حان، ابدۋللا حان، جولبارىس حان، تۇرسىن حان، ءابىلقايىر حان، ابىلپەيىز حان، ۇلى وردا حاندارى: تاۋكە حان، قايىپ حان، بولات حان، ورتا وردا حاندارى سامەكە، ابىلمامبەت، سەيىت، كىشى وردا حاندارى ءابىلقايىر، ەرالى، قوقان حاندىعىنىڭ بەكتەرى ابدۋل كەرىم بي، ەردانا بي، اتاقتى بيلەر قازىبەك، ايتەكە، ساسبۇقا، جايما، مۇحاممەد، ءمۇسىرالى ءپىر، قىرعىز تيەس جانە ءوزىنىڭ قولداۋىمەن كەيىننەن ءبۇتىن قازاقتىڭ حانى بولعان اتاقتى ابىلاي.
ەڭ ءبىر وكىنىشتىسى، تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ XVIII عاسىردىڭ باسىندا ەكى ءابىلقايىردىڭ ءومىر سۇرگەندىگىنە نازار اۋدارماۋى. قايىپ حان قايتىس بولعانشا قازاق ساربازدارىنىڭ ساردارى ءابىلقايىر ابدۋللا ۇلى بولدى.
تاريحتا ونى «قارت ءابىلقايىر» اتايدى. العاشقى جوڭعارلارمەن بولعان شايقاستارداعى جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردىڭ باسىندا وسى ءابىلقايىر بولعان ەدى. تاريحشىلار بارلىق ۋاقيعالاردى انىق- قانىعىنا جەتپەي كىشى ءجۇزدى حان بولعان ءابىلقايىر قاجى ۇلىنا تاڭىپ كەلەدى. بۇل ارا- جىكتى تاريحي دالدىكپەن اجىراتۋىمىز كەرەك. «قارت ءابىلقايىردىڭ» بيلەۋشىلىك تۇلعاسىمەن تاريحي ورنىن باعالاۋعا ءتيىسپىز. تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جاتقان دا وسى اتاقتى قارت ءابىلقايىر حان.
ءسوز رەتى كەلگەندە، مىناداي ماسەلەگە دە نازار اۋدارعىم كەلەدى. ءبىزدىڭ داڭقتى بي، جىراۋلارىمىزدىڭ اتا- بابالارى كەدەي، مومىن، مال باققان ادامدار بولىپتى. تاڭقالاسىڭ، ءالى دە سول دەندەگەن كەڭەستىك يدەولوگيادان ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىزعا. «بۇقار جىراۋ زەرلى قامقا توندى كيمەگەن، جورعا ءمىنىپ جۇرمەگەن، جىگەرىن قۇم قىلعان جوقشىلىق، شايپاۋ قاتىن، قۋعىن- سۇرگىن ءومىردى تاعدىر ونىڭ ماڭدايىنا جازىپتى»، - بۇل مارقۇم اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ اعامىزدىڭ ءسوزى.
تولە ءبيدىڭ اتاسى الىبەكتە ءتورت ەشكى ايداعان، «قاراشوعىر» شارۋا بولىپتى. مىنە ءبىزدىڭ جەتكەن جەرىمىز. وسىندايدا مايلىقوجا اقىننىڭ «ون ەكى اتا بيلىگى ۇزىلمەگەن تولەنىڭ» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ەسكە تۇسەدى. تەكتى اتادان تەكتى ۇل تۋاتىنىن الەمدىك عىلىم دالەلدەگەن ەمەس پە؟ ۇلى تۇلعالاردىڭ بارلىعى تەكتى اۋلەت ۇرپاقتارى ەكەندىگىن مويىنداعان ءجون. زەرتتەۋشىلەردىڭ، اسىرەسە تاريحشىلاردىڭ ءاربىر سوزگە اباي بولعانى ماقۇل. ءسوز ەتىپ وتىرعان الىبەك ابىلاي حاننىڭ اتاسى «قانىشەر ابىلايمەن» تۇستاس بولدى، ول فەرعانا، ءاندىجان ايماعىن بيلەپ تۇرعاندا، ودان سوڭ تاشكەنتتە قىزمەتتە بولعانىندا ءبىر-بىرىمەن سىرلاس بولىپ ءبىرىن- ءبىرى قولداپ وتىرعان.
اتاقتى تولە ءبيدىڭ اقشورا، اقبوتا اتتى باۋىرلارى بولعان. سونىڭ ىشىندە الىبەكتىڭ ءىسىن جالعاستىرعان ءدىلمار شەشەن، ادۋىندى بي اقبوتا ەدى. ونىڭ حوجاند، انديجان وڭىرلەرىندە بيلىككە ارالاسۋىنا وسى «قانىشەر اتانعان ابىلاي سۇلتان» كوپ جاردەم بەرگەنى باياناتتاردان اڭعارىلادى. ۋاقىتى جەتكەندە بۇل بابالارعا قاتىستى قۇجاتتاردى سويلەتەمىز.
ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان انگىمە جەلىسى تولە بي عۇمىرىنا بايلانىستى دەرەكتى دايەكتىڭ قىتاي جىلناماسى ارقىلى بىزگە جەتۋى. قىتاي جىلنامالارى نەمەسە تاريحي جازبا دەرەكتەرى ءوزىنىڭ مولدىعى جانە جۇيەلىلىگىمەن الەمگە ايگىلى ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. سولاردىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەك كوزدەرىنىڭ قايدا جاتقاندىعى كوپكە بەلگىلى ەمەس.
قىتاي دەرەكتەرى نە دەيدى؟
قىتايدان تابىلعان مىناداي قۇجاتتا تولە بيگە قاتىستى مالىمەتتەر بار، قولجازبا «1763-1764 - جىلدارداعى قازاق حاندىعىنىڭ جالپى احۋالى» دەپ اتالادى ەكەن، وندا بىلاي دەيدى: «... قازاقتار مۇسىلماندار، ولار ءۇش بولىككە بولىنەدى. ءبىرىنشىسىنىڭ اتى ۇلى ءجۇز، تاعى ءبىرىنىڭ اتى ورتانشى ءجۇز، ءۇشىنشىسى كىشى ءجۇز. ۇلى ءجۇز باستىعىنىڭ اتى (اتى انىقتالماعان) قولاستىندا جەتى مىڭنان اسا ءتۇتىنى بار. قالاسى بار، مەكەندەگەن جازىق دالاسى مىڭ ليدەن (شامامەن - بەس ءجۇز كم - م. ءۇ. ) اسادى. توڭىرەگىندە تاۋلارى مەن وزەندەرى بار، جەرى شۇرايلى، ءشوبى شۇيگىن. قالعان ەكى بولىگى تۋرالى دا قىسقاشا مالىمەتتەر بار. وسى ايتىلعان ءۇش ءبولىمنىڭ ء(ۇش وردانىڭ) بارلىعى تولىق تولە بي، ابىلاي دەگەن ەكى ۇلكەن بيلەۋشىگە بوي ۇسىنادى. ەڭ ۇلكەن بيلەۋشىنىڭ قول استىندا ەكى مىڭنان اسا جاساعى بار. بۇلار ۇدايى ءۇش ءجۇزدىڭ جەرىندە كوشىپ- قونىپ جۇرەدى. شۋ- تالاس جەرىندە وزدەرى تۇراتىن ءبىر قالاسى بار. ولاردىڭ (تولە بي مەن ابىلاي ايتىلىپ وتىر) قوقاننىڭ سولتۇستىگىندە تاشكەنت اتتى قالاسى دا بار. ولار ونى قايتا قاراتىپ الماقشى. قوقان بيىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن جەردىڭ جارتىسىن بەرەدى. قالانىڭ ىشىندە ەكى ەلدىڭ ءوز باستىقتارى بولىپ (تولە بي مەن ەردانا ءبيدىڭ - م. ءۇ. ) ءوزىن-ءوزى باسقارىپ وتىر.
مىنە بۇل تاريحي قۇجاتتان نە تۇيۋگە بولادى؟ دەرەكتىڭ قۇندىلىعى سول تولە ءبيدىڭ 1763-1764 -جىلدارى مىنا جارىق دۇنيەدە جۇرگەنىن اڭعارامىز. ەكىنشىدەن، قوقان بەگى ەردانامەن قارىم- قاتىناسىن، تاشكەنت ءوڭىرىن بيلەۋدەگى ۇستانىمىن باعامدايمىز.
ۇشىنشىدەن، تولەنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ابىلاي حانمەن بىرلىكتە ەل بيلىگىندە بولعانىن تۇسىنەمىز. بۇل دەرەكتەن تاعى دا مىناداي قورتىندى شىعارۋعا نەگىز بار. 1763-1764 -جىلدارى تولە بي مەن ابىلاي حان تىزە قوسىپ بىرگە جۇرسە، وندا تولە بي قازا بولعاندا ونىڭ سۇيەگىن تاشكەنتكە ۇلكەن وردانىڭ حان- سۇلتاندارى جەرلەنگەن قاسيەتتى شايحانتاۋرعا قويدىرۋدىڭ باسى- قاسىندا ابىلايدىڭ جۇرگەنى انىق.
بۇل دەرەك ماقالانى دايىنداۋدا نىعمەت مىڭجان، ءنابيجان مۇحاممەدحان ۇلى، باقىت ەجەنحان ۇلى ماتەريالدارى مەن قاتار ۇلتتىق عىلىمدار اكادەمياسى سيرەك قولجازبالار قورىنان الىنعان مالىمەتتەر پايدالانىلدى.
مۇحيتحان ۇمبەت ۇلى، «قازاق تانۋ» عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى