كيىز ءۇي جيھازدارى
ءتۇرلى ماتەريالداردان ازىرلەنەتىن ءۇي بۇيىمدارى كيىز ءۇي كەڭىستىگىمەن جاراسا ۇيلەسكەن. ولاردا حالىقتىڭ سان عاسىرلىق باي تاجىريبەلەرى كورىنىس تاپقان. ءۇي جيھازدارى كوپ ورىن المايتىنداي جانە كوشى-قون كەزىندە الىپ جۇرۋگە قولايلى بولاتىنداي ەتىپ جاسالعان.
ءۇي جيھازدارى - ساندىق، جاعلان، كەبەجە، جۇكاياق، ابدىرە، اسادال، اعاش توسەك، قول ساندىق، شاي ساندىق، قوبديشالار، توسەنىش بۇيىمدارى - كىلەم، تەكەمەت، الاشا، سىرماق، قۇراق كورپە، جەر جاستىق جانە زاتتار مەن ىدىس- اياقتاردى ساقتاپ، تاسىمالدايتىن بۇيىمدار - كەرمە، كەسەقاپ، اياققاپ، قورجىن سياقتى دۇنيەلەردەن تۇرادى.
جيھازدار قاتارىندا ساندىك، اسەمدىك جاعىنان كىلەمنىڭ ورنى ەرەكشە سانالادى. كىلەم، نەگىزىنەن، سىر ءوڭىرى مەن وڭتۇستىك ولكەلەردە توقىلىپ، سول جەردىڭ اتىمەن اتالعان. توقىلۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي قالى كىلەم (تۇكتى)، تاقىر كىلەم (تۇكسىز) دەپ بولىنسە، ويۋ- بەدەرلەرىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلگىلەرىنە ساي - اداي كىلەمى، قوڭىرات كىلەمى، كەرەي كىلەمى، ءۇيسىن كىلەمى، ت. ب. تۇرلەرى بار.
توقىما بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى - الاشا. ارنايى اسپاپ ارقىلى باسقۇر ءتارىزدى جالپاق ەتىلىپ توقىلىپ، بىرنەشەۋىنىڭ اراسىن قاتارىنان بىرىكتىرىپ، تەرمە الاشا جاسايدى.
ءۇي جيھازدارىنىڭ ىشىندە سىرماق - كونە داۋىردەن كەلە جاتقان كوشپەلىلەردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. سىرماق (سىرۋ دەگەن سوزدەن شىققان) - ويۋ باستىرىپ نەمەسە جيەكتەرى ورنەكتەلىپ سىرىلىپ جاسالعان ءتۇرلى- ءتۇستى توسەنىش. ونى بيازى جۇننەن باسىلعان جۇقا كيىزدىڭ بەتىنە ويۋلار سالىپ، كەنەپپەن استارلاپ جاسايدى. سىرماق، نەگىزىنەن، مال باققان قازاق، قىرعىز، موڭعول سياقتى كوشپەلى مالشىلارعا ءتان بۇيىم. ونىڭ ويۋ- ورنەگىنە جانە كولەمىنە سايكەس بىرنەشە ءتۇرى بار. وشاق تۇسى (ورتاسى) اشىق كەلەتىن، دوڭگەلەكتەنە جاسالعان كولەمدى سىرماق وت كيىز، شاي سىرماق دەپ اتالادى.
كولەمى جاعىنان كيىز ۇيگە تۇتاستاي توسەۋگە بولاتىن توسەنىش كيىزدىڭ ءبىر ءتۇرى - تەكەمەت. تەكەمەتتىڭ ويۋلى تەكەمەت، شاشاقتى تەكەمەت، سالبىراما تەكەمەت سياقتى تۇرلەرى بار. تەكەمەت سىرماقتان ۇلكەن، ەندى بولىپ كەلەدى. تەكەمەت جۇقا باسىلعان كيىزدىڭ بەتىنە بولەك بويالعان ءتۇرلى- ءتۇستى كيىزدى ويۋلاپ ورنالاستىرىپ، سۋ سەۋىپ، شيگە وراپ، كيىزشە باسىپ جاسالادى.
تۋلاق - تايدىڭ تەرىسىن شيكىدەي كەرىپ كەپتىرگەن كون توسەنىش. سوندىقتان ونى تايتەرى دەپ تە اتايدى. تۋلاق جاساۋ ءۇشىن جاڭا سويىلعان تايدىڭ تەرىسىن شەلىنەن، كوك ەتىنەن ارىلتىپ، تازالاپ الادى. ەگەر تەرى وتە مايلى بولسا، كۇيدىرىلگەن اكتاس، سورتاڭ توپىراق نەمەسە تۇزدى كولدىڭ سازىن جاعىپ، مايىن الادى. تەرىنىڭ مايىن الۋ ءۇشىن قۇستىڭ ساڭعىرىعىن دا جاعادى. سودان كەيىن تەرىنى تەگىس جەرگە نەمەسە تاقتايعا كەرىپ، شەگەلەپ تاستايدى. ابدەن كەپكەن تەرى قاتايىپ كونگە اينالادى. تەرىنى كۇن كوزىنەن تاسا، كولەڭكەدە كەپتىرگەن ابزال. كەپكەن تەرىنىڭ ۇستىنە بوستەك، كورپە، جەر جاستىق سالىپ توسەنىش رەتىندە پايدالانادى. ءجۇن ساباعاندا تۋلاقتى توسەنىش رەتىندە ءجۇننىڭ استىنا سالادى.
ءۇي تۇرمىسىندا تۇتىنۋ مەن ساندىك ءمانى زور بۇيىمداردىڭ ءبىرى - ساندىق. ول كيىم- كەشەك، ماتا- پۇل سياقتى باعالى زاتتاردى سالىپ ساقتاۋعا ارنالعان. ساندىقتىڭ بەتىن بىلعارىمەن قاپتاپ، قۇيما كۇمىسپەن اشەكەيلەيدى. تۇگەل بىلعارىمەن قاپتالعاندى جاعلان (شابادان - چەمودان) دەپ اتايدى. سونداي- اق ساندىقتىڭ بەت جاعىنا جۇقا مىس قاڭىلتىر، جەز قاڭىلتىرلاردى شارشىلاپ، كەرەگە كوزدەپ قاداۋ ارقىلى اشەكەيلەۋ دە كەڭ تاراعان. ءاربىر ۇيدە 2-4 ساندىق بولادى.
ابدىرە (ابدىرا) - ءۇي بۇيىمدارى مەن ۇساق- تۇيەك زاتتاردى ساقتايتىن، كولەمى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەتىن ساندىق ءتۇرى. كوتەرۋگە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ەكى بۇيىرىنە قوس- قوستان تۇتقا ورناتىلىپ، قاقپاعىنا قۇلىپ سالىنادى.
اس-تاعام، ىدىس-اياق ساقتاۋعا ارنالعان مۇلىكتى كەبەجە دەپ اتايدى. كوشى-قوندا تۇيەگە ارتۋ ءۇشىن ءتورت بۇرىشىنا قايىس وتكىزەتىن تەسىگى بار قۇلاق جاسالعان. ءتورت قۇلاق كەبەجەنىڭ استىنا جۇكاياق قويىلمايدى. قاقپاقتارىن ويمىشتاپ، بەدەرلەپ اشەكەلەيدى. ءبىر ۇيدە 3-5 كەبەجەگە دەيىن بولعان.
اسادال - ىدىس- اياق جانە ازىق- تۇلىك ساقتاۋعا ارنالعان ەرەكشە مۇلىكتىڭ ءبىرى. ول كەبەجە، ساندىقتارعا قاراعاندا بيىك بولىپ كەلەدى. ەكى نەمەسە ءۇش قابات سورەلەرىنە كۇمىستەلگەن، سۇيەكتەلگەن قاقپاقتار ورناتىلعان.
ۇساق-تۇيەك بۇيىمدار مەن اشەكەي- زەرگەرلىك بۇيىمداردى شاي ساندىقتا ساقتاعان. ونى ەرەكشە ساندەپ، سۇيەكتەپ، كۇمىستەپ، اشەكەيلەپ ۇستاعان.
جۇكاياق - بۋىلعان تەڭ، قاتتالعان، بۇكتەلگەن سىرماق، كورپە- جاستىق، كەبەجە، ساندىق سياقتى زاتتاردى قويۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن جيھاز. استى قۋىس بولاتىندىقتان ۇنەمى جەل كەۋلەپ، جۇكتىڭ استى دىم تارتىپ، كوگەرمەيدى. ونى دا الۋان ءتۇرلى ورنەكتەرمەن اشەكەيلەگەن.
ۇيگە ءسان بەرەتىن تۇتىنىس بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى - اعاش توسەك. قازاقتاردا توسەكتىڭ نەگىزگى ءۇش ءتۇرى ساقتالعان. ءبىرىنشىسى - ەكى باسى قايقىلاۋ كەلگەن سۇيەنىش تاقتايى بار ءتورت سيراقتىسى. ەكىنشىسى - ەكى باسى قايقىلاۋ كەلەتىن التى، سەگىز سيراقتىسى. سوڭعىسى - ەكى باسى تىك كەلگەن ءتورت سيراقتى كەرەۋەت. توسەك باستارىنىڭ قايقى بولۋى - جاتقان ادامنىڭ اياعى مەن باسى دەنەسىنەن ءسال بيىك كەلىپ، دەمالعاندا قان اينالىسى جاقسى بولاتىنىن قازاقتار باياعى زاماندا- اق ەسكەرگەن. ول سونداي- اق، اجىراتىلىپ جانە قۇراستىرىلاتىندىقتان كوشكەندە تۇيەگە ارتۋعا وتە قولايلى. اعاش توسەكتەرگە سالىناتىن قيۋلانعان جانە ويۋلانعان توسەك سىرماقتار، تۇسىنا قويىلاتىن ادالباقان، ىلىنەتىن تۇسكيىز، توقىلعان، كەستەلەنگەن توسەك جاپقىش، توسەكاياق، كەرمەلەرى كەرەمەت جاراسىپ، ءۇيدىڭ ءسانى مەن اجارىن اشا تۇسەتىن بولعان.
قازاق حالقىنىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىندا قولدانعان كۇرال- جابدىقتارى، باسقا دا حالىقتار سياقتى، ءوزىنىڭ تىرلىك- قارەكەتىنە بەيىمدەلە جاسالىپ، عاسىرلار بويى ەڭبەكتەرىن جەڭىلدەتىپ، ءونىمىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتىپ كەلگەنى ءمالىم. ولاردىڭ بايىرعى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىنشىلىك بولعاندىقتان، قۇرال- جابدىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى ەكى سالاعا ارنالعان. بۇلاردان باسقا اس ءپىسىرىپ، ءدام ازىرلەۋگە ارنالعان جابدىقتار دا جەتەرلىك.
ۋاقىت وتە قازاق حالقىنىڭ بايىرعى كاسىبىنىڭ ءوندىرىس تاسىلدەرىنە دە، ءۇي تۇرمىسىنا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەندى. وسىعان بايلانىستى ءۇي شارۋاشىلىعىندا قولدانىلاتىن كۇرال- جابدىقتار دا وزگەردى، دامىدى، جاڭاشا ءتۇر الىپ جەتىلدىرىلدى. سونىمەن بىرگە كەيبىر قۇرال- جابدىقتار كونەرىپ، قاتاردان شىعىپ تا قالدى.