قازاق كينوسىنىڭ ءتورت ءتۇيىنى
س. پارادجانوۆ دەگەن قولتاڭباسى ەرەك، تاماشا رەجيسسەر وتكەن ومىردەن.
سول جارىقتىق ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىندە كوزى جاساۋراپ وتىرىپ ايتقانى بار ەدى: «مەنىڭ «بايلاۋدا» وتكەن (ول كىسىنىڭ فيلمدەرى پولكادا جاتىپ قالا بەرەتىن) ، ايداۋدا وتكەن (ول كىسى ءتۇرلى جالامەن بەس جىلعا سوتتالعان ەدى) ون بەس جىلىمدى ەندى ەش نارسە تولتىرا المايدى» دەپ. ءبىز ەندى پارادجانوۆقا تەڭەسە الماسپىز. دەسە دە ون جىلداي «قازاقفيلمنىڭ» ەسىگىنەن سىعالاي الماي كەتكەن جىلدار.. . شىركىن- اي.. . راحاتتانا جۇمىس ىستەيتىن جىلدار ەدى.. .
ەندى، سول، قولىمىز بوس بولعان سوڭ، ويلانامىز.. . «قازاقفيلم» جونىندە. قازاق كينوسىنىڭ قازىرگى قالىپ- سويى تۋراسىندا. ءسوز ەتپەك نەگىزگى دۇنيەلەردى «قازاق كينوسىنىڭ ءتورت قاسىرەتى» دەپ تە اتاۋعا بولار ەدى، ءبىراق بيىك پافوس قاشان دا ۇران كۇيىندە قالادى. سول سەبەپتى، جالاۋلاتپاي- اق قويالىق. جاي عانا ءتۇيىن بولسىن.
ءبىرىنشى ءتۇيىن: ۇلتتىق بوياۋدان بەزىنۋ
كينو ادەبيەتتەن الىستاپ كەتتى. تۋعان ادەبيەتتەن الىستاپ كەتكەن سوڭ بويىنان ءنار، تۇرىنەن ءار كەتتى. دوس- اعام ءسابيت قۇرمانبەكوۆ ايتقان ەدى: «سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە «اباي» فيلمى قولعا الىندى. مەنى قويۋشى سۋرەتشى قىلىپ شاقىرعان ەدى. بارسام، باستالماق فيلم اۆتورلارىنىڭ الدىندا «اباي جولى» ەمەس، «پۋت ابايا» جاتىر، قاتتى كۇيىندىم» ، دەپ. سول. تۋعان ادەبيەتىن وقىمايتىن، وقىعان كۇندە دە ورىسشا نۇسقاسىن پاراقتايتىن ادامنان قانداي ۇلتتىق دۇنيە كۇتۋگە بولادى؟ ول رەجيسسەر تۋعان حالقىنىڭ جانىنا، ىشكى دۇنيەسىنىڭ قاتپارىنا بويلاي الا ما؟ بويلاي المايدى، ارينە. اتقا مىنگىزىپ، قىمىز ىشكىزىپ، القا- قوتان كەڭەس قۇرعىزىپ، زىرعىپ وتە شىعادى. ونى كورگەن كورەرمەن بايقۇس ءارى- ءسارى بولادى. بىلاي قاراپ تۇرسا، دۇرىس سياقتى.. . اتقا ءمىندى.. . قىمىز ءىشتى.. . سۇيەك مۇجىدى.. . دومبىرا تارتتى.. . ءبىراق جۇرەك تۇبىندە ءبارىبىر ءبىر قىنجىلىس ءزىل بوپ تارتىپ، الاڭكوڭىل كۇيگە تۇسەر ەدى. سەبەبى تۇسىنىكتى، جاندارىن بايىز تاپتىرماي تۋلاعان - تۋعان حالقىنىڭ شىنايى بەينەسىن كورە الماعان ىشكى تۇيسىكتەرى- ءتىن. الدەبىرەۋلەردىڭ پايىمداۋىنداعى تاپتاۋىرىن بولعان، جاتتاندى سۇلباسىن عانا تاماشالاعان- تىن.. . شىركىن، سول رەجيسسەر بياعاڭنىڭ - بەيىمبەت مايليننىڭ «ايت كۇندەرىن» وقىسا.. . ءار ۇيدە اشتان بۇرالىپ جاتسا دا ايت مەيرامىن اتاعىسى كەلگەن جالبىر تۇماق، جىرتىق شەكپەن قازاعىمنىڭ قاسىرەتىن تۇيسىنسە.. . شىركىن، سول رەجيسسەر بياعامنىڭ «شاريعات ۇكىمىن» وقىسا.. . جاساعان كۇناسىن ادامعا ءتان مورالدىق تۇرعىدان ەمەس، شاريعاتتان اقتاۋ ىزدەگەن دۇمشە مولدا مەن سان ءتۇرلى مومىننىڭ ارەكەتتەرىنە قانىعىپ، ءتۇرلى ۇلتتىق حاراكتەرگە قۇرىق سالسا.. . شىركىن، سول اۆتور جۇسىپبەكتى وقىسا.. . سوندا مىناداي بىركەلكى، جىلتىر، دارالانباعان بەينە، ءوز تۇسىنىگىنىڭ تۇبىندە تاس بولىپ قاتىپ قالعان، شتامپقا ورانعان مونۋمەنتالدى وبرازدار قاپتاپ كەتەر مە ەدى؟ «قازاق ادەبيەتى - ۇلت جانىنىڭ وقۋلىعى» دەپ قاشانعى قايتالايمىز؟
كەيىنگى اۋىزعا ءىلىنىپ، شەتەلدەن قوس- قوستاپ جۇلدە ارقالاپ كەلىپ جاتقان كينو جاساۋشى جاستاردا ا. تاركوۆسكيدىڭ، س. پارادجانوۆتىڭ فيلمدەرىنە ءتان ۆيزۋالدىق ءتىل، ت. ابۋلادزەنىڭ، اكي كاۋريسمياكيدىڭ، فيلمدەرىنە ءتان ساتيرالىق، كاريكاتۋرالىق فورما، ەكزيستەنتسياليزم، مەتافيزيكالىق پايىم ىزدەنىستەرى ەداۋىر كورىنىس تاپقانىمەن، ۇلتتىق راكۋرس جوق. ۇلتتىق راكۋرس بولماعان سوڭ ونى قازاق كينوسى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز با؟
ەكىنشى ءتۇيىنى: شەتەلمەن بىرلەسكەن جوبالار
شەتەلدەن ورتاڭقول رەجيسسەردى اتتاي قالاپ اكەلىپ، ەلىمىزدىڭ باعا جەتپەس تۇلعاسىنىڭ بەينەسىن جاساۋدى («امىرە» فيلمىن ەسكە الىڭىز) قولىمىز قالتىراماي تاپسىراتىنىمىز قالاي؟ بۇل نە، ەكسپەريمەنت پە؟ وعان ۇلت تۇلعاسىن شالعانىمىز نە؟ فيلمدە قازاقتىڭ سيپاتىنان، تۇلعانىڭ تۇرىنەن، ۇلتتىڭ تانىم- تۇسىنىگىنەن نىشان دا جوق، بۇل دا ۇلتتىق فيلم بە؟ ەرتەرەكتە پارلامەنت قابىرعاسىندا قارالىپ، وسى كۇنگە دەيىن قولدانىستا بولعان «ونەر تۋرالى زاڭنىڭ» «كينو تۋرالى» بولىمىندە «ۇلتتىق فيلم» دەگەن انىقتاما مىنانداي سيپاتتا بەرىلگەن: ەگەر جاسالماق كينو ونىمىندەگى قازاقستاندىق شىعارماشىلىق توپتىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزدى كورسەتسە، ول ۇلتتىق فيلم مارتەبەسىنە يە. كورىپ تۇرعاندارىڭىزداي، مۇندا مازمۇن مەن ءمانى، مەنتاليتەت ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جالعىز اۋىز ءسوز جوق. مىنا قىرىق كۇن دۋمانداتىپ، سەكسەن كۇن كەرنەيلەتىپ دۇنيەگە كەلگەن قازىرگى «كينو تۋرالى زاڭداعى» «ۇلتتىق كينونىڭ انىقتاماسى» دا العاشقىدان الىس كەتپەگەن. بۋالدىر. مىسالعا «جوعارعى كوركەمدىك دارەجەدەگى، حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىراتىن» دەپ كەلەدى دە، «شەتەل كينووندىرۋشىلەرىمەن بىرلەسكەن فيلم دە ارنايى كەلىسىمدەرگە بايلانىستى ۇلتتىق دەپ مويىندالا الادى» دەگەن رايدا شەگەندەلگەن. «جاسالماق كينونىڭ پروديۋسەرى جەرگىلىكتى بولسا، وسى جەردىڭ ازاماتى بولسا» بولدى «ۇلتتىق كينو» مارتەبەسىنە يە دەگەن سىڭايدا بايلام جاسالعان. بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس. ۇلتتىق فيلمدى «جاساۋشىلاردىڭ ۇشەۋ، تورتەۋى قازاقستاندىق بولعانى» ، «قايدا دۇنيەگە كەلگەنى» - ۇلتتىق فيلمنىڭ ماڭىزىن، بەينەسىن ايقىندامايدى. ۇلتتىق فيلم - ەلدىڭ تانىم- تۇسىنىگى مەن ۇلتتىڭ جانى ورنەكتەلگەن كەزدە، ۇلتتىق شىنايى كەيىپكەرلەر سومدالعاندا، ۇلتتىق كوركەم كوزقاراس سۇزگىسىسىنەن وتكەن كەزدە عانا - ۇلتتىق فيلم دەپ مويىندالۋى كەرەك!
شەتەلمەن بىرلەسكەن جوبالار «قازاقفيلمدە» «امىرەگە» دەيىن دە تالاي ءتۇسىرىلدى. سان ميلليونداعان قارجى جەلگە ۇشتى. ال حالىقتىڭ جۇرەگىنە قونعان ءبىرى جوق.
ءۇشىنشى ءتۇيىنى: بيوگرافيالىق فيلمدەرگە (بايوپيك) ۇرىنۋشىلىق
امەريكادا چ. چاپليننىڭ داڭقى جەر جارىپ تۇرعان كەزەڭدەرى ونىڭ قيمىلىن سالاتىن ونەردەن، ياعني، «چاپلينيادا» ونەرىنەن تۇراقتى تۇردە جارىس ءوتىپ تۇرادى ەكەن. سول سىناققا كوپ ونەرلى جۇرتپەن بىرگە چاپلين جارىقتىقتىڭ ءوزى دە قاتىسىپتى. ناتيجەسىندە ءۇشىنشى ورىن العان. ءوز بەينەسىن جاساۋدان ءوزى ءۇشىنشى ورىن الىپتى! ياعني، ونەردە بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ بەينەسىن جاساساڭ، ونى وريگينالدان اسىرىپ ءتۇسىرۋ كەرەك! ويتكەنى تۇلعانىڭ جۇرتقا ءمالىم بەدەرىن جاساردا ايقىن بولۋى ءۇشىن بوياۋدى قالىڭ جاعارىڭ انىق! بولماسا، «قولىڭ كوتەرمەس شوقپاردى بەلىڭە بايلاما» .
قازاق كينوسىندا ۇلتتىق پايىم، ۇلتتىق بوياۋ قالىپتاسپاي بيوگرافيالىق فيلمدەردەن اياق تارتا تۇرعان دۇرىس. ۇلت ارداقتىلارىن ەكرانعا كوشىرگەندە ونىڭ ۇلتتىق بولمىسىن، ىشكى جان دۇنيە بۇلقىنىسىن، قاسىرەتىن بەرە الماعاننان كەيىن، ارداقتىلارىمىزدى جۇلمالاپ، قورلاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟
ءبىز ءتىپتى، پورترەتتىك ۇقساستىقتىڭ ءوزىن سىرىپ تاستادىق. وسى پورترەتتىك ۇقساستىعىن جويۋ ارقىلى ۇرپاقتىڭ ساناسىنان تۇلعالارىمىزدىڭ شىن بەينەسىن جويىپ جاتىرمىز. تۇلعانىڭ ىشكى دۇنيەسى مەن بولمىسىن كوركەمدىك مەجەسىنەن تالقىلاۋدى ىسىرىپ قويالىق، ا. سوكۋروۆتىڭ كوسەمدەر تۋرالى جاساعان ءۇش: «مولوح» (گيتلەردىڭ ءومىرى ايشىقتالعان) ، «سولنتسە» (يمپەراتور حيروحيتو تۋرالى) ، «تەلەتس» (لەنيننىڭ سوڭعى كۇندەرى) دۇنيەلەرىندە باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ وزىنە ءتۇر- كەلبەت جاعىنان ۇقساماعانى بار ما؟ ريچارد اتتەنبورونىڭ «گاندي» فيلمىن الايىق، م. فورماننىڭ «امادەيىن» (موتسارت) الايىق، قايسى تۇلعانىڭ بەينەسىن رەجيسسەر پورترەتتىك ۇقساستىقتان الا قاشىپ، وزىنشە جۇلمالادى؟ ەگىز تامشىداي عوي ءبارى؟ بىزگە ءبارىبىر مە الدە؟
كىتاپ پاراقتامايتىن جاس ۇرپاق ەرتەڭ امىرە قاشاۋبايەۆ دەپ سانجار ماديەۆتىڭ، باۋىرجان مومىش ۇلى دەپ ەركەبۇلان دايىروۆتىڭ بۇرىنىراقتاعى سۋرەتىن، بالۋان شولاق دەپ قازىرگى كەزدەگى سۋرەتىن جالاۋلاتىپ ۇستاپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟
ەندى «قازاقفيلمدە» مۇقاعالي تۋرالى فيلم جاسالعالى جاتىر ەكەن. بۇل ەندى ءتىپتى قيىن. مۇقاعالي كەشە عانا قاسىمىزدا بولعان تۇلعا. ءداۋىر اۋىسقان جوق. ونىڭ شىن بەينەسى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە شىنايى قالپىندا قالىپتاسىپ، قاتتالىپ قويعان. ءالى كونەرگەن جوق. ونى قالاي جاڭعىرتپاقپىز؟ جاڭعىرتۋ كەرەك پە؟ كورەرمەن سەنە مە؟ قابىلداماسى انىق. اركىمنىڭ جانىندا جاتقان اياۋلى بەينەنى ۇركىتپەي، ازىرگە امان ساقتاعانىمىز دۇرىس ەدى ءاسىلى. تاعى قايتالاۋعا ءماجبۇرمىز: قازىر ۆيزۋالدىق ونەر الدىعا شىققان زامان. ۇرپاق كىتاپتى سيرەك وقيدى. ۇلىلارىمىزدى ءبىرجاقتى، شالاعاي بەينەسىن جاساۋ ارقىلى الاسارتىپ، جاس ۇرپاقتى كوكىرەگىنەن ولاردىڭ تام- تۇمداپ جەتكەن شىن بەينەسىن جۇلىپ الىپ تاستاپ جاتىرمىز.
ءتورتىنشى، نەگىزگى ءتۇيىنى: باسشىلىق
ءيا، بۇل - نەگىزگى ماسەلە. مەن «قازاقفيلمدە» ءبىراز جىل سەنارلىق- رەداكتسيالىق القا مۇشەسى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. العاش ەڭبەكتەنگەن جىلدارىم سەرگەي ءازىموۆتىڭ باسشىلىعىنىڭ تۇسى ەدى. نەگىزى سەنارلىق القا مۇشەلەرىنەن تۇراتىن كوركەمدىك كەڭەستەگى سەناريلەردى تالقىلاۋ وتىرىسىنا ءازىموۆتىڭ ءوزى ءتوراعالىق ەتەتىن. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ وڭ پىكىرلەرى باسشىنىڭ نازارىنا الىنىپ، ەلەۋلى قورىتىندى، بولماسا، وزگەرىس، شەشىم جاسالاتىن. ودان كەيىنگى انار قاشاعانوۆانىڭ تۇسىندا دا سولاي بولدى. ال اتالعان كىسىلەردىڭ باسشىلىعىنان كەيىن.. . بۇل يگى ءداستۇر سەتىنەپ جۇرە بەردى.
قازىرگى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا حانىمنىڭ پاراساتىنا سەنىم ارتامىز. ەلەۋلى يگى ىستەر دە كورىنە باستادى. «ۇلتتىق كينونى قولداۋ قورى» ارقىلى بيىل 18 جوباعا قارجى ءبولىنىپتى. ۇلكەن جەتىستىك. ەندى سول دۇنيەلەر ۇلتتىڭ شىن رۋحاني يگىلىگىنە قىزمەت ەتسىن دەپ، كوڭىلدە دە، رۋحاني ومىردە دە شيەلەنگەن ءتۇيىن بولماسىن دەپ تىلەيمىز.
دانيار سالامات، دراماتۋرگ، كينورەجيسسەر
«ەگەمەن قازاقستان»