تاتارستان عالىمى: التىن وردادان ءبىر كەزدەرى يتالياعا استىق جەتكىزىلىپ تۇرعان
«التىن وردا - شەكپەنىنەن تۇركى ۇلتتارى شىققان الىپ يمپەريا. سول ءۇشىن بۇل مەملەكەتتىڭ تاريحى بارلىعىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ونىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى - ءبىزدىڭ ورتاق قۇندىلىعىمىز. ءبىز ءاردايىم التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ونىڭ ءومىر سۇرگەن شاعى - ءبىزدىڭ ۇلتتاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ شەشۋشى كەزەڭى. ءبىزدىڭ تۇپكى تامىرىمىز بار. البەتتە، كونە تۇركى كەزەڭدەرىن ىسىرا المايمىز. الايدا التىن وردا ءداۋىرى - ول شەشۋشى ۋاقىت، تۇركىلەردىڭ جۇلدىزدى ساعاتى! سەبەبى، مۇنداي اۋقىمداعى يمپەريانى تۇركىلەر ودان بەرى قۇرا العان جوق. بۇل مەملەكەت - كوشپەلى شارۋاشىلىقتى وتىرىقشىلىقپەن ۇشتاستىرعان ەل. ول ءوز داۋىرىندە قاتتى وركەندەدى. ول داۋىردە قالالىق ءومىر دە بولدى. ادەتتە، تاريحشىلار التىن وردانىڭ دامۋ دەڭگەيىن باعالاي بەرمەيدى»، - دەدى تاتارستان عالىمى ەلوردادا ءوتىپ جاتقان «التىن وردا. تاريح پەن تاعىلىم» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل الدىندا تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا.
دامير يسكاكوۆتىڭ ايتۋىنشا، پوۆولجەدە، ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا التىن وردا تۇسىندا گۇلدەنگەن بىرنەشە قالانى اتاپ وتۋگە بولادى.
«بۇل جەردە التىن وردادان ەۋروپاعا، ماسەلەن، يتالياعا استىق جەتكىزىلىپ تۇرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. سول سەبەپتى، ونى ءبىز تەك كوشپەلى مەملەكەت دەپ ايتا المايمىز. قاي جىلدار ارالىعىندا، قانداي جولمەن، قانشا كولەمدە ساتىلعانى تۋرالى دەرەكتەر جوق دەۋگە بولادى. ءبىراق گەنۋيا مەن ۆەنەتسيا التىن وردادان جەتكەن استىقتى ازىق ەتكەنى انىق جازىلعان. گەرمانيا، يتاليا، فرانتسيا، گەرمانيا تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە ول تۋرالى اراكىدىك كەزدەسەدى. ارىپتەسىم يۋلاي ءشامىلوعلى وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ كەلەدى. نەمىس عالىمى بەرتولد شپۋلەردىڭ دە ەڭبەكتەرىندە بۇل جايلى ناقتى مالىمەت بار. سوندىقتان، التىن وردا تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وركەنيەتى كۇردەلى مەملەكەت ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ول ەلدە سلاۆياندار دا تۇرعان. قازىرگى ورىستاردىڭ دا سول جاقتان شىققانىن ۇمىتپاعان ابزال. سەبەبى، ولار ءبىر كەزدەرى وسى يمپەريانىڭ قۇرامىندا بولعان. التىن وردانىڭ سونىمەن بىرگە وزگە ايماقتارمەن، اتاپ ايتقاندا يۋان يمپەرياسى، يرانمەن، ەۋروپا ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناسى جولعا قويىلدى. ءتىپتى ەۋروپانىڭ ەڭ الىس اۋماعىنا التىن وردانىڭ اسەرى تيگەن دەگەن كوزقاراس بار»، - دەدى ول.
تاتارستان ەتنوگرافى ءوز سوزىندە قىتاي مەن ەۋروپانىڭ ساۋدا بايلانىسى التىن وردا اۋماعى ارقىلى وتكەنىن ەسكە سالدى.
«ۇلى جىبەك جولى التىن وردا تۇسىندا دا بولدى. ەڭ باستىسى، التىن وردا - ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحي ساناسىندا ۇلكەن ءىزىن قالدىرىپ كەتتى. ەپوستاردا، اڭىز- ءاپسانالارىمىزدا التىن وردادان شىققان باتىرلار جىرلانادى. مىسالى، تۇركى حالىقتارىنىڭ بارىندە ەدىگە باتىر تۋرالى جىر بار. سول سەبەپتى، بۇل ەپوستى وقىپ وتىرىپ، التىن وردانىڭ كۇنى قالاي سونگەنىن سەزىنەسىز. بۇل داستاندار ءبىزدىڭ تاريحي سانانىڭ ءبىر بولىگى»، - دەدى ول.
تاتار عالىمى ءوز سوزىندە التىن وردا تۋرالى الەم ەلدەرىندە پىكىر ءارتۇرلى ەكەنىن ايتادى.
«ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ساناسىندا بۇل ەل جاۋ مەملەكەت رەتىندە قالعان. ورىستاردا دا تاتار- موڭعول شاپقىنشىلىعى دەگەن ءسوزدىڭ بارىن بىلەسىزدەر. بۇنىڭ ءبارى تاريح. تاريح تولقىنى جەكەلەگەن ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ ساناسىنا اسەر ەتتى. الايدا بۇل جايسىز پايىم- پىكىرلەر، تۇسىنىكتەر ەسكىرەرى داۋسىز. ويتكەنى، تاريحتى ءبىز سابىرمەن قابىلداۋىمىز كەرەك»، - دەدى دامير يسكاكوۆ.
اۆتور: ايان بەكەن ۇلى