حالحىن-گول شايقاسىنىڭ قاھارمانى
ول ازداي كەڭەس وداعى مەن ونىڭ موڭعوليا جاقتاعى شەكاراسىن قايتا-قايتا تۇرتپەكتەپ مازاسىن الدى. بۇلار دا قاراپ جاتپاي 1936 -جىلدىڭ 12 -ناۋرىزىندا ك س ر و قورعانىس حالىق كوميسسارى ك. ە. ۆوروشيلوۆتىڭ بۇيرىعىمەن 57- ارناۋلى كورپۋستى كۇشەيتىپ، موڭعول ەلىنىڭ شىعىس شەبى حالحىن-گول ماڭىنا ورنالاستىردى.
جاپوندار شەكاراعا كەلىپ تىرەلگەن كەڭەس- موڭعول اسكەرىن سارىلتىپ كۇتتىرىپ قويماي، 1939 -جىلدىڭ 11 -مامىرى كۇنى سوعىستى باستاپ جىبەردى. مايداننىڭ العى شەبى 80 شاقىرىمعا، العى شەپتەن تىلعا دەيىن 25 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتتى. وسىلاي مامىردىڭ 11 ىندە باستالعان سوعىس وسى ايدىڭ 31 ىنە دەيىن جالعاستى.
جيىرما كۇننىڭ ىشىندە سامۋرايلاردىڭ بەتى قايتتى. ءبىراق ولار ەنتىگىن ءسال باسىپ الىپ، شىلدەنىڭ 2 سى كۇنى قايتادان شەشۋشى شايقاسقا كىرىستى. سوعىس قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاستى. ەكى جارىم ايعا سوزىلعان ۇرىستا جاپوندار 50 مىڭ ادام، 660 ۇشاق، 175 زەڭبىرەك، 340 شاقتى پۋلەمەتىنەن ايىرىلىپ، قىركۇيەكتىڭ 16 سى كۇنى جەڭىلگەنى تۋرالى اكتىگە قول قويدى. مىنە بيىل وسى وقيعاعا، ياعني حالحىن-گول شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە 80 -جىل تولىپ وتىر.
ك س ر و جوعارى كەڭەسىنىڭ جارلىعىمەن حالحىن-گول شايقاسىنا قاتىسىپ، ەرلىك كورسەتكەن قىزىل ارميانىڭ 17068 وفيتسەرى مەن جاۋىنگەرىنە وردەن، مەدال بەرىلدى. 73 ادام كەڭەس وداعى باتىرى اتاعىنا يە بولدى. ۇشقىشتار - يا. ۆ. سمۋشكەۆيچ، گ. پ. كراۆچەنكو، س. ي. گريسەۆەتس ەكى مارتە باتىر اتاندى. موڭعول ۇكىمەتى دە مەملەكەتتىك كىشى قۇرىلتاي شەشىمىمەن حالىق ارمياسىنىڭ 726 وفيتسەر-جاۋىنگەرىنە، قىزىل ارميانىڭ 326 جاۋىنگەرىنە اسكەري قىزىل تۋ وردەنىن تابىستاپ، ونىڭ سىرتىندا 14 ادامعا موڭعوليا باتىرى اتاعىن بەردى. وسى ون ءتورت ادامنىڭ ەكەۋى - ورىس، بىرەۋى - قازاق. قوس ورىستىڭ ءبىرى - اتاقتى قولباسشى گ. ك. جۋكوۆ بولسا، ەكىنشىسى - ي. ي. فەديۋنينسكي. ال باتىر قازاقتىڭ اتى- ءجونى - ىكەي ميزام ۇلى.
تاعى ءبىر ەستە بولارلىق دۇنيە، حالحىن-گول سوعىسىنا قاتىسقان ەكىنشى ۇشقىش قازاق جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى اسكەري جوعارى شەن گەنەرال- مايور اتاعىنا يە بولدى.
باتىر جايلى مالىمەت
ىكەي ميزام ۇلى تۋرالى موڭعول ارحيۆتەرىندەگى رەسمي قۇجاتتا ول 1911 -جىلى باي-ولكە ايماعىنىڭ دەلۇن سۋمىن جەرىندە تۋدى دەلىنىپتى. ءبىراق ەل اراسىندا ساقتالعان كەيبىر اۋىزەكى مالىمەتتەرگە جانە باتىردى بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ىكەي 1913 -جىلى دۇنيەگە كەلدى دەۋگە نەگىز بار.
ايتالىق، باي-ولكە ايماعىنىڭ رەسمي ءۇنپاراعى «جاڭا ءومىر» گازەتىنىڭ 1993 -جىلعى №18 -سانىندا جارىق كورگەن جازۋشى سولداتحان ورايحان ۇلىنىڭ «ەرلىك ماڭگى وشپەيدى» اتتى جولجازبا بەلگىلەۋىندە، بۇل كىسىگە ىكەي ميزام ۇلى جايلى ەستەلىك ايتقان بۇلعىندىق اقتانقوجا اتتى قاريانىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. وسىنداعى دەرەكتە، ىكەي باتىر ورازبەك باسقارعان مولقى قوشۋىنىنا (اكىمشىلىك بىرلىك) قاراستى قانكەلدى قوشا زاڭگىنىڭ اۋىلىندا 1913 -جىلى تۋعان دەلىنسە، سونىمەن قاتار 1930- جىلدارى باي-ولكە وڭىرىندە جاڭا نيزام مەكتەپتەرى اشىلىپ، جاڭا زامان وقۋىنا بالا بەرۋدى ەل باسشىلارىنا وكىمەت مىندەتتەگەن كورىنەدى. جوعارىداعى قوشا زاڭگى مىندەتىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن كەدەي ميزامعا ءبىر قوي بەرىپ، تەنتەك بالاسى ىكەيدى جاڭا نيزام وقۋىنا جىبەرتكەنى جايلى ايتىلىپتى.
ءسويتىپ 1931 -جىلى 17-18 جاستاعى ىكەي تۇلبادا اشىلعان ساۋات اشۋ وقۋىنا كەلەدى. بۇل مەكتەپتى اشقان ءھام ۇستازدىق ەتكەن - وسكەمەن- سەمەي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، وسى جىلدارى كومسومول جولداماسىمەن قوبدا قازاقتارىن اعارتۋعا ارنايى جىبەرىلگەن بەردىقوجا جولتايەۆ ەدى. وسى بەردىقوجا اعامىزدىڭ ەستەلىگىندە: «ىكەي ىستيگەن قارا بالا بولدى. وتە سوتقار، ءبىراق ساباققا جاقسى، ايلالى تەنتەك بولاتىن» دەپتى.
جاڭا وقۋعا كەلگەنگە دەيىن ىكەي 1926-1930 -جىلدارى ورىس ساۋداگەرلەرى ورناتقان قويدىڭ ءجۇنىن جۋاتىن كاسىپورىندا 2-3 جىل جۇمىس ىستەگەن كورىنەدى. وسىلايشا، ەپتەپ ورىسشا ءتىل سىندىرىپ، جاڭاشا حات تانىعان جىگىت بولاشاق ءومىرىن ۇلان- باتىر قالاسىنداعى قۇجىرب ۇلىڭ اسكەري گارنيزونىندا قاتارداعى سولداتتان باستاپ، كەشىكپەي ۇلان- قۋارىنداعى اسكەري جوعارى مەكتەپكە قابىلدانادى. وسىندا وقىپ ءجۇرىپ 1932-1933 -جىلدارى باتىس ايماقتاردى قامتىعان لامالار كوتەرىلىسىن جانشۋعا قاتىسىپ، ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن باس قولباسشى مارشال دەميتتىڭ (دەميد) جارلىعىمەن الماس قىلىشپەن سىيلانادى.
اسكەري جوعارى مەكتەپتى 1934 -جىلى بىتىرگەن ىكەي اۋەلگى قىزمەتىن ۇلان-باتىر قالاسىنداعى I اتتى ديۆيزيانىڭ Ⅱ پولكىندە باستايدى. 1936 -جىلى وزىنەن ءۇش جاس ۇلكەن دولجىن سونىم قىزى (سونومىن دولجين) دەگەن موڭعولعا ۇيلەنەدى.
بۇل تۇستا جوعارىدا ايتقانىمىزداي، موڭعول ەلىنىڭ شىعىس شەبى حالحىن-گول ءوڭىرى شينەلىستى جاعدايدا ەدى:
● 29 قاراشا، 1935 -جىل. جاپون جانە مانجۋريا اسكەرى بۇلان- شي قاراۋىل بەكەتىنە شابۋىل جاساپ، 20 شاقتى سولداتتى ءولتىردى.
● 19 جەلتوقسان، 1935 -جىل. جاۋدىڭ 300 اسكەرى بۇلان- شي قاراۋىل بەكەتىنە شابۋىل جاساپ، 16 سولداتتى تۇتقىنداپ الىپ كەتتى.
● 12 اقپان، 1936 -جىل. جاپونداردىڭ 25 ماشينامەن جابدىقتالعان 500 جاۋىنگەرى بۇلان- شي قاراۋىل بەكەتىنە سوقتىقتى.
● 9 ناۋرىز، 1936 -جىل. جاۋدىڭ 100 شاقتى اتتى اسكەرى بايان- قولاي قاراۋىل بەكەتىنە شابۋىلدادى.
● 12 ءساۋىر، 1939 -جىل. بويتىقتى قۇمىندا 12 جاراقتى تەحنيكامەن جابدىقتالعان جاۋدىڭ 400 اتتى اسكەرى شەكارا بۇزدى.
● 1939 -جىلدىڭ مامىر ايىندا سوعىس باستالدى.
قازاق وفيتسەرى ىكەي ميزام ۇلى دەرەۋ مايدانعا سۇرانىپ ءوتىنىش جازادى. ءوتىنىشتى قابىل ەتكەن باسشىلار ونى 6- تامسىق ديۆيزياسىنىڭ 17- اتتى پولكىنىڭ 4- سۇمىن (روتا) كومانديرى ەتىپ تاعايىندايدى. بۇل ديۆيزيا انە- مىنە سوعىسقا كىرەمىز دەپ ەنتەلەپ دايىن تۇرعان.
قىسقاسى، ىكەي مامىر ايىندا اتويلاپ ۇرىسقا كىرىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان. كەلەسى شىلدە ايىندا باستالعان ەكىنشى زور مايدانعا تاعى دا قول باستاپ شىققان. شىلدەنىڭ 3 ى كۇنى بايان- ساعان شايقاسىندا اسقان ەرلىك كورسەتكەن. ىلە- شالا شىلدەنىڭ 24 ى كۇنى بولعان كەزەكتى شابۋىلدا روتاسىن باستاپ، سامۋرايلاردىڭ شەبىن بۇزىپ، قورعانىسىن تاس- تالقان ەتەدى. اقىرى قاسىندا بىرگە جۇرگەن ورىس كومەكشىسى يۆانوۆ جانە بىرنەشە جاۋىنگەر جولداستارىمەن بىرگە زەڭبىرەكتىڭ ءدوپ تيگەن وعىنان قازا تابادى.
1981 -جىلى موڭعول تىلىندە جارىق كورگەن «حالحىن-گول شايقاسىنا قاتىسقان جاۋىنگەرلەر ەستەلىگى» اتتى كىتاپتا قاتارداعى ءبىر جاۋىنگەر: «كوماندير ىكەي ونشاقتى سامۋرايدىڭ ورتاسىندا جالعىز ءوزى ەبەلەكتەي شىراينالىپ، بارلىعىن قىلىشپەن دەمدە جۋساتىپ سالدى» دەسە، تاعى ءبىر مايدانگەر: «سۇمىن باستىعى ىكەي جاۋلاردى قىلىشىمەن جاس شىبىقتاي قىرىقتى، قارۋىنىڭ ءجۇزى قايتقاندا ونىڭ مۇقالماس ۇشىمەن جاۋدى شانشىپ الىپ، لاقتىرعانىن كوردىم» دەپتى.
باتىر ولگەن سوڭ ونىڭ جانسىز دەنەسىن مايدانداس دوسى، سول كەزدە اتتى پولك كومانديرى، موڭعوليا حالىق باتىرى اتاعىن العان، اڭىز ادام لودون ۇلى داندار كولىكتى مانقىننان (گولوگت مانحان) ات ارباعا تيەپ الىپ، حالحىن-گول وزەنىنەن وتكىزىپ، بايانساعان (بايانتساگاان) جوتاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەكە بۇرقان (يح بۋرحان) جازىعىنا اپارىپ ءوز قولىمەن جەرلەپتى.
بەرتىندە داندار باتىر ەپتەپ قىزىپ الىپ «مەنى باتىر دەيسىڭدەر، ىكەيدىڭ قاسىندا مەن كىممىن. ول سياقتى ەر ەكىنشى قايتا تۋمايدى-اۋ» دەپ ەڭىرەگەنى جايلى اتاقتى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى س. داشدووروۆتىڭ ەستەلىگىندە ايتىلسا، زاپاستاعى مايور، تانىمال اقىن س. بولد: «سوناۋ جىلدارى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى جازۋشى ە. ويۋۋن جانە اتاقتى باتىر داندار باستاپ حالحىن-گولعا باردىق. داندار باتىر ىكەي دوسىنىڭ زيراتىنىڭ باسىندا تۇرىپ «قايران ىكەيىم-اي، اقتارىلعان ىشەك-قارنىن قولىنا ۇستاپ الىپ، جاۋعا شاپقان ەرىم-اي»، دەپ توقتاماي جىلادى» دەپتى.
قازىرگىلەردى بىلمەدىم، موڭعولدىڭ كونە كوزدەرى ىكەي دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. بەرتىندە باتىردىڭ باسىنا قويىلعان قۇلپىتاسقا موڭعولدىڭ ۇلكەن اقىنى د. نياماا:
ۇلى وتاننىڭ باتىسىندا،
العاشقى دەمىن قىرنادى،
ۇلى وتاننىڭ شىعىسىندا،
سوڭعى دەمىن جينادى، - دەپ بادىزدەپتى.
ەستەلىكتەر نە دەيدى؟
سونوم قىزى دولجىن، ( باتىردىڭ سۇيگەن جارى )
حالحىن-گول شايقاسىنىڭ 30 جىلدىق داتاسىنا وراي 1969 -جىلى قىركۇيەك ايىندا «ۇنەن» گازەتىندە جارىق كورگەن «جوعالعان جارىم» اتتى ەستەلىگىندە: «وسىدان 30 شاقتى جىل بۇرىن جاپ-جاس قازاق وفيتسەرى ىكەيمەن كوڭىل جاراستىردىم. ول كەزدە ىكەي جاڭادان وقۋ بىتىرگەن، ۇلان- قۋارىنداعى اسكەري بولىمدە-تىن. مەن جاقىن قۇربىما بارىپ ءجۇرىپ ونىمەن تانىستىم. ەڭسەلى، ۇزىن بويلى، قاسى قاپ-قارا، ءازىلقوي، ايتقان ءسوزى مىردەي، سويتە تۇرا كوپشىل، قاراپايىم جىگىت بىردەن ۇناپ قالدى.
ەكەۋمىز ءبىر شاڭىراق استىندا 4-5 جىل بىرگە تۇرعاندا ءجۇز شايىسىپ كورمەدىك. ىكەي وتە-موتە ادال، ءوز ىسىنە بەرىلگەن جان ەدى. ءوزىنىڭ قاراۋىنداعى سولداتتارعا تۋعان اكەسىندەي قامقورلىق جاسايتىن. كەيبىر كەزدەرى اسكەرلەرمەن بىرگە كازارمادا قونىپ قالاتىن. «نەگە ولاي جاسايسىڭ؟» دەگەنىمدە، جارىقتىق:
- الداعىنى بولجاۋ قيىن، ءارقاشان ەلدى قورعاۋعا دايىن تۇرۋىمىز كەرەك، دەيتىن. راسىندا كەشىكپەي سوعىس باستالدى. ىكەي ءۇي بەتىن كورمەيتىن بولدى. بىردە ول:
- كەشىكپەي مايدان شەبىنە اتتانۋىم مۇمكىن. دولجىن سەن مەنى ءتۇسىن، بۇگىن سوعىسقا بارۋعا سۇرانىپ ءوتىنىش جازدىم، - دەدى.
بۇل ءسوز ماعان تۇلابويىمدى توق سوققانداي اسەر ەتتى. ەسىمدى جيىپ: «مايدانعا قاشان اتتاناسىڭ؟» دەپ سۇرادىم. ىكەي: «مەن بارعانشا سوعىس ءبىتىپ قالا ما دەپ الاڭداپ وتىرمىن» دەپ كۇلدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كوكتەمدى قارسى الدىق. كۇن جەكسەنبى ەدى. تۇماۋ ءتيىپ ۇيدە جاتقام، ىكەيدى بىرەۋلەر اسكەري بولىمگە شاقىرىپ اكەتتى. كەشىكپەي ۇيگە كەلىپ:
- اسكەرلەردى جاتتىقتىرۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت سىرتتا جۇرەتىن بولدىم، - دەپ قورجىن- قوسپاعىن جيناستىردى. اۋىرىپ جاتسام دا باسىمدى كوتەرىپ، كومەكتەسۋگە ۇمتىلىپ ەدىم، ول «قاجەتى جوق، دۇرىستاپ ەمدەل» دەپ بۇيىردى. ەكەۋمىز قاتار وتىرىپ، شاي ىشتىك. ول بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ شىعىپ كەتتى دە، «باس قولباسشى سىيلاعان الماس قىلىشىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن» دەپ اپىل-قۇپىل كىرىپ كەلىپ، قىلىشىن الىپ شىعىپ كەتتى.
سول كەتكەننەن قايتا ورالمادى. ىكەي ماعان سوعىسقا اتتانىپ بارا جاتقانى جايلى ايتقان جوق. تەگى، مەنى ۋايىمداماسىن دەدى مە، الدە اسكەري قۇپيا سولاي ما، بىلمەدىم. ونىڭ سوعىسقا كەتكەنىن كەيىن جولداستارى ەستىرتتى. سودان باستاپ، شىعىس جاققا كوزىم تالعانشا تەلمىرەتىن بولدىم. ءبىراق تىلەۋىم قابىل بولمادى.
ءبىر كۇنى «ىكەي مايداندا قازا تاپتى» دەگەن سۋىق حاباردى ەستىپ، العاشىندا سەنبەدىم. ويتكەنى قىلىشپەن قىلدى قيىپ تۇسىرەتىن، امال-ايلاعا جەتىك، اسىرەسە ات ۇستىندە شەبەر سايىسكەر، ونى جاۋ ولتىرەدى دەگەن وي مەندە مۇلدە بولمادى.
اقىرى جارىمنىڭ ولگەنى شىن ەكەن. مايداندا بىرگە بولعان دوستارى ونىڭ اسقان ەرلىكپەن قازا تاپقانى جايلى ايتىپ كەلدى. ۇلكەن قالادا ىكەيسىز ءومىر سۇرگىم كەلمەدى. ءۇي-مۇلكىم، جيعان دۇنيەمدى تارك ەتىپ، ينە-ءجىپ تە الماي تاستادىم دا تۋعان اۋىلىما تارتىپ كەتتىم. ويتكەنى، ءبىر جىل بۇرىن ىكەي مەنىڭ توركىن جۇرتىما قايىنشىلاپ كەلىپ، ولارمەن تانىسقان ەدى. ونى ءبارى بىلەتىن. تۋعان- تۋىس، اۋىل- ايماق مەنى جىلاپ-ەڭىرەپ قارسى الدى.
قارت انام:
- بۇل عۇمىرىمدا تاماشا كۇيەۋ بالام بولعانى ءۇشىن تاڭىرگە ريزا ەدىم. ول دا باياندى بولمادى، - دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولدى. وسى ءبىر قارالى كۇننەن كەيىن كوپ جىل وكسۋمەن ءومىر وتكىزدىم. مەندەگى تاعى ءبىر وكىنىش: ىكەي فوتوعا ءتۇسۋدى قالاماعاندىقتان ونىڭ جانسىز بەينەسى ساقتالمادى. ءبىراق جارىمنىڭ قاپ-قارا قاسى، شيراق قيمىلى، ءازىل-قالجىڭعا تولى سوزدەرى مەن ۇشقىن شاشىپ قارايتىن قوڭىر كوزدەرى ماڭگى جادىمدا ساقتالدى» دەپتى.
وسى موڭعول جەڭگەمىز تۋعان جەرىنە بارىپ مال باعىپتى. جالعىز اناسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ اينالىپ ۇلان- باتىرعا كەلىپ، تەمىرجولشىلار مادەنيەت ۇيىندە تىگىنشى، كەيىن وسىندا تازالاۋشى بولىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتىپتى.
ح. داباسەرەن (ح. داۆااتسەرەن)، باتىردىڭ قول استىنداعى جاۋىنگەر
ىكەي ميزام ۇلىنىڭ قول استىندا اسكەري بورىشىن وتەگەن جانە مايدان شەبىندە بىرگە بولعان جاۋىنگەر ح. داباسەرەننىڭ 1969 -جىلى «ۇنەن» گازەتىنە جاريالانعان «لەيتەنانت ىكەي ماڭگى ەسىمىزدە» اتتى ەستەلىگىندە: «1937 -جىلى قوبدا ايماعىنان اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدىم. ۆزۆود كومانديرى ىكەي دەگەن قازاق ەكەن.
باستىعىمىزدىڭ قاتاڭ تاربيەسىنىڭ ارقاسىندا ۆزۆودىمىز ديزيزيانىڭ ۇزدىكتەر قاتارىندا بولدى. 1939 -جىلى ماۋسىم ايىندا مايدانعا اتتاندىق. مەن سامدىن دەگەن پۋلەمەتشىنىڭ كومەكشىسى ەدىم. بۇل دا باتىس ايماق ادامى- تىن. سوعىس باستالار الدىندا ىكەيدى مايدان قولباسشىلارى 6-شى اتتى ديۆيزيانىڭ 15- پولكى 4- سۇمىنعا كوماندير ەتىپ تاعايىندادى. ىكەي باتىس ايماقتىق، ياعني جەرلەسى سامدىن ەكەۋىمىزدى وزىمەن بىرگە الا كەتتى... شىلدەنىڭ سوڭىنا تامان ءبىزدىڭ سۇمىن گولىكتى مانقىن (گولوگتى مانحان) شايقاسىنا قاتىستى. جاۋدىڭ بەكىنىسىن بۇزىپ، شابۋىلعا ءوتۋ وتە قيىن بولدى.
ىكەي ءوزى باستاپ، جاۋدىڭ شەبىن بۇزىپ كىرىپ، سامۋرايلاردى شەتىنەن جامساتىپ بارا جاتتى. ءبىر كەزدە كومانديرىمىزگە وق يگەندەي بولدى. جۇگىرىپ بارسام، وڭ قولىنا وق ءتيىپتى. جاراسىن تاڭىپ بەردىم. ماعان «قولمىلتىعىمدى وقتا» دەپ بۇيىردى. مەن بۇيرىعىن ورىنداپ، ءوز ورنىما كەتتىم... سوعىس سايابىرسىعان تۇستا جۇگىرىپ كەلسەم، كومانديرىم پيستولەتىن قىسىپ ۇستاپ وتىرعان بويى جان تاپسىرىپتى. ءدال قاسىندا جەتى جاپوننىڭ ولىگى جايراپ جاتتى. دەرەۋ ىكەيدىڭ ءولى دەنەسىن يىعىما سالىپ، شتاب ورنالاسقان اۋماققا جەتكىزدىم...».
ا. شارتولعاي،
تانىمال جازۋشى
بۇل ەستەلىكتى شارتولعاي بەرتىندە 4- سۇمىن جاۋىنگەرى، ياعني ىكەيدىڭ ساربازىنا جولىعىپ جازىپ العان ەكەن. ەستەلىكتە: «جاۋدىڭ زەڭبىرەك اتاكاسى ءبىزدىڭ پولكتى اتتاپ باستىرمادى. بۇل جاعداي ءارى قاراي جالعاسار بولسا، ەشكىم ءتىرى قالماس ەدى. وسىنداي قيىن ساتتە پولك باستىعى داندار ءبىزدىڭ 4- سۇمىندى جاڭبىرشا جاۋعان زەڭبىرەك سناريادتارىنىڭ استىندا شابۋىلعا ءوتىپ، جاۋدىڭ شەبىن بۇزۋدى بۇيىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ىكەي باسقارعان سۇمىن «جاندى بومباعا» اينالدى. ىكەڭ ۇرانداپ اتقا قوندى. جاۋ شەبىنە اندىزداي اتىلدىق. اتپەن شاۋىپ بارا جاتقان ىكەيدىڭ ءدال قاسىنا سنارياد جارىلدى.
جارىستىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق كوماندير مىنگەن اتتىڭ باسى دەنەسىنەن ءبولىنىپ ۇشىپ كەتتى. مۇنى كورگەن جاۋىنگەرلەر ساسقالاقتاپ، تىزگىن تارتقاندا ىكەي «توقتاماي شابىڭدار!» دەپ ايعاي سالىپ، ءوزى بۇك ءتۇسىپ وتىرىپ قالدى. ول كىسىنىڭ ىشەك-قارىنى اقتارىلىپ سىرتقا شىعىپ قالعان ەكەن».
م. سەدەنداش (م. تسەدەنداش)،
حالحىن-گول شايقاسىنىڭ ارداگەرى، پولكوۆنيك
بۇل جازبا 1969 -جىلى «ۇنەن» گازەتىنىڭ 151- سانىندا «تاۋ قىرانى ىكەي» دەگەن اتپەن جاريالانىپتى. بۇل ەستەلىكتە: «ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر جاۋدىڭ شەتكى قورعانىسىن بۇزىپ، ەكىنشى شەبىنە تۇمسىق تىرەپ قىرعىن سوعىس سالدى. ءبىر ارەدىكتە ىكەيدىڭ «جاۋىنگەرلەر العا، جاۋعا ءولىم! ۇمتىلىڭدار!» دەگەن قاھارلى داۋىسى ەستىلدى.
ارىستانداي اتىلعان كومانديردىڭ ىزىنە ەرگەن سولداتتاردى توقتاتۋ قايدا، ولاردىڭ جولىندا جاۋدىڭ ۇيىلگەن ولىگى قالدى. وسى كەزدە جاپونداردىڭ زەڭبىرەگى زىركىلدەپ وقتى جاڭبىرشا توكتى. ولار ءوز اسكەرىن دە، ءبىزدى دە ايامادى. ەكى جاق قاتار قىرىلدى. بۇل 1939 -جىلدىڭ 24 -شىلدەسى ەدى. وسى شايقاستىڭ ناتيجەسىندە كەڭەس- موڭعول اسكەرىنە شابۋىلعا وتەتىن جول اشىلدى».
بەكەن قايرات ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان»