الاش وقىمىستىسى بارلىبەكتىڭ ءولىمى: اقيقات پا، جۇمباق پا؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ باعىنا تۋعان كەيبىر تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى نەگە جۇمباق، نەگە قۇپيالى؟!

وسى ساۋال مەنى ۇنەمى ويلاندىرادى، تولعاندىرادى. اسىرەسە، ولاردىڭ فانيدەن باقيعا «تەزىرەك» وتۋىندە ءبىر شيكىلىك بار-اۋ، وسى. ارينە، ونىڭ سىرى تەك جاراتقانعا عانا ايان بولار! ماسەلەن، قازاقتىڭ العاشقى عالىمدارىنىڭ ءبىرى، جارىق جۇلدىز اياۋلى شوقاننىڭ وردا بۇزار وتىزىندا مەرت بولۋى -  ورنى تولماس وكىنىش.

زامانا زاڭعارى م. اۋەزوۆتىڭ دە ماسكەۋ اۋرۋحاناسىنا ءوز اياعىمەن كىرىپ، تابىت بولىپ شىعۋى جانە ت. س. س. تۇلعالاردان قاپيادا كوز جازىپ قالعانىمىز بار ەمەس پە؟! ال سماعۇل ءسادۋاقاس، مۇستافا شوقاي، امىرە قاشاۋباي، كۇلاش بايسەيىت كەلىنى، يسا بايزاق ۇلى... قۇداي-اۋ، وسىنداي ۇلت اسىلدارىنىڭ ءومىرى نەگە تراگەديالىق جاعدايمەن اياقتالدى ەكەن؟ قاراپ وتىرسام، حاس جۇيرىكتەرىمىزدىڭ كوبى كەڭەس زامانىندا مەرت بولىپتى عوي... كۇدىك تۋدىرادى. بۇل شىنىمەن قانداي كۇدىك؟ الاشتىڭ تۇعىرلى پەرزەنتى بارلىبەك سىرتان ۇلىنىڭ دا قۇرت اۋرۋىنان قايتىس بولعانى كۇدىك تۋدىرادى.

ونىڭ قۇرت اۋرۋىنان ولگەنى اقيقات پا، جۇمباق پا؟! نەگىزگى ايتار ءۋاجىمىز وسى - بارلىبەك سىرتان ۇلىنىڭ ءولىمى توڭىرەگىندە. الاش وقىمىستىسى بارلىبەك سىرتان ۇلى 1914 -جىلعى 26 -قاراشادا دۇنيەدەن وتكەن- ءدى. ونىڭ قۇرت اۋرۋىنان قايتىس بولعانى تۋرالى دەرەكتەر س. وزبەك ۇلى، ءو. اقىپبەك ۇلى، ن. دۋلاتبەكوۆ سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان. ەندى ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ۇسىنار ءۋاجىمىزدى سانامالاپ، تارقاتار بولساق.

ءبىرىنشى، ب. سىرتان ۇلى پاتشالىق بيلىك جۇيەسىندە ۇلىق دارەجەلى قىزمەتتە بولعان شەنەۋنىك ەدى. ونىڭ اياق-استى قىزمەتىنەن شەتتەتىلىپ، اقىرىندا كوپ ۇزاماي ءولىم قۇشۋىنا نە سەبەپ بولدى؟

بارلىبەكتىڭ ءارى شاكىرتى، ءارى رۋحتاسى م. تىنىشپاي ۇلىنىڭ قازاناماسىندا: «...1909 -جىلى قىزمەتتەن شىقتى. 18 جىل قىزمەت قىلىپ، بىرەۋدەن ءبىر جامان ءسوز ەستىمەي، جاماندى كورمەي، ابىرويى قايتپاي، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قازاق- قىرعىزىنىڭ ءبىرىنشى ارداقتى ادامى بولىپ، ەلىنە قايتتى. قاپالدان 75 شاقىرىم، اقسۋ بەكەتىنىڭ قاسىندا 12 شاقىرىم جەردەگى قىستاۋىنا مەكەندەيتىن بولدى»، -  دەپ ونىڭ 1909 -جىلى قىزمەتىنەن بوساپ، دەمالىسقا (وتستاۆكا) شىققانى ايتىلعان.

ال بارلىبەكتىڭ ۇلكەن ۇلى كاكەنىڭ (ابدۋلقادىر) كۇندەلىك- داپتەرىندە: «...1908-1909 -جىلدار قىزمەتىنەن بوسانىپ، 42-43 جاسىندا سۇتتىگەن- بۇرعان بويىنا كوشىپ بارادى. قىزمەتىنەن بوساۋ سەبەبى 1- ول كەزدە اۋرۋ بولادى، 2- ساياسي كوزقاراسى سەنىمسىز دەپ تابادى»، -  دەلىنگەن.

نەگىزىندە، بۇل ۋاقىتتا بارلىبەكتىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرمەگەن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ول ءوزى تابيعاتىنان بويىنا دارىگەرلىك قاسيەت قونعان ادام بولاتىن. پەتەربورداعى يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ، تۋعان جەرىنە كەلىپ، قىزمەتكە ارالاسا باستاعان تۇسىندا قازاق دالاسىندا وسەتىن ەمدىك قاسيەتى زور ءشوپ، گۇل ت. س. س. زەرتتەپ، «دارىلىك وسىمدىكتەر» («تراۆيانىە راستەنيە. سپوسوب ۋپوترەبلەنيا ەگو». ورىس تىلىندە جازىلعان -  ت. ە. ) دەپ اتالعان مەديتسينالىق ەڭبەك جازعان، ەۋروپالىق تۇرمىس پەن مادەنيەتتى يگەرگەن بۇ قايراتكەردىڭ ءوزىن-ءوزى كۇتىپ، باپتاماۋى مۇمكىن ەمەس.

اشىعىن ايتقاندا، ونىڭ قىزمەتتەن بوساۋى - ساياسي كوزقاراسى مەن ۇستانىمدىعى ەكەنى انىق. كاكەنىڭ كۇندەلىگىندە: «...ۇيتكەنى 1905-1906 -جىلداردا پاكاتيلوۆ دەگەن جاندارال الدىندا (ۆەرنىيدا) ءتىلماش بولا ءجۇرىپ، قوعامدىق جۇمىستارمەن شۇعىلدانادى:

1) 1905-1906 ج. ج. پانفيلوۆ پەن يۋننىح- كومۋناروۆ كوشەسىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى ۇيدە (قازىردە دەتبولنيتسا) ءبىرىنشى مۇسىلماندار كىتاپحاناسىنىڭ اشىلۋىنا كومەك بەرەدى؛

2) جەتىسۋ گۋبەرنياسىنا قاراستى قازاق، قىرعىزدارعا قىستاق سالىڭدار، جەردى مەكەندەپ، تۇرعىن ەل بولىڭدار، مەكتەپ اشىڭدار، مەكتەپ سالىڭدار دەگەن ىسكە كىرىسەدى. (بۇل تۋرالى قولدا دەرەكتەر، دالەلدەر بار).

3) پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا سىن كوزبەن قاراعان قازاق، تاتار وقىعاندارىمەن سىبايلاس بولادى؛ قازاقتىڭ اتاقتى وقىمىستىسى -  قاراتايەۆ باقىتجان سياقتى ادامدارمەن بىرگە وقىپ، بىرگە بولعان. مىسالى، بالىقتى تاۋىنىڭ ۇستىندەگى اقتاستى قوڭىرسكي دەگەن ەكى قىستاقتى سالدىرۋدا زور قاتىناسى بار. جانە قاراعاشتاعى مامان- تۇرىسپەك مەكتەبىنىڭ سالىنۋىنا دا كومەگى بولعان.

4) سول كەزدەگى تاسبەگەت- اباكۋم كازاك ورىستارى اقسۋدىڭ سۋىن قاراپايىم قازاقتارعا ۋاعىندا بەرمەي زورلىق جاساعان ۋاقيعالارىنا بارلىبەك ارالاسادى. ايتا بەرسە، بارلىبەكتىڭ ادىلدىك- مومىندىق تۋرالى كوپ ەڭبەگى بار ەكەن. بارلىبەك سىرتانوۆ سول زامانداعى پوليتسانىڭ باقىلاۋىندا بولۋ كەرەك.

مىسالى، 1912-1913 -جىلدار قاپال ۋەزدنىي ناچ- كتىڭ پوموشنيگى، سول كەزدەگى اراسان ەلىنىڭ ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلىمەن 4 رەت كەلىپ ءۇيدى ءتىنتىپ كىتاپتاردى ويىستىرعان، سوندا مەن اۋىلدامىن. 

5) قازاق، قىرعىز بالالارىنىڭ تالاپتىلارىن وقۋعا تۇسىرۋگە كومەك بەرەدى. مىسالى توقاش بوكين، وراز جاندوسوۆ، جۇبانىش بورىبايەۆ ت. ب. بۇدان باسقا دا كوپتەگەن كوپ الەۋمەتتىك جۇمىستارى تولىپ جاتىر. ونىڭ ءبارىن ايتىپ جەتكىزۋگە ۋاقىت كوپ كەرەك»، -  دەپ جازعان.

قاراڭىزشى، مىنە، مىناداي قوعامدىق ىستەرگە ارالاسىپ، قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الىپ، وقۋلارىنا جول اشقان ادامنىڭ بۇنداي ارەكەتى -  پاتشالىق بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى بولعان! ال، 1905 -جىلعى «قارقارالى قۇزىرحاتى» قۇجاتىنا قول قويۋى نەمەسە وسى جىلى ورال وڭىرىندە وتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ قۇرىلتايى، ونداعى دەموكراتيالىق پارتيا قۇرۋ ماسەلەسىنىڭ كۇنتارتىبىنە ەنۋى -  ءبارى- ءبارى ونىڭ ۇلت- ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكەرلىك قىزمەتى بولىپ تابىلادى. پاتشالىق بيلىكتىڭ كەڭسەسىندە وسىنداي كۇرەس جولىندا جۇرگەن قايراتكەرگە البەتتە ورىن بولمايدى عوي. ونىڭ ورنى - نە اباقتى، نە ءولىم عانا. جانە كاكەنىڭ اكەسى بارلىبەكتىڭ پوليتسيا باقىلاۋىندا بولدى دەگەنى دە راس. ءتىپتى، كاكەنىڭ ءوزى دە 1956 -جىلعا دەيىن باقىلاۋدا ءجۇرىپتى. (بۇل تۋرالى «سارى داپتەردىڭ سىرى» //اقيقات، جۋرنالى، №3، 2017. وقىڭىز -  ت. ە. ) ەكىنشى، بارلىبەكتىڭ دەنساۋلىعى قاشان سىر بەردى؟

بۇل -  1910-1911 -جىلدار ارالىعى. ياعني، وسى جىلدارى باكەڭ تالقىعا تۇسكەن قازاق جەرىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى پ. ا. ستولىپيننىڭ اگرارلىق ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ادىلدىك ىزدەپ باس شاھار -  پەتەربورعا كەلىپ، اسكەري مينيسترلىككە، پاتشالىق اعزامعا شاعىم جولدايدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا زامانداسى، بولاشاق الاش پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى (1917-1920) ءا. بوكەيحانمەن كەزدەسىپ، ونىڭ تاپسىرماسىمەن «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» دەپ اتالاتىن 4 ءبولىم، 28 باپتان تۇراتىن بۇگىنگى قازاقتىڭ العاشقى كونستيتۋتسيالىق زاڭىن جازادى.

بۇل زاڭ جوباسى كەيىنىرەك الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنا نەگىز بولدى. ءدال وسى ۋاقىت ارالىعىندا اۋا- رايى قۇبىلمالى، جەرى سازدى، تاعانى سىز تارتىپ تۇراتىن بۇ قالا -  ونىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتىپ، وكپەسىنە سۋىق تيگىزەدى. ەل- جۇرتى ۋاقىتىندا كومەككە اقشا سالماعاندىقتان اۋرۋى اسقىنادى.

بۇل تۋراسىندا م. تىنىشپاي ۇلى: «1911 -جىلى الماتىعا ءبىرسىپىرا قازاق، قىرعىز، سارت، نوعاي جيىلىپ، بارلىبەكتى سايلاپ، پەتروگرادقا جىبەردى. ءسوزىنىڭ ەڭ بارىپ تۇرعان قيىنى -  باياعى قازاق جەرى. پەتروگرادتا ءبىر قىس تۇرىپ، قاتتى ناۋقاس بولىپ، قان تۇكىردى. سوندا دا ەل- جۇرتىنىڭ جىبەرگەنىنە قاراي قايتپادى.

«لەپسى ۋەزىنىڭ جەرىن جازعان كىتاپ مەنەن بۇرىن باسىلىپ شىعىپتى، ەندى قاپال ءھام جاركەنت ۋەزدەرىنىڭ نورماسىن ازىراق كوبەيتۋگە قولىم جەتتى. عاليحانعا جولىعىپ، كوپ سويلەستىك» دەپ ءھام وزگە سونداي سوزدەردى ايتىپ، ماعان حات جازدى. جارىقتىق، قىزىق- اي! كەيبىر قيىنشىلىق جەردە «قازاقشىلىق» دەگەن ءبىر جامان سىرىڭ شىعا كەلەدى-اۋ. سونداي ناۋقاس بولىپ جاتقاندا جيىپ ارتىنان بەرەمىز دەگەن اقشانى، الماتىعا قاراعان حالىق جيىپ جىبەرۋگە اسىقپاي جاتىپ الدى! ءوزىنىڭ باسىنا كوتەرىپ، تاڭداپ جىبەرگەن بارلىبەگىن ۇمىتقانداي بولدى! سوندا دا مەنى مۇنداي قىلدى دەپ بارلىبەك ەشكىمگە ايتقان جوق. اقشا جوق بولىپ، قىسىلىپ، ءوزى كوكجوتەلدەن قان تۇكىرىپ، ۇيىنە ارەڭ جەتتى. ۇيىنە كەلگەن ۋاقىتتا حۇكىمەت بارلىبەكتىڭ ءوتىنىشىن، ھەش نارسە تابا الماي، موينىنا سالا المادى»، -  دەگەن ەكەن.

ەندى قاراڭىز: جەتىسۋ جەرىنىڭ، ونىڭ ۇستىنە اقسۋ- قاپال ءوڭىرىنىڭ ءشوبى شۇيگىن، اۋاسى تازا، سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتى زور جەر. جانە بارلىبەكتىڭ ماڭايىنداعى قازاقتار، اتالاس تۋىستارى مامان قاجىنىڭ ۇرپاقتارى دا اۋقاتتى تۇرعان. قىمىز، ساۋمال ءىشىپ، دەرتىنەن قۇلان- تازا ايىعۋى دا مۇمكىن. مەن وسىعان سەنەمىن.

ال م. تىنىشپاي ۇلىنىڭ: «...ەكى ايدان كەيىن (سەنتابردە) «اعام ناۋقاسىنان ءتاۋىر بولدى» دەپ ۇلكەن بالاسى ءبىزدى قۋانتىپ حات جازدى»، -  دەپ جازعانى بار.

الداعى ۋاقىتتا م. تىنىشپاي ۇلىنىڭ جەكە ارحيۆىمەن تانىسىپ، ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارىن ىزدەستىرۋىمىز كەرەك. ەگەر وسى حاتتار تابىلىپ جاتسا، بۇگىنگى عىلىم ءتىلى 180 گرادۋسقا وزگەرىپ، باسقاشا سايرار ەدى. وسىندايدا، «سويلەپ ءبىر كەتسە وتكەندەر...» (ق. مۇقاشەۆ) دەپ ءتىلىڭدى تىستەپ وتىرادى ەكەنسىڭ... تاعى ءبىر دەرەك: تالدىقورعان قالاسىنداعى ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ادەبي مۋزەيىن باسقارعان، ولكەتانۋشى ك. قوقىموۆانىڭ جازعان دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، «ب. سىرتانوۆتىڭ ەلىنە، تۇرعان جەرىنە بارىپ، اقساقالدارمەن كەزدەسۋدى ءجون كوردىك. تۋعان جەرىندە ىزدەپ تاپقان ادامىمىز، اراسان سوۆحوزىندا تۇرىپ جاتقان 96 جاستاعى ساپييەۆ سلامبول قاريا بولدى. قاريانىڭ تۇسىندىرۋىمەن «سىرتان» جەرىنە بەت الدىق. اراساننان كۇنباتىسقا قاراي تەرەڭوزەكتى، ونبۇلاقتى ءوتىپ، كوكقيا تاۋىنىڭ ەتەگىندە، ەل اۋزىندا «سىرتان جەرى» -  دەپ اتالاتىن جەرگە كەلدىك.

قازىر بۇل جەردە اراسان سوۆحوزىنىڭ قىستاۋى ورنالاسقان. قىستاۋدان وقشاۋلاۋ ورنالاسقان قۇلشان رۋىنىڭ زيراتىندا بارلىبەكتىڭ اكەسى سىرتان بوقى ۇلى، ۇلى بارلىبەك سىرتانوۆ جانە باسقالارى جەرلەنگەن. سوزگە ساراڭ، تۇيىقتاۋ بولىپ كورىنگەن سلامبول اتا: مەن بارلىبەكتى بوزبالا كەزىمدە، اۋىلعا ءبىر كەلگەندە كوردىم. قارا تورى، ۇزىن بويلى، قولىندا تاياعى بار، اق كوستيۋمدە بولدى. بارلىبەك بولىپ ءوتتى» -دەپ قىسقاشا عانا سيپاتتاما بەرىپ، ءسوزىن اياقتادى»، -  دەيدى. جانە وسى كونەكوز اقساقال بارلىبەكتى ءوز اجالىنان ولمەگەنىن ايتقان. سلامبول اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، بارلىبەكتى ەكى اتتى اسكەر ادام كەلىپ، تاۋعا ايداپ اكەتكەن. بارلىبەكتى تاۋ اراسىندا اتىپ ءولتىردى دەگەن اڭگىمەنىڭ توركىنى بالكىم وسىدان شىققان بولار؟! قالاي دەسەك تە، بارلىبەكتەي ارىستىڭ بۇ دۇنيەدەن مەزگىلسىز ءوتۋى - يىرىلگەن سانسىز سۇراقتارعا تولى بولىپ تۇر!

الداعى ۋاقىتتاعى بارلىبەكتانۋ سالاسىنىڭ باستى مىندەتى: ونىڭ ءومىر جولىنىڭ قۇپيالى، اقتاڭداق تۇسكەن كۇنگەيلى جاقتارىن اشىپ، جۇمباعىن شەشۋ.

ەلدوس توقتارباي

«تۇركىستان» گازەتى