شەتەلدەگى تۇڭعىش حالىقارالىق جەكە مەنشىك قازاق مەكتەبى قالاي اشىلدى؟
قۇسبەگىلىگىمەن قازاق اتىن الەمگە تانىتقان ايشولپان نۇرعايىپ قىزى دا سول مەكتەپتە ءبىلىم العان. قازاقپارات ءتىلشىسى اشىلعانىنا جاقىندا عانا بەس جىل تولىپ وتىرعان وسى مەكتەپتىڭ تىنىس-تىرلىشىگى تۋرالى بىلگەن ەدى.
ول كىسىنى موڭعوليا قازاقتارى سىرتىنان سايران قاجى دەپ اتايدى. ءبىراق سايران قادىر ۇلى ەشقانداي دا يمام نەمەسە تەولوگ ەمەس. ەگيپەت، قاتار، كۋۆەيت، باحرەين، ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى سياقتى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە موڭعوليانىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولعان. حالىقارالىق قازاق مەكتەپتىڭ ىرگەسىن قالاعان وسى ازامات. نۇر-سۇلتانعا كەلگەنىن پايدالانىپ، اڭگىمەگە تارتقانبىز.
«بولاشاقتىڭ» موڭعوليالىق مودەلى
«كەڭەس جۇيەسى قۇلاپ، موڭعوليا ازاماتارىنا ەركىندىك بەرگەن تۇس بولاتىن. العاشىندا ەل كادىمگىدەي ەسەڭگىرەپ قالدى. ءبىراق ەسىن تەز جيىپ الدى. ويتكەنى، رەسەيگە دە، قىتايعا دا ارقا سۇيەۋگە كەلمەيتىن جاعداي تۋىنداعان. جۇزە المايتىن ادامدى سۋعا لاقتىرعان ءتارىزدى وزدىگىمىزدەن «مالتاپ ۇيرەنە» باستادىق. مەن ول كەزدە 35 تە ەدىم. حالىق ۇلى قۇرىلتايىنا دەپۋتات بولىپ سايلاندىم. دەپۋتاتتار كونستيتۋتسيانى وزگەرتىپ، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋ ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جاتتى. سول كەزدە مەنىڭ ويىمدا مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قازاق بالالارىن شەتتە وقىتۋعا كۇش سالۋ ماسەلەسى تۇردى. مۇسىلمان قوعامى دەگەن اتپەن بەيرەسمي ۇيىم قۇرىپ، مۇمكىندىگى بار مۇسىلمان ەلدەردىڭ كومەگىمەن قازاق جاستارىن دامىعان ەلدەردە وقىتا باستادىق. تۇركيا ءبىرىنشى بولىپ كومەك بەردى. 30 جىلدىڭ ىشىندە 1500-1600 قازاق بالاسىن شەتەلدە وقىتقان شىعارمىز. جالىنداپ تۇرعان شاعىمىز عوي، الدىمىزعا قازاق بالالارىن موڭعوليا ۇكىمەتىمەن جارىسىپ وقىتۋدى ماقسات ەتىپ قويعان بولاتىنبىز»، - دەپ ەسكە الادى ەكس- ەلشى.
وزىق ەلدەردەن ءبىلىم العان 1,5 مىڭ جاستىڭ 50-60 پايىزى قولىنا ديپلوم العان بەتتە قازاقستانعا قونىس اۋدارعان كورىنەدى. سايران قاجى وسى مەكتەپتى اياقتاعان ستۋدەنتتەردىڭ 10-15 پايىزى تۇركيادا، ەۋروپادا، كورەيادا، ا ق ش- تا قالعانىن ايتادى.
«ودان وڭگەسى موڭعولياعا ورالدى. زۇلفىقار سارقىت دەگەن ءبىر شاكىرتىم قازىر ۇلانباتىرداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ رەكتورى. التىنبەك مۇرات دەگەن ەكىنشى ستۋدەنتىم ا ق ش بوستون ۋنيۆەرسيتەتىندە زەرتتەۋشى عالىم بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ەركىنگۇل شۇعايىپ قىزى دەگەن تاعى ءبىر ستۋدەنتىم تۇركيانىڭ ايگىلى Medipol ۋنيۆەرسيتەتى اۋرۋحانالار جەلىسىندە نيەۆروپوتولوگ. تاعى ءبىر ستۋدەنتىم جانبوتا مەيرام دۋبايداعى ەركىن ساۋدا ايماعىندا الەمدىك دۋباي پورت ۋورلد كومپانيانىڭ ەسەپشى مەنەجەرى، يمانتاي شاۋەت دەگەن جىگىت ىستانبۇلدا دارىگەر تەراپيەۆت بولىپ ءجۇر. Samsung, Microsoft كومپانيالارىندا جۇمىس باستاعان بايان ولگەي جاستارى بار. موڭعولياداعى دەموكراتيا بۇلاردىڭ بارىنە ەركىندىك بەرىگەنىمەن، مۇمكىندىك ۇسىنا المادى. شەت ەلدە وقىپ، كۇن كورۋدىڭ شىعىنىن ءوزىم ەلشى بولعان مۇسىلمان مەملەكەتتەردىڭ قايىرىمدىلىق قورلارىنان تارتتىم. ال مىنا حالىقارالىق قازاق ورتا مەكتەپتى اشقانىمىزعا بيىل 5 جىل بولدى. ءبىزدىڭ ۇجىم، اتا انالار كەشە عانا دۇرىلدەتىپ تويلاپ ءوتتى. قارشادايىنان قۇسبەگىلىگىمەن قازاق اتىن الەمگە شىعارعان ايشولپان دا ءبىزدىڭ مەكتەپتەن تۇلەپ ۇشتى»، - دەيدى سايران قادىر ۇلى.
مەدرەسە ورنىنا سالىنعان مەكتەپ...
2014-جىلى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندەگى زايد قورىنىڭ اقشاسىنا مەدرەسە سالىنادى دەگەن جەردەن ديپلوماتتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا 500 ورىندىق مەكتەپ بوي كوتەرگەن ەكەن.
«دەمەۋشىلەر قارسى كەلمەدى. موڭعوليا قازاق ايماعىنداعى حالىقارالىق قازاق مەكتەبى وسىلاي قۇرىلدى. مەكتەپ عيماراتى سالىندى دەمەسەڭىز، ەشتەڭە دايىن ەمەس بولاتىن. وقۋ ورنىنىڭ مەنەدجمەنتى قالاي جۇرەتىنىن، مۇعالىمدەردى قالاي تارتۋ كەرەكتىگىن بىلمەيتىنبىز. 35 جاستاعى ءبىر ماتەماتيك جىگىت سەنىمدى اقتاۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى. سول كەزدە مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردىڭ ورتا جاسى 26 بولاتىن. ياعني، ەشقانداي ەسكى جولمەن جۇرمەگەن، جاڭاشا ويلايتىن مامانداردى تارتتىق. بەس جىلدان كەيىن قاراساق، از جۇمىس ىستەمەگەن سياقتىمىز. ءبىزدىڭ ايماقتا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى 46 مەكتەپ بار. وتكەن جىلى سول 46 مەكتەپتىڭ ىشىندە 2- ورىنعا شىقتىق. مۇنى مەكتەپ ۇجىمىنىڭ تابىسى دەپ ويلايمىن. وتكەن بەس جىلدا گەرمانيا، شۆەيتساريا، فرانسيا، تۇركيا، ا ق ش قاتارلى ەلدەردەن 27 ۇستاز كەلىپ جۇمىستاپ، تاجىريبەلەرىمەن ءبولىستى. ۇستازدارىمىز شۆەيتساريا، تۇركيا، گەرمانياعا بارىپ قىسقا كۋرستاردا ءبىلىم-بىلىگىن جەتىلدىردى. كەشىكپەي العاشقى وقۋشىلارىمىز شۆەيتسارياعا وقۋشى الماسۋ جوباسىمەن ەكى ايعا بارماق. گەرمانيانىڭ گەتە ينستيتۋتى، تۇركيانىڭ مااريف قورىمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەي باستادىق. قازاقستان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، ۇلانباتىرداعى قازاقستان ەلشىلىگى، «قازاقستان ءبىلىم» ورتالىعى سياقتى ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىستامىز»، - دەيدى ءبىلىم وشاعىنىڭ قۇرىلتايشىسى.
Kazakh International School-دا نەگىزگى ساباق قازاق جانە موڭعول تىلدەرىندە جۇرگەنىمەن، قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىنە، ماتەماتيكاعا باسىمدىق بەرىلەتىن كورىنەدى. بولاشاقتا ناقتى عىلىمداردى دامىتىپ، تەحنولوگيانى تەرەڭدەتىپ وقۋعا كۇش سالماق. وزىق ەلدەردىڭ ىرگەلى ءىلىمىن ەركىن مەڭگەرۋ ءۇشىن، البەتتە، حالىقارالىق تىلدەردى ەركىن ءبىلۋ قاجەت. سول ءۇشىن دە اعىلشىن، نەمىس، تۇرىك، ورىس تىلدەرى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. ولاردىڭ قاتارىنا جاپون جانە قىتاي تىلدەرى قوسىلۋى مۇمكىن.
«بۇل تىلدەردى بالالار قالاۋىنا قاراي وقيدى. ياعني، ءبىر سىنىپ بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ ءتىل مەڭگەرىپ جاتىر»، - دەيدى سايران قاجى.
قازاقستاننان قانداي كومەك كەرەك؟
كەيىپكەرىمىز ءسوز اراسىندا قازاقستاننان كومەك بولسا، كوپتىك ەتپەيتىنىن ايتىپ قالدى.
«بۇل مەكتەپ شەتتەگى قازاق دياسپوراسىنا ۇلگى بولسا ەكەن دەگەن ماقسات قويعانبىز. قالاي دەسەك تە، شەتتەگى قازاقتار بۇل جاقتان كوپ ءۇمىت كۇتەدى. و باستا قازاقستاننىڭ وعان مۇمكىندىگى بولمادى. مۇمكىندىگى بولعاندا ۇيلەستىرەتىن ماماندار بولمادى. قارجى بولىنگەنىمەن، ناقتى قولداۋ از بولدى. ءبىر رەتتىك اكسيالار مەن شارالار، كونسەرت قويۋ، كىتاپ تاراتۋ سياقتى دۇنيەلەردىڭ توڭىرەگىنەن شىقپاي ءجۇرمىز. بەس كىتاپ اپارعانىمىزدى ۇلكەن جاڭالىق كورەمىز. شىن مانىندە شەتتەگى قازاقتارعا قوسىمشا ءبىلىم كەرەك»، - دەيدى سايران قاجى.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، موڭعوليا قازاقتارى 1940-جىلدان كەڭەستىك جۇيە ىدىراعانعا دەيىن وسىنداعى قازاقتارمەن بىردەي ءبىلىم الىپ كەلگەن-ءدى. ول كەزدە ورتاق كەلىسىمگە سايكەس، موڭعولياداعى مەكتەپتەرگە بۇكىل وقۋلىقتار قازاقستاننان كەلەتىن.
«1962-1972-جىلدارى مەكتەپتە وقىدىم. سوندا 1-سىنىپتىڭ الىپپەسىنەن باستاپ 10-سىنىپتىڭ الگەبراسىنا دەيىن قازاقستاننىڭ وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا وقىدىق. قىتاي مەن تۇركياداعى، يران مەن اۋعانستانداعى قازاقتارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ ءبىر ارتىقشىلىعىمىز وسى بولاتىن. ويتكەنى، موڭعوليا كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر رەسپۋبليكاسى سياقتى بولىپ كەتكەن ەدى. توقسانىنشى جىلداردان باستاپ بۇل بايلانىس كۇرت ءۇزىلىپ تىندى. وقۋلىقتىڭ سىرتىندا بارلىق باسپا ونىمدەرى كەلەتىن. «بالدىرعاننان» باستاپ «جۇلدىز» جۋرنالىنا دەيىن الىپ وقيتىنبىز. الگى «موڭعوليادا مال سوڭىندا جۇرە بەرسەم، ورتا ءبىلىم دە الماس ەدىم. قازاقستانعا كەلىپ كوز اشتىق» دەگەن اسىرە ماداقتار وتىرىك. جەكە ءوزىم دە مەنىڭ زامانداستارىم دا «بالدىرعاندى» وقىپ وستىك»، - دەيدى ديپلومات.
ول ءسوز اراسىندا وسى مەكتەپ قابىرعاسىندا قازاق ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترىن قۇرۋدى ارماندايتىنىن ايتتى.
«قوبىز، دومبىرا، سىبىزعى سياقتى اسپاپتار مەن قازاق ءان-كۇيلەرىنىڭ جيناعى قاجەت. ونىڭ نوتالارى بولسا ءتىپتى جاقسى. قوبىزدىڭ سارىنى مەن كۇيدىڭ كۇمبىرىن ەستىپ وسكەن بالا تامىردان اجىرامايدى. قانشا تىلدە سويلەسە دە، جۇرەگى قازاقشا سوعۋى كەرەك قوي. قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن، جەتەلى تاريحىن ءبىلۋى ءتيىس. مەن بۇل جەردە «شىڭعىس حان ءبىزدىڭ قازاق» دەگەن تاريحتى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ساراپتالعان، التىن وردادان بەرگى بابا تاريحىن جاستار قازاقستان وقۋلىقتارىنان بىلسە ەكەن دەگەن نيەت بىزدىكى».
ءوز ەلىندە ءجۇرىپ-اق ۇلتتىق ۇستىنىن ۇمىتقاندار بار
Kazakh International School-دىڭ وقىتۋ جۇيەسى دە، ءادىس-تاسىلدەرى دە زاماناۋي باسەكەدەن كەندە قالعىسى كەلمەيدى. قۇرىلتايشىسى 1-5- سىنىپتارعا مونتەسسوري جۇيەسىن، 6-12- سىنىپتارعا كەمبريدج جۇيەسىن ەنگىزبەكشى. فينليانديا مەن جاپونيا تاسىلدەرىنە دە نازارى اۋىپ وتىر.
«ەرتەڭ قىتايدا نەمەسە رەسەيدە، تۇركيادا نەمەسە يراندا قازاق مەكتەبى اشىلسا، ءبىزدىڭ مەكتەپتى ۇلگى ەتىپ الۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ارينە، قولدىڭ قىسقالىعى كوپ. ءبىراق، بۇكىل دۇنيەنى اقشا شەشپەيدى. اقشاسى بولىپ تا، شاشىپ وتىرىپ تا ەشتەڭە شىعارا الماعان جايتتاردى كورەمىز كەيدە. العاش باستاعاندا مەكتەپتە 230 وقۋشى بولعان. بىلتىر 530 بالا بولدى. بيىل ءبىرىنشى سىنىپقا كەلگەن بوبەكتەردىڭ سانى 50 دەن اسىپ وتىر. ولاردى ەكى سىنىپقا ءبولىپ وقىتقالى جاتىر. مەكتەپتىڭ جوبالىق سىيىمدىلىعى 500 بالاعا ارنالعاندىقتان، قوسىمشا عيمارات اشۋ قاجەت. مەتكەپ اقىلى. و باستا قايىرىمدىلىق قورىنىڭ اقشاسىنا سالعاندىقتان، بۇكىل تۇسكەن اقشا مەكتەپتى جەتىلدىرۋگە جۇمسالادى. ياعني كوممەرتسيالىق مەكەمە ەمەس. مەكتەپتىڭ جارعىسىنا سولاي جازىلعان. ەگەر تابىسى وزىنەن ارتىلىپ جاتسا، ەكىنشى ءبىر مەكتەپ سالۋىمىز دا مۇمكىن»، - دەيدى سايران قادىر ۇلى.
ايتۋىنشا، مەكتەپ اياقتان تۇرعان سوڭ اكسياسىن شىعارىپ، 40-50 پايىزىن مۇعالىمدەرگە ۇلەستىرىپ، قالعانىن ءوز قورىنا قالدىرۋ جوسپارلانعان ەكەن. 5 جىلدىڭ ىشىندە مەكتەپتىڭ شىعىنى مەن كىرىسى تەڭەلىپ قالعان. توقتالا كەتەتىن جايت، موڭعوليانىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جەكە مەكتەپتە وقىعانىمەن، ونداعى ءار بالاعا اي سايىن جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم شىعىنىن ءبولىپ وتىر.
سايران قاجىنىڭ ايتىسىەنا قاراعاندا، ۇلانباتىردا دا ءدال وسىنداي ەكىنشى مەكتەپ سالىنىپتى. قازىر مەنەدجمەنت جاعىنان دايىندىق جاسالىپ جاتقان كورىنەدى. بۇنىمەن تولقتاپ قالماي، ارى قاراي بايان ولگەيدەگى 12 سۇمىنعا ءبىر-ءبىر مەكتەپ سالۋ تۋرالى دا ارمان-جوسپارى بار. ونداعى ماقسات - تەك ايماقتىڭ تۇبىندەگى عانا ەمەس، اۋىلداعى بالالار دا جاقسى ءبىلىم الىپ، قالاعان ءتىلىن مەڭگەرتىپ شىعارۋ.
«وعان مەنىڭ عۇمىرىم جەتە مە، ونى بىلمەيمىن. شاكىرتتەرىم جالعاستىرادى دەگەن ءۇمىت بار. كوللەدج نەمەسە ۋنيۆەرسيتەت دەڭگەيىنە كوتەرۋ ماقساتى دا تۇر. موڭعولياداعى قازاق سانى ستاتيستيكا بويىنشا 130 مىڭ. بۇگىن- ەرتەڭ قوپارىلىپ كوشە قويماس. ونىڭ ۇستىنە ەكى جاعىمىزدا دا قازاقتار وتىر. ءبىر جاقتا التاي، قوساعاش قازاقتارى، تاعى ءبىر جاعىمىزدا قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ قازاقتارى. قازاق بولىپ قالۋ ءۇشىن قازاقستاندا عانا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك دەگەن ەرەجە جوق. ءوز ەلىندە وتىرىپ تا ۇلتتىق ۇستىنىن ۇمىتقاندار جەتەرلىك. شەتتە ءجۇرىپ تە قازاق ءۇشىن قىرۋار ءىس تىنىدىرىپ جاتقاندار بار. ءبىزدىڭ ماقسات ات توبەلىندەي مۇنداعى قانداستاردىڭ قازاق كۇيىندە ساقتاۋ»، - دەيدى ديپلومات ۇستاز.
اۆتور:ەسىمجان ناقتىباي