يسرايل ساپارباي: مەنىڭ جازعانىم كىمگە كەرەك؟
ازيانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ باستى ماقساتى - ورتاق دۇنيەتانىم قالىپتاستىرىپ، ازيا ادەبيەتىنىڭ بار ەكەنىن، ونىڭ ىقپالى جوعارى ەكەنىن كورسەتۋ ەدى. وسى فورۋمعا قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرلەرى دە ات باسىن بۇردى. باسقوسۋ اياسىندا الاشتىڭ ارداقتى اقىنى، دراماتۋرگ يسرايل ساپاربايمەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتى كەلدى.
- رۋحاني جاڭعىرۋ نەدەن باستالادى؟
- قازىرگى تاڭدا ءوزىمىزدىڭ جازعانىمىزدى كىتاپ ەتىپ شىعارا الماي، وقىرمان مەن قالامگەردىڭ اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلىپ بارادى. ءبىز كوبىنەسە ەكونوموميكالىق- الەۋمەتتىك تاقىرىپقا كوڭىل بولدىك. ال ادەبيەت تىسقارى قالدى. ءسويتىپ، رۋحاني دامۋىمىز كەنجەلەدى. ولاي بولماۋى كەرەك ەدى. ال ەندى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى جاريالانعالى ءبىر-ەكى جىل بولعانىن بىلەسىزدەر. سول باس كەزىندە بىرتە-بىرتە جارنامالىق سيپات الىپ كەتكەن ەدى. مەن ول جونىندە «رۋح مەيماناسى» دەگەن تراكتات جازعان بولاتىنمىن.
وندا «رۋحاني جاڭعىرۋ» تەك جارناما كۇيىندە قالا ما، جوق الدە وزەكتى ماسەلەلەر قولعا الىنا ما دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەردىم. ءبىز «جەرگە» ءتۇسىپ، حالىقپەن بىرگە اقىلداسىپ، وسى باعدارلامانىڭ يگىلىگىن كورەمىز دەگەن ۇمىتتەنەمىن. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن ۇلتتىق كىتاپحانادا جاسادىم.
- جازۋشىلار وداعىنىڭ كەيىنگى جۇمىستارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- قازىرگى نارىق زامانىندا الاقان جايىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. قۇدايعا شۇكىر، وداقتىڭ جاڭا ءتوراعاسىن سايلادىق. وندا بىلىكتى تە ءبىلىمدى جاس جىگىتتەر جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءبىراق بولاشاقتا اتقاراتىن جۇمىستار وتە كوپ. ەڭ ءبىرىنشى - قالاماقى بەرۋ مەن اۆتورلىق قۇقىق ماسەلەسى. بۇل ۇكىمەتتىڭ قاراۋىندا جاتىر. دەگەنمەن، پرەزيدەنت بۇل ماسەلە جۋىق ارادا شەشىلەتىنىن ايتقان ەدى. ەكىنشى - كىتاپ تيراجىن رەتتەۋ كەرەك. ءبىز جازعان كىتاپتاردىڭ تيراجى مول بولسا، ادەبيەت تە داميدى، وقىرماننىڭ دا قىزىعۋشىلىعى ارتادى. بۇگىنگى زاماندا رۋحىمىز ءسال تومەندەپ بارا جاتىر ما دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءبىزدىڭ وقىرماندار ازايىپ كەتتى.
- ازيا ادەبيەتىن تولىقتاي قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- الەمدىك دەڭگەيگە شىعۋ بىزگە ءالى ەرتە. بىلتىر ەۋرازيا فورۋمى وتكەنىن بىلەسىزدەر. بيىل ازيا فورۋمى ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. شەتەلدىك جازۋشىلاردىڭ بايانداماسىن تىڭدادىق. بارلىعى وزىندىك ويىمەن، تىڭ يدەياسىمەن كەلگەنى كورىنىپ تۇر. ۋربانيزاتسيا، قالامگەرلەردىڭ ءومىرى، باسپا ءىسى جونىندە دە كەلەلى سوزدەر، كەمەل ويلار ايتىلدى. دەسە دە، ءبارىمىزدى تولعاندىرعان ءتىل ماسەلەسى كوپ ءسوز بولماي جاتىر.
بۇل - فورۋمنىڭ ەڭ وزەكتى قۇرىلىمى بولۋى ءتيىس. قالامگەرلەر ءبىر- بىرىمەن اۋدارما ارقىلى جاقىن تانىسۋى كەرەك. وسى شىعارماشىلىق بايلانىس ازيا ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋعا، دامىتۋعا نەگىز بولادى. شىنى كەرەك، ازيا ەلدەرىنىڭ قارىم- قاتىناسى ءۇزىلىپ قالعان. ونى قالاي جالعايمىز؟ ءبىز قايتسەك رۋحاني تۇرعىدان بىرىگە الامىز؟ مىنە، وسى ماسەلە بۇگىن- ەرتەڭ قوزعالادى دەپ ەسەپتەيمىن. ەلوردامىزدا جانە باسقا دا ءىرى قالالاردا اۋدارما ورتالىقتارى بار. ونداعى ونىمدەر تاريح، ەكونوميكا، عىلىم، الەۋمەتتىك باعىتتا شىعارىلادى. ءبىراق ادەبي شىعارمالار كوپ اۋدارىلا بەرمەيدى.
وكىنىشكە قاراي، بىزدە ادەبي تۋىندىلاردى اۋداراتىن ورتالىق نەمەسە اگەنتتىك جوق. قازىر بەلگىلى ءبىر شىعارمانى اۋدارۋ قيىنعا سوعاتىنى راس.
مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ىشىندە اۋدارما ورتالىعى اشىلۋ كەرەك. سوسىن بىزدە ادەبي اگەنتتىك بولۋى ءتيىس. بۇل اگەنتتىكتىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى. سەبەبى قالامگەردەردىڭ جازعان تۋىندىلارى ءتيىستى دەڭگەيدە تارالمايدى.
قۇدايعا شۇكىر، مەن بەس-التى جانردا جۇمىس ىستەيمىن. ونىڭ ىشىندە ءان ءماتىنى، دراماتۋرگيا، پوەزيا سەكىلدى ت. ب. جانرلار. ءبىراق ول جازىلىپ قانا قويماي، قالىڭ قازاققا تارالۋىن قالايمىز. ازيا قۇرلىعىندا وسىنداي شارانىڭ ۇيىمداستىرىلۋى وتە قۋانىشتى جاعداي. ءبىراق مۇنىڭ ەرتەڭى قالاي بولادى؟ بەلگىسىز. سوندىقتان دا جوعارىدا ايتقان ماسەلەلەر شەشىمىن تابۋى كەرەك. جوعارى جاقتاعى بيلىكتىڭ بىزگە قۇلاق اسقانى، مويىن بۇرعانى دۇرىس بولدى.
وسى شارانى ءۇش جىلدان كەيىن باسقا ءبىر مەملەكەت جالعاستىرادى دەپ ەستىدىم. ول قاي مەملەكەت؟ تۇركيا ما، پاكيستان با، مەن بىلمەيمىن. سوندا مىنا شارانى وتكىزىپ قانا قويامىز با؟ جوق، مۇنىمەن ءىس بىتپەيدى. ياعني، بۇدان كەيىن ەشتەڭە وزگەرمەيدى دەگەن ءسوز. ازيا فورۋمىن وتكىزەمىز دەپ جارياعا جار سالدىق. ال ەندى ءبىز ىسكە كوشۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، وسى فورۋمنان كەيىن ءبىز تۇركى الەمىن جاقىنداتۋ ءۇشىن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەرىنىڭ ادەبي سىيلىعىن قاراستىرعانىمىز ءجون.
- قازىرگى قازاق ادەبيەتى قانداي دەڭگەيدە؟
- ەلىمىزدە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى بار. جازۋشىلار وداعى وسى مينيسترلىكتىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ياعني، بۇل جەردە جازۋشىلار وداعىنىڭ جەكە ءۇنى، جەكە اتاۋى اتالمايدى. بىلايعى جۇرت ءبىزدى بىلمەي جاتىر. كوردىڭىز بە؟ سوندىقتان، مەنىڭ ۇسىنىسىم - اتالعان مينيسترلىك «قر مادەنيەت جانە ادەبيەت مينيسترلىگى» بولىپ قايتا قۇرىلۋى كەرەك. نەگە؟ ويتكەنى ونىڭ ىشىنە ادەبيەتتى قوسقاننان كەيىن، ونىڭ داۋىسى ەستىلۋى ءتيىس.
«ەڭ ءبىرىنشى - ءسوز» دەپ قاسيەتتى كىتاپتاردا، ىنجىلدە جازىلعان. ءبىزدىڭ جان- جانۋارلاردان ارتىقشىلىعىمىز - سويلەي الاتىندىعىمىزدا. سوندىقتان ءتىل - ەڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانى ءجون. وسى ويىم ىسكە اسسا، قالامگەرلەرگە تولىقتاي نازار اۋدارىلىپ، ادەبيەت دامۋشى ەدى. مىنە، تۇيتكىلدى ماسەلە سوندا جاتىر. قارجى بولماسا، ەشقانداي ءىس تىندىرا المايسىڭ، ەشقايدا بارا المايسىڭ. وداقتا مىڭنان اسا جازۋشى بار. مۇشە بولا الماي جۇرگەندەر قانشاما؟! ەگەر جازۋشىلار وداعىنىڭ ستاتۋسىن جوعارىلاتسا، سوندا مەملەكەتتەن ارنايى قارجى بولىنەدى.
سول ارقىلى ءوزىمىزدىڭ يدەيامىزدى ىسكە اسىرامىز، كىتابىمىزدى شىعارامىز، باسپالارمەن قارىم- قاتىناس جاسايمىز. مەنىڭ باسىمداعى جاعداي - سەگىز ءجۇز جازۋشىنىڭ باسىنداعى جاعدايمەن تەڭ. كوپ جازۋشىلار قالام مەن قاعازىن تاستاپ كەتتى.
ويتكەنى جازۋعا قالتاسى كوتەرمەيدى. اللا بەرگەن تالانتىڭدى حالىققا بەرە الماساڭ، داۋرەنىڭ ءوتىپ كەتەدى. ءومىر دەگەن - ماڭگىلىك جاستىق شاقتان تۇرمايدى. مەن ىلعي دا كەڭەس ۇكىمەتىندەگى جۇيەنى اڭسايمىن. ول كەزدە جازۋشىلاردى جاقسى قولداعان-تۇعىن. وسىدان كەيىن ءبىز شەتتە قالماي، كىم شەتتە قالادى؟ ساۋاتسىزدىق دەگەن سول. 30 جىلداي ۋاقىت بولدى عوي، ەندى.
- ءسىزدى نە تولعاندىرادى؟
- قازاق بالاسىنىڭ جۇرەگىنە شام جاقساق، وسىلايشا ۇلعايا بەرسە، بۇكىل قازاقتىڭ ەڭسەسى كوتەرىلەتىنىنە سەنىمىم مول. ءسىز جاھاندىق جاڭالىقتاردان ءبىر كۇن قالىس قالىپ قويساڭىز، ءبىر جىلعا ساۋاتسىزدانىپ قالاسىز. ومىرگە نە ءۇشىن كەلدىك؟ تەك قانا تاڭەرتەڭ تۇرىپ، نان تاۋىپ، قارا جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن جوقپىز. كەيدە مەن ولەڭ نەمەسە ءاننىڭ ءماتىنىن جازىپ وتىرعاندا «وسى مەنىڭ جازعانىم كىمگە كەرەك؟» دەپ ويلايمىن. وسىدان كەيى كوڭىلىم قۇلازىپ، نيەتىمنەن ايني باستايمىن. ءبىراق مەن جازۋدى تاستامايمىن. دەسە دە، ءوز- ءوزىمدى جۇباتقانمەن، شىندىق سولاي.
- كەلەر جىلى - ابايدىڭ 175 جىلدىڭ مەرەيتويى. وسى اتاۋلى مەرەكەنى قالاي وتكىزۋىمىز كەرەك؟
- 1995 -جىلى حاكىم ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسقان ەدىم. سوندا بۇرىڭعى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەت بويىنشا كوپتەگەن قازاق ءۇي تىگىلىپ، استا-توك توي جاسالدى. ەشقانداي ناتيجە بولعان جوق. ودان كەيىن 160 جىلدىعى ءوتتى. ول دا سول دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. ال ەندى 175 جىلدىعى قالاي وتەدى؟ بۇرىنعى سارىن قايتالانا ما، جوق الدە تىڭ يدەيامەن وتە مە؟ ءىشىپ-جەپ، قارىن تويدىرىپ قايتامىز با؟
مىنە، وسى سۇراقتار مازالايدى مەنى. وسىنىڭ باس-قاسىندا جۇرگەن ازاماتتار بۇل ماسەلەنى قولعا الۋ كەرەك. مەن بارلىعىن ءبىلىپ وتىرمىن. بۇل توي باسقا فورماتتا ءوتۋى كەرەك. قازىرگى تاڭدا اباي ولەڭدەرىن وقيتىن ەستافەتا ءجۇرى جاتىر. بۇل ءۇردىس كىشكەنە تولىقتىرىلۋى قاجەت. ابايدى تانۋ ءۇشىن ونىڭ الەمىنە ءۇڭىلۋ - باستى نازاردا.
سوندىقتان دا، مەنىڭ ويىمشا، اقىننىڭ كىلتى ءالى اشىلمادى. ءبىراز جىل بۇرىن ز. نۇرقادىلوۆ الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە «جاڭا عاسىرعا جاڭا ءان» دەگەن رەسپۋبليكالىق كونكۋرس وتكەن ەدى. بۇعان 7-8 جانر بويىنشا 2000 عا جۋىق جاڭا ءان ءتۇستى. ءبىز ءبىر جارىم اي بويى سول اندەردى سۇرىپتاپ تالدادىق. سوندا ەركەعالي راحماديەۆ باس قازى بولعان- تۇعىن. ماعان اباي شىعارماشىلىعى نەگىزىندە رومانستاردى ىرىكتەۋ بۇيىردى.
«ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى» سەكىلدى اندەردى دامىتۋعا اتسالىستىق. سول كونكۋرستا 10-15 رومانس بايگە الدى. ال بۇگىنگى تاڭدا سول رومانستاردىڭ بىرەۋى دە ايتىلمايدى. بۇرىنعى ابايدىڭ ءوز اندەرى عانا قالدى. ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتتاۋمەن عانا شەكتەلۋگە بولمايدى. ونىڭ مازمۇنىن، نەگىزگى ايتار ويىن ءبىلۋ - وتە ماڭىزدى دۇنيە. ولەڭدەردىڭ ىشىندە قانداي جاۋھار بار ەكەنىن ىزدەپ، بىلگەن دۇرىس. ءبىز اباي الەمىنە تولىققاندى ەنە الماي جاتىرمىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان: ءبىرجان احمەر
سۋرەتكە تۇسىرگەن: ارتەم چۋرسينوۆ
adebiportal.kz