ابايدىڭ ءوز قولىمەن سەمەيدەگى مۋزەيگە تاپسىرعان جادىگەرلەرى جايلى نە بىلەمىز؟
كەمەڭگەر بابا وسىلايشا، ءوز ۋاقىتىندامۋزەيدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، بولاشاق ۇرپاققا زور تاربيەلىك ءمانى بار، قازاقدالاسىنا بەيتانىس جاڭا باستاماعا اتسالىسۋدى ءجون كورگەن سەكىلدى. كوبىساقتالماسا دا، قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرازىن قارت سەمەيدەگى ابزال بورىشتى ابايمۋزەيى بۇگىن دە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىر.
ابايدىڭ شىنايى ەكى فوتوسۋرەتى عاناساقتالعان
اباي مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستارجونىندەگى ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرامبايەۆانىڭ سوزىنە قۇلاق اسساق، 1940-جىلدىڭساۋىرىندە سەمەيدە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ مۋزەيىن اشۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانعان.جادىگەرلەردى جيناۋ جۇمىسى دا سول ۋاقىتتا باستالىپتى. ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسىءارحام كاكىتاي ۇلى ىسقاقوۆ مۋزەيگە قىزمەتكە الىنىپ، اباي تۋىستارىنىڭ،ۇرپاقتارىنىڭ، زامانداستارىنىڭ قولدارىندا ساقتالعان ۇلى اقىنعا قاتىستى زاتتاردىجينايدى. زاتتاي جادىگەرلەرمەن قاتار ابايدى كوزى كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى،اقىننىڭ شىعارمالارى قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، مۋزەي قورىنا قابىلداۋ جۇمىستارى قولعاالىنعان. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مۋزەي ەكسپوزيتسياسى جاساقتالىپ، 16- قازاندا مۋزەيءوزىنىڭ العاشقى كورەرمەندەرىن قابىلداي باستاعان.
«بۇل قازاقستان جەرىندە اشىلعان العاشقى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيەدى. ال بۇگىنگى تاڭدا مۋزەيدىڭ نەگىزگى قورىندا 11 مىڭنان اسا ەكسپونات بار.سولاردىڭ اراسىندا ەكشەپ الار قۇندىلارى - ابايعا تىكەلەي قاتىستى جادىگەرلەر.
اتاپ ايتقاندا، ابايدىڭ بەينەسى بار ەكىفوتوسۋرەت، پ. د. لوبانوۆسكيدىڭ اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە قارىنداشپەن سالعانپورترەتى، ابايدىڭ 1896-جىلى ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى، 1885-جىلى ن. ي.دولگوپولوۆ ارقىلى سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان زاتتار، ماسكەۋ،لەنينگراد، ومبى، توم، قازان قالالارىنىڭ جانە قازاقستان مۇراعاتتارىنان تابىلعانابايدىڭ ءومىرى، اتقارعان قىزمەتى، تۋىستىق جانە ونەر اينالاسىنا قاتىستى ارحيۆدەرەكتەرى، اباي وقىعان مەدرەسەنىڭ اراب، تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كىتاپتارى»،- دەيدى مەيرامگۇل قايرامبايەۆا.
ابايدىڭ بەينەسى ساقتالىپ قالعان ەكىفوتوسۋرەتتىڭ عانا بارى بەلگىلى. اتاپ ايتقاندا، 1896-جىلى ءدىلدادان تۋعان تۇڭعىشۇلى اقىلباي، ايگەرىمنەن تۋعان تۇراعۇلمەن تۇسكەن فوتوسۋرەت مۋزەي قورىنا تۇسكەنالعاشقى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى. سەمەيدە ن. كۋزنەتسوۆ اتتى فوتوگراف تۇسىرگەن بۇلسۋرەتتى قايىم مۇحامەدحانوۆ 1940-جىلى مۇحتار اۋەزوۆتەن الىپ كەلگەن ەكەن.
ال ەكىنشى فوتوسۋرەت 1903-جىلى كيىز ۇيدەتۇسىرىلگەن. فوتوسۋرەتتە اباي، ۇلدارى ماعاۋيا مەن تۇراعۇل، نەمەرەلەرى پاكيزات،اۋباكىر، كەلىنى كاماليا (اۋباكىردىڭ ايەلى) جانە ايەلى ەركەجان بەينەلەنگەن. بۇلفوتوسۋرەت تە مۋزەي قورىنا مۇحتار اۋەزوۆ ارقىلى 1959-جىلى كەلىپ تۇسكەن ەكەن.
مەيرامگۇل قايرامبايەۆا مۋزەي قورىنداعىبەينەلەۋ ونەر تۋىندىلارىنىڭ ىشىندەگى ءوزىنىڭ كوركەمدىگىنەن گورى تاريحيقۇندىلىعى باسىم جادىگەردى دە ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ايتۋىنشا، ول - ابايدىڭ كوزىءتىرى كەزىندە سالىنعان پورترەتى. پورترەتتىڭ اۆتورى سەمەيگە ساياسي قۋعىنعاايدالعان پاۆەل دميتريەۆيچ لوبانوۆسكي. دونداعى روستوۆ قالاسىنان «ساياسيسەنىمسىز» رەتىندە دالا ولكەسى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنا ايداۋعاجىبەرىلگەن لوبانوۆسكيي 1884-جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ سەمەيدە تۇردى. ولابايمەن ءوزى سياقتى ساياسي سەنىمسىزدەر ارقىلى تانىسىپ، ارالاسقان.
«لوبانوۆسكي كاسىبي سۋرەتشى بولماسا دا، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭبەينەسىن سالىپ جۇرگەن. 1887-جىلى ورالدا وتكىزىلەتىن وندىرىستىك ساۋدا كورمەسىنە«سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ تيپتەرى» اتتى پورترەتتەر توپتاماسىن دايىنداعانىبەلگىلى. وسى توپتامادا «VІ» سيفرىمەن بەلگىلەنگەن سۋرەت - ابايدىڭ پورترەتى.ۋاقىتتان سارعايعان قالىڭ قاعازعا جاي عانا قارىنداشپەن سالعان پورترەتتىڭ ماڭىزىوتە زور، سەبەبى، ول ابايدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە سالىنعان بىردەن ءبىر پورترەت»، -دەيدى اباي مۇراجايى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى.
جىلدار بويى جينالعان مۋزەيدىڭقولجازبالار قورىندا 800 دەن اسا دەرەك كوزى ساقتاۋلى. قازاق ءۇشىن ابايعا، ونىڭزامانىنا قاتىستى ءاربىر دەرەك وتە قىمبات. سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ 1896-جىلى ۇلىماعاۋياعا جازعان حاتىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت.
مۇساحان بالتاقاي ۇلى قولجازبالارىنىڭىشىنەن بۇل حات 1997-جىلى اراب گرافيكاسىنان قازىرگى ارىپكە اۋدارما جاساۋ كەزىندەتابىلعان. مۇساحان بالتاقاي ۇلى توبىقتى ىشىندەگى كوكشە رۋىنان. زامانىندا ابايكوكشە بوزانباي بالالارىنا قامقورلىق كورسەتىپ، ۇيلەندىرىپ، ۇلكەندەرىنە بەس جاستااكەدەن جەتىم قالعان بوزانباي شوبەرەسى بالتاقايدى تاپسىرىپ، ۇمىتپاس جاقسىلىقجاساپتى. بوزانبايدىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى مۇساحان بالتاقاي ۇلى 1929-جىلى قىتايعاءوتىپ، 1956-جىلى وتانىنا قايتىپ ورالعان.
حات جۇقا اق قاعازعا جازىلعان. ءتۇپنۇسقا.جوعارعى شەتىنىڭ وڭ جاعى، ورتا تۇسىنىڭ سول جاق شەتى جانە تومەنگى شەتىنىڭ سولجاعى ۇزاق ساقتالۋىنا بايلانىستى جىرتىلىپ قالعان. دەسە دە، اباي حاتىنىڭ دەنىجاقسى ساقتاۋلى.
اباي مۋزەيگە ءوز قولىمەن نە تاپسىردى؟
اباي قۇنانباي ۇلى سەمەي قالاسىنداعى 1883-جىلىاشىلعان ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قورىن ەكسپوناتتارمەن تولىقتىرۋعا كومەكتەسكەنىبەلگىلى. 1885-جىلى ابايدىڭ سەمەيدەگى ورىس دوستارىنىڭ ءبىرى نيفونت دولگوپولوۆجاز ايلارىندا اباي اۋىلىنا بارىپ، سوندا ەكى ايداي بولىپ قايتادى. قايتىپ كەلگەنسوڭ ول سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنە قازاقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاتىستى الپىسقاجۋىق تۇرمىستىق زات تاپسىرعان.
«بۇل زاتتاردىڭ بارلىعى اباي اۋىلىنان اكەلىنگەن ەدى. ول تۋرالىمۋزەيدىڭ سول كەزدەگى تىركەۋ جۋرنالىنا دا جازىلىپ، باسپا سوزگە دە جاريالانعان.ءتىزىمدى قاراپ وتىرساق، زاتتاردى ارنايى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنەنجان-جاقتى حابار بەرەتىندەي، عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلى تاڭدالعانى كوزگە تۇسەدى. ولارءۇي-ءىشىنىڭ جابدىقتارى: اسادال، كەبەجە، سابا، سۇيرەتپە، جەزمويناقتى تورسىق،پىسپەك، تاباق، شىنىاياققاپ، اشەكەيلى قۇتىلار، بەسىك، ۇرشىق، توعىزقۇمالاق؛ قارۋ-جاراقتاردان: ايبالتا، نايزا، شوقپار؛ ۇستا سايماندارىنان: كورىك، ءتوس، قىسقاش؛مۋزىكا اسپاپتارىنان: قوبىز، سىبىزعى، اساتاياق، دومبىرا. قازاق اۋىلىندا سۇتتەندايارلاناتىن تاعام تۇرلەرى، ءتىپتى قارا سابىنعا دەيىن بار. بۇلاردىڭ بارلىعىقازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق بولمىس-بەينەسىن كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ، جۇيەلىتۇردە جيناقتالعان ەكسپوناتتار»، - دەيدى مەيرامگۇل قايرامبايەۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، 1963-جىلى «ەرتىس»گازەتىنىڭ 8- قىركۇيەكتەگى سانىندا اباي مۋزەيىنىڭ العاشقى ديرەكتورلارىنىڭ ءبىرى،ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ قوسقان ۇلەسى» اتتى ماقالاسىجارىق كورەدى. بۇل ماقالادا ۇلى اقىننىڭ 1885-جىلى ولكەتانۋ مۋزەيىنە ەكسپوناتتارتاپسىرعانى تۋرالى جازىلعان ەدى. عالىم ارنايى اباي مەن دولگوپولوۆ تاپسىرعانزاتتاردى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسىنان، قويماسىنان مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭكومەگىمەن ىزدەپ، انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. قايىم مۇحامەدحانوۆ ابايتاپسىرعان زاتتاردىڭ 23 ءىن عانا تاپقان ەكەن. ولاردىڭ «...كەيبىرەۋى جاقسىساقتالعان، كەيبىرەۋى كۇتىمسىزدىكتەن توزعان» دەپ جازادى قايىم مۇحامەدحانوۆ. وسىىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە 1964-جىلى قىركۇيەك ايىندا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ارنايىبۇيرىعىمەن اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 17 ءى اقىننىڭ ءوز مۋزەيىنە بەرىلدى. قازىرگىۋاقىتتا بۇل ەكسپوناتتار اباي مۋزەيىنىڭ باعا جەتپەس اسىلدارى قاتارىندا.
كىسە بەلبەۋ. ۇلى اقىن تاپسىرعان زاتتارتۋرالى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەسكى كىرىس كىتاپتارىندا وسى كىسە بەلبەۋدى كىم بەرگەندەگەن گرافادا: «دار يبراگيما كۋنانبايەۆا. چينگيزسكايا ۆولوست، سەميپالاتينسكاگوۋەزدا» دەپ جازىلعان ەكەن.
بەلبەۋدىڭ ۇزىندىعى 110 س م، ءبىر كىسە،ەكى وقشانتايى بار دەلىنگەن.
قۇرساۋلانعان كەسە. ساقتالعان كەسەنىڭسىرتىندا: «رازلوماننايا كيتايسكايا چاشكا، پوچينەن. پو كيرگيزسكومۋ سپوسوبۋ.ەتنوگر. وتد. 79№» دەپ جازىلعان. دەمەك، مۋزەيگە جادىگەر جيناعانن. دولگوپولوۆقا وسى جوندەۋ شەبەرلىگى قىزىقتى بولعان.
كەسەنىڭ ءبىر جاق شەتى 4 ۇلكەن، 1 كىشىبولشەككە سىنعان ەكەن. وسى سىنعان بولشەكتەر ورىن-ورنىنا جەلىمدەنىپ قويىلعان.
كەسەنىڭ جوعارعى جيەگىن قۇرساۋلاعانمەتالل پلاستينانى دوڭگەلەي ورناتقانداعى جىگى كورىنبەيدى، ءتىپتى قولعا دابىلىنبەيدى. ال كەسەنىڭ ەرنەۋىنە قۇرساۋ تەمىر تۇتاسىپ كەتكەندەي اسەر الاسىز،سەبەبى، ۇستا مەتالدى كەسەنىڭ جيەگىنە سونشالىقتى شەبەر جاپسىرا بىلگەن. ءبىر-بىرىمەنقوسىلماستاي ەكى دۇنيەنى ءبىرتۇتاس زات ەتە بىلگەن بەلگىسىز ۇستانىڭ شەبەرلىگىنەتاڭداي قاعىپ، باس يمەۋ مۇمكىن ەمەس.
اساتاياق. اساتاياق - قازاق حالقىنىڭەجەلگى مۋزىكالىق اسپابى. اساتاياقتى ەرتەدە ابىزدار مەن باقسىلار قولدانعان.
قازاقستان مۋزەيلەرىندە ساقتالعاناساتاياقتاردىڭ ىشىندەگى كونەسى دەپ مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى سەمەيدىڭ ابايمۇراجايىنداعى اساتاياقتى اتايدى.
اساتاياقتىڭ ۇزىندىعى 128 س م. سابى جۇمىراعاشتان جاسالعان. اسپاپتىڭ باسى سوپاقشا جاپىراق ءپىشىندى، شەتى يرەك جاسالعان.ەكى بەتى دە اشەكەيلەنگەن. بەتىندە اعاشقا ارنايى سەگىز ويىق جاسالىپ، ولارعا جەزقاڭىلتىردان جاسالعان ورنەكتى، ويۋلى اشەكەيلەر، تاستار ورناتىلعان.
سىبىزعى. سىبىزعى - قازاقتىڭ ۇرلەمەلىكونە مۋزىكا اسپابى. قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن دە جاسالادى.
ويىلعان اعاشتان جاسالعان اسپاپتىڭۇزىندىعى 64 س م. ورتاسى ويىلعان ەكى اعاشتى ءبىر-بىرىنە جەلىمدەپ، الدىمەن جىپپەنوراپ، ونىڭ سىرتىنان مالدىڭ ىشەگى كيىلگەن. ءبىر جاق باسىنىڭ ديامەترى - 1,7 س م،ەكىنشى جاعى - 2,2 س م. ۇرلەيتىن جاعىنان اراسى 5 سانتيمەتردەن 3 ويىعى بار.
ايبالتا. ۇلى اقىنىمىز ولكەتانۋ مۋزەيىنەتاپسىرعان ءار زاتتىڭ قولدانىستا كوپ ۋاقىت بويى بولعانى ءبىر قاراعاننان-اقكورىنەدى.
ايبالتا اشەكەيسىز، قارا مەتالدانجاسالعان، ءجۇزى ۋاقىت وتە ءمۇجىلىپ، سابى قولدانىستا كوپ بولعاندىقتان اعاشىجارىلا باستاعان. ايبالتانىڭ ۇزىندىعى - 98 س م، جالمانى - 7,2 س م، ءجۇزى باسجاعىنان مۇجىلگەن، شۇيدەسى - 10,9 س م، جالمانىنىڭ ۇڭعىسى جاعىنان ولشەمى - 2,5 س م.ساعاعىنان سىنىپ كەتپەس ءۇشىن ايبالتا ۇڭعىسىنىڭ شۇيدە جاعى ۇزىنىراق جاسالعانجانە ەكى جاعىنان دا بەكىتپە تەمىر ورناتىلعان.
شوقپار. اباي تاپسىرعان شوقپار قايىڭنانجاسالعان. ۇزىندىعى - 86 س م. شوقپاردىڭ باسى سوپاقشا فورمالى. ولشەمى:12x7سم. سابىنىڭ ۇزىندىعى - 74 س م، تۇبىنەن 6 س م مولشەردە اعاشتا بۇلدىرگى وتكىزۋءۇشىن ارنايى تەسىك جاسالعان، ءبىراق بۇلدىرگىسى ساقتالماعان. شوقپاردىڭ ساعاعى -4,5 س م، سابى تۇبىنە قاراي جىڭىشكەرگەن.
سونداي- اق، مۋزەيدە ابايدىڭ ءوزىتاپسىرعان اعاش قۇتى، ەت تاباق، تەرى تورسىق، تۇمار دومبىرا، قوبىز، كەبەجە،شىنىاياققاپ، ساندىقشا، ابايدىڭ ەرى، بيىك اسادال، توعىزقۇمالاق ساقتاۋلى تۇر.
فوتو 12 دەن باستاپ فوتو 20 عا دەيىن...
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنەتاپسىرعان جادىگەرلەردى سەمەي قالاسىنداعى باس ەكسپوزيتسيا زالدارىنان جانەجيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجاي-ءۇيى ەكسپوزيتسياسىنان كورۋگە بولادى. مۋزەي قورىندااباي وقىعان يمام احمەت ريزا مەدرەسەسىنىڭ شاتىرىنان تابىلعان 250 كىتاپ ساقتاۋلى.بۇل كىتاپتار الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيدى. ءدىني كىتاپتارمەن بىرگە الەمتاريحى، گەوگرافيا، استرونوميا، ماتەماتيكا، بيولوگيا، اناتوميا، ءتىل-ادەبيەتكەبايلانىستى وقۋلىقتار، شىعىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالار جيناقتارى داكەزدەسەدى.
قور قۇرامىندا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تالاي بەتتەرىنىڭ سىرىن اشۋعاكومەكتەسكەن ارحيۆ دەرەكتەرىن جەكە ءبىر قازىنا دەپ اتاۋعا بولادى. ماسكەۋ،لەنينگراد، ومبى، توم، قازان قالالارى مەن قازاقستان مۇراعاتتارىنان تابىلعانارحيۆتىك قۇجاتتار ۇلى اقىن مەن ونىڭ تۋىستىق اينالاسى جايلى كوپتەگەن ماعلۇماتالۋعا كومەكتەسەدى.
فوتوسۋرەتتەر ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى»مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنەن الىندى