وزگەرتىپ جازىپ تەگىڭدى، ادەپسىز قىلدى كەلىندى
كەڭەس وداعى تۇسىنان باستاۋ العان بۇل جايت قازاقستانتاۋەلسىزدىك العالى 30 جىلعا تاياسا دا ءالى جوعالعان جوق. ورىس وتارشىلدارىنىڭقازاق ۇلتىنىڭ ادەت-عۇرپىن، بابادان جالعاسقان باعالى ءداستۇرىن بۇرمالاۋدىڭ ءبىركورىنىسى ەسەپتەلەتىن بۇل قاعيدانىڭ قازاقتىڭ داستۇرىنە جات ەكەنىن ەسكەرەتىندەردە ەل ىشىندە سيرەپ بارادى.
ات تەرگەۋ - اسىل ءداستۇر
قازاق كەلىندەرىنىڭ شەشەندىگىن، سۇڭعىلالىعىن،ادەپتىلىگىن كورسەتەتىن ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىرى - ات تەرگەۋ. ول جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ اتا-ەنەسىنىڭ، قايىن اعا، ابىسىندارىنىڭ، قايىن سىڭلىلەرى مەن قايىندارىنىڭ، اۋىلداعىجاسى ۇلكەن، سىيلى ادامداردىڭ اتىن تىكە اتاماي، باسقاشا ات قويىپ، بالامالاپايتۋىن مەڭزەيدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، بوساعا اتتاعان كەلىن كۇيەۋىنىڭ اكە- شەشەسىن«اتا»، «اپا»، «ەنە» دەپ اتاسا، قايناعاسىن «ۇلكەن اعا»، ايەلىن «ۇلكەن ابىسىن»،«جەڭەشەم»، قايىندارىن «مىرزا»، «سەرى»، كەلىنشەگىن «تەتەلەس»، «اقىلداس»، قايىنسىڭلىلەرىن «ەركەم»، «كەربەز» دەگەن اتتارمەن اتاعان. جاسىنا، بەدەل- دارەجەسىنە،مىنەز-قۇلقىنا، سىن-سيپاتىنا، كاسىبىنە قاراي دا ات قويىپ تەرگەگەن قازاقكەلىندەرى ءوز كۇيەۋىنىڭ اتىن دا تىكە اتاماي، «وتاعاسى»، «بالالاردىڭ اكەسى» دەپىزەتتىلىك كورسەتكەن.
«ات تەرگەمەسە، ارتقان جۇك اۋادى» دەپ ىرىمدايتىن حالقىمىزداكەلىندەرىنىڭ ات تەرگەۋ شەبەرلىگىن بەينەلەيتىن مىناداي ءبىر مىسال بار. «ءبىر-بىرىنە جاقىن تۋىسقان قامىسباي، قاشقىنباي، قۋانباي، تەزەكباي، بۇلاقباي،قاسقىرباي، قويلىباي، قايراقباي، پىشاقباي، قىلىشباي ەسىمدى اعايىندىلارعا ءبىرقىز كەلىن بولىپ ءتۇسىپتى. ءبىر كۇنى اۋىل ماڭىنداعى بۇلاقتىڭ ارعى جاعىنداقامىستىڭ قاسىندا جايىلىپ جاتقان قويعا قاسقىر شاۋىپ، ءبىر توقتىنى جارالايدى. ونىتەزىرەك باۋىزداپ الماسا ارام ولەتىن بولعان سوڭ، وقيعانى كوزىمەن كورگەن جاسكەلىن اۋىلعا بىلاي دەپ ايعاي سالىپتى: اۋ، حالايىق، سارقىرامانىڭ (بۇلاقتىايتادى) ارعى جاعىندا، سىلدىرامانىڭ (قامىستى ايتادى) بەرگى جاعىندا، ماڭىرامانى(قويدى ايتادى) ۇلىما (قاسقىردى ايتادى) جارالاپ كەتتى. جىلدام بىلەۋىت (قايراق)پەن جانىما (پىشاق) اكەلىپ، ادال وراقتاپ الماسا، ولەتىن ءتۇرى بار» دەپتى». (ق.حاليد «تاۋاريح حامسا»، الماتى، «قازاقستان»، 1992 ج). مىنە، كوردىڭىز بە،قىسىلتاياڭ ساتتە دە ادەپتەن وزبايتىن قازاق ايەلدەرىنىڭ تاپقىرلىعىن! الايدابابادان بالاعا جالعاسقان وسى اسىل ءداستۇرىمىز بۇل كۇندە بۇكىلدەي جويىلىپكەتپەگەنىمەن، ارقاۋى بوساپ بارادى. بۇرىن «ارۋاقتان، شاڭىراقتان ۇيات بولادى» دەپۇلكەندەردىڭ اتىن جانى شىعىپ بارا جاتسا دا اتامايتىن قازاقتىڭ كەلىندەرى قازىراتاسىنىڭ اتىن ايتا بەرۋدەن تىم قىمسىنىپ كەتپەيتىن بولدى. كەرەك دەسەڭىز، بارعاناۋلەتىنىڭ تەگىنە كوشىپ، اتاسىنىڭ اتىن فاميلياسى رەتىندە كۇندە اتاپ جۇرگەنكەلىندەر دە كوپ.
زاڭ مەن ءدىننىڭ ۇكىمى قالاي؟
ازاماتتىق قۇقىق تۇرعىسىنان العاندا، نەكەلەنگەن قىزدىڭبۇرىنعى تەگىندە قالۋى نەمەسە وزگەرتۋى - ءوز ەركىندە. زاڭدىق تۇرعىدان ايتاتىنبولساق تا، «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭنىڭ 31-بابىندا ەرلى- زايىپتىلاردىڭ تەكتاڭداۋ قۇقىعى انىق كورسەتىلگەن.
ياعني نەكە قيعان كەزدە ولار ءوز قالاۋلارى بويىنشاتەگىن تاڭدايدى، ورتاق تەكتى قولدانۋىنا دا، ءوزىنىڭ تەگىن ساقتاپ قالۋىنا دابولادى. ال نەكە بۇزىلعان جاعدايدا، نەكە قيعان كەزدە تاڭداعان تەكتەرىن ساقتاپقالۋعا نەمەسە نەكەگە دەيىنگى تەكتەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە قۇقىلى.
قازىر كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىنا كوشپەگەندەرگە «ۋاقىتشاتۇرمىسقا شىققاندار» دەپ قارايتىندار دا جوق ەمەس. الايدا بوساعانىڭ بەرىكتىگىتەكتىڭ بىردەيلىگىندە ەمەس، ماحاببات پەن قۇرمەتتىڭ قۇزىرىندا ەكەنى كىم- كىمگە دەتۇسىنىكتى عوي.
وسى تۇرعىدان العاندا، جىگىتتەردىڭ بولاشاق جارىنىڭپىكىرىمەن ساناسپاي، ايەلىنىڭ ءوز تەگىنە ءوتۋىن تالاپ ەتىپ، تابانداپ تۇرىپ الۋىدا دۇرىس ەمەس. قالىڭدىقتىڭ دا قازاقستان ازاماتى رەتىندە قۇقىعىن پايدالانىپ، ءوزتاڭداۋىن جاساۋ ەركى بار.
ال ءدىني تۇرعىدان كەلگەندە، مامانداردىڭ پىكىرى ەكىگەجارىلادى. كەيبىر ءدىن ماماندارى پايعامبارىمىزدىڭ: «كىمدە-كىم ءوزىن ءوز اكەسىنەەمەس، وزگەگە قاتىستى ەتسە… اللانىڭ، پەرىشتەلەردىڭ جانە بۇكىل ادامداردىڭ لاعنەتىسوعان بولسىن» دەگەن ءحاديسىن العا تارتىپ، تەك اۋىستىرۋ كۇنا دەپ
ەسەپتەسە، بۇعان قارسى پىكىردەگىلەر تەك وزگەرتۋدىڭدىنگە قايشى ەمەستىگىن، بۇل تەك «پالەنشە- تۇگەنشەنىڭ وتباسىنا ايەل بولىپ باردى»دەگەندى ايعاقتايتىنىن ايتىپ، ساحابالاردىڭ جۇبايلارى «پالەنشەنىڭ ايەلى» دەپشاقىرىلعانىن مىسال عا كەلتىرەدى.
داستۇرگە تومپاق، سالتقا سىيىمسىز
قازاقى تانىم تۇرعىسىنان ايتقاندا، تەك ادامنىڭ سويى دەپقاراۋعا بولادى. ول ءتىپتى اتا-اناسىنىڭ كىم ەكەنىن ايقىندايتىن قۇجات ىسپەتتىبولعاندىقتان، ونى وزگەرتۋ شىققان تەگىنەن باس تارتۋمەن بىردەي. ال شىققان تەگىڭدىوزگەرتۋ قازاقتىڭ قالىپتاسقان شەجىرەسىن بۇزۋمەن تەڭ. ارينە، ايەل (قىز) ادامشەجىرەگە ەنبەگەنىمەن، ول دا ءبىر اۋلەتتىڭ ارتىندا قالعان تۇياعى. سوسىن دااتامىز قازاق «قىز - جات جۇرتتىق» دەپ ءبىلىپ، قىزىن بىرەۋدىڭ بوساعاسىنا بالاقىلىپ بەرگەنىمەن، تەگىن وزگەرتپەگەن.
ۇزاتىلعان قىزدىڭ تەگىن اۋىستىراتىن ادەت قازاقستاندا،تۇركيا قازاقتارىندا (بۇل ەلدە نەكەلەنگەن ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ تەگىنە كوشۋىمىندەتتى) بولعانىمەن، قىتاي مەن موڭعوليا قازاقتارىندا جوق. موڭعولياقازاقتارىنان شىققان شەجىرەشى، جازۋشى شىناي راحمەت ۇلى كەلىننىڭ كۇيەۋىنىڭ تەگىنەكوشەتىن ادەت قازاق داستۇرىنە جات، سلاۆيان حالىقتارىنان كەلگەنىن ايتا كەلىپبىلاي دەدى: «قازاقتىڭ كەلىندەرى اتاسىنىڭ اتىن ايتپاق تۇگىل، كەلىن بوپ تۇسكەنەلدىڭ رۋىنىڭ اتىن دا تىكە اتاماعان. ماسەلەن، شەرۋشى رۋىنىڭ كەلىندەرى اتالعانرۋدى «جورىقشى» دەپ تەرگەسە، تايلاق رۋىنىڭ كەلىندەرى تايلاقتى «بۇيداسالما» دەپاتايدى. بۇل - جاي ات تەرگەۋ عانا ەمەس، ارۋاققا دەگەن قۇرمەت. مۇنداي ءداستۇرموڭعول ۇلتىندا دا بار. كيىز تۋىرلىقتى ەكى ۇلتتىڭ تۇرمىس-سالتىنداعى مۇندايۇقساستىق ات تەرگەۋ ءداستۇرىمىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن ايعاقتاسا كەرەك.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكجان ءابدۋالي ۇلى داجاڭا تۇسكەن كەلىندەردىڭ تەگىن وزگەرتۋىن قۇپتامايتىنىن، كەرىسىنشە، قازاقتىڭ«ۇلى»، «قىزى» دەپ قولداناتىن ءداستۇرىن قايتا قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
«قازاق قىزىن ۇزاتقاندا «سۇيەگى مەنىكى، ەتى سەنىكى» دەپبەرەدى. بۇل اراداعى سۇيەكتى تەك دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ قازاقتولىق اتى-ءجونىن جازعاندا نەمەسە ايتقاندا «ۇلى»، «قىزى» دەپ اتايتىنىن ەسكەرسەك،ورىستىڭ ىقپالىمەن ەنگەن داستۇرىمىزگە كەرەعار ادەتتەن قۇتىلاتىن كەز كەلدى.ەكىنشى جاقتان ايتقاندا، تەگىن وزگەرتكەن كەلىن فاميلياسى ارقىلى كۇندە اتاسىنىڭاتىن اتاپ وتىرادى. بۇل داستۇرگە سىيمايدى. سوندىقتان ەسىمىمىزدىڭ ارتىنا ۇلى،قىزى دەپ قوسۋدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ارتىندا ۇلتتىق شەجىرەتۇر. كونە تۇركىلەردەن جالعاسقان بۇل ءداستۇردى كەشەگى الاش ارىستارى دا ساقتاپكەلدى» دەيدى ول. ءبىزدىڭ دە ايتار ويىمىزعا وسىدان ارتىق سۇيەۋ جوق.
اۆتورى:قالياكبار ۇسەمحان ۇلى