عاريفوللا ەسىم: ادامنىڭ جەكە بايلىعى بولمايدى، ول حالىقتىڭ دۇنيەسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى ەل دامۋىنىڭ جارقىن ۇلگىسى مەن ناقتى قادامدارىن كورسەتەتىن كەلەلى وي، ساليقالى پىكىر، باتىل شەشىمدەرگە قۇرىلعان ماڭىزدى قۇجات.

بۇل ماقالادا سانانى جاڭعىرتۋ، ۇلتتىقبولمىستان، ۇلتتىق كودتان ايىرىلىپ قالماي، ونى الەمدىك قۇندىلىقتارمەنۇيلەستىرىپ، قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جولىنداعى ماقسات- مۇددەلەر تۋرالىوزەكتى ماسەلە كوتەرىلگەن. ماقالادا «جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبەمەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنانسۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنااينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق- رۋحاني تامىرىنان ءنار الاالماسا، ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە، رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭءتۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىستىرىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل- تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىنۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى» دەلىنگەن. وسى ورايدااكادەميك، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا ەسىممەن سۇحباتتى ۇسىنامىز.

- يزرايل ەلىندەگى مىنا ءبىر داستۇرمەن بولىسسەم. جاستارى زەينەتكەجاقىنداعان ەۆرەيدىڭ مىقتى ازاماتتارى: دەپۋتات، مينيستر كرەسلوسى نەمەسە ءىرىكورپوراتسيا مەن مەكەمەدەگى باسشىلىقتان ءوز ەركىمەن كەتىپ، وقۋشىلار مەنستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەرۋدى تاڭدايتىن بولىپتى. ونىسى الەمدەگى ۇلى ۇلتتىڭدەڭگەيىن وسىلايشا تۇراقتى تۇردە جالعاستىرامىز دەگەن ۇعىم. وسىعان نە دەيسىز؟

- بۇل عاجاپ نارسە. ءتالىم الار دۇنيە. وسىدان ۇيرەنۋىمىز كەرەك.قازىرگى كۇنگى ۇلتتىق اسقىنعان دەرتىمىز تاق پەن اتاق مانسابىنان شىعا المايءجۇرمىز. مۇسىلمان بالاسى كورگەنى مەن بىلگەنىن ءتالىم ەتۋى پارىز. وسىمۇسىلماندىق پارىزدى وتەي الماي ءجۇرمىز. اقساقال جاسىنا كەلسە دە، كوپزامانداستارىم پورتفەلدەن ايرىلعىسى كەلمەيدى. ولار بىلگەنىن جاستارعا ۇيرەتۋىمىندەت. ول سەنىڭ، مەنىڭ، ءبارىمىزدىڭ بولاشاعىمىز. بۇل ەرەجەگە اينالۋى قاجەت.ءاربىر سانالى ازامات بۇگىنگىنى ەمەس، ەرتەڭگىنى ويلاۋى مەملەكەتتىلىك مۇددەلىككەاينالۋى ءتيىس. وسى جاعى بىزدە كەندە قالىپ جاتىر. قازىرگى كەزدە كەزەككۇتىرمەيتىن ماسەلە كوپ. سوندىقتان بەلسەندىلىك اركىمنەن كەرەك- اق دۇنيە.

- ءسىز سەناتور بولدىڭىز. سۇرايىن دەگەنىم، قازاق قوعامىن دامىتۋعاسەناتور عاريفوللا ەسىم، الدە عالىم- فيلوسوف عاريفوللا ەسىم پايدالىراق بولدى؟

- اشىق سۇراعىڭا مەنىڭ انىق جاۋابىم مىنانداي. سەناتورلىققاسايلانۋعا نەمەسە تاعايىندالۋعا بولادى. ال ۇستازدىق ول قۇدىرەتتى قاسيەت. مەنۇستازدىعىمەن ءوز ۇلتىما، ءوز ەلىم مەن قوعامىما كوبىرەك پايدالى ەكەنىمدى بىلەمىن.

- ۇزاق جىلدار جاستارعا ءدارىس وقيسىز. «قازىرگى جاستار جاسىق، تەكتامىر- تانىستىق ارقىلى عانا جۇرەدى» دەگەن سوزدەرگە ايتارىڭىز بار ما؟

جاستاردىڭ دا جاستارى بار. مەن بىلەتىنستۋدەنتتەردىڭ باسىم بولىگى جىگەرلى. ەرتەڭگى كۇنى قانداي بولارى تىكەلەي وزدەرىنەقاتىستى ەكەندەرىن بىلەتىندەر. ۇستازدىق جاسايتىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە«وتىرار» كىتاپحاناسىنان ارنايى اۋديتوريا اشىپ قويدىق. سول اۋديتورياعاستۋدەنتتەر ءتيىستى ساباقتارىنان قولدارى بوس كەزدە كەلىپ ءدارىس تىڭدايدى.كوردىڭىز بە؟ جاستار بىلگىسى كەلەدى. ماسەلە - بىرەۋ. سول ۇيرەنگىسى، وقىعىسىكەلگەن جاستارىمىزعا جوعارى دەڭگەيدە ءتالىم بەرە الامىز با؟ وسى ساۋال مەنىمازالايدى.

شاكارىم قاجىنىڭ وسيەتى بار. «جاستاردىڭوبالىنا قالماۋ كەرەك» دەگەن. ءبىز قاشاندا جاستاردىڭ وبال- ساۋابىن ارقالاۋمەنكەلەمىز. ءبىز جاس بولعانىمىزدا كوممۋنيستىك جالاڭ يدەولوگيامەن الداپ، ۇلكەندەربىزدەردىڭ وبالىمىزعا قالدى. سونى بىزدەر سول قالپىنشا جالعاستىردىق. ەندىەگەمەندى ەلدىڭ جاستارىنا قيانات جاساۋ كۇساپىرلىك بولادى. مىسالى، قازىر اراق-شاراپ ىشپەۋگە جاستار جاعى ونەگە بولا باستادى. قوعامىمىزدىڭ دىنگە قاراي بەتبۇرۋىندا دا جاستاردىڭ ىقپالى زور ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك.

ءبىز جالعان سويلەپ،وتىرىك ايتاتىن قوعامدا عۇمىر كەشتىك. الەمدە ەكى لاگەر بولدى. سوتسياليستىك جانەكاپيتاليستىك. «قايعى شىعار ىلىمنەن» دەپ، حاكىم اباي ايتقانداي، ادامنىڭ دامۋىمەن وسۋىنە ەشقانداي قاتىسى جوق ىلىمدەردى وقۋ زارداپتارى وسىعان اكەلدى. ۇستازدەگەندەر سۇمىراي، زالىم بولىپ شىقتى. جالعان دۇنيە، الدامشى ورتا. كەزىندە دۇرىسءبىلىم الماعانداردىڭ اداسۋى زاڭدى قۇبىلىس. سونىڭ زاردابىن شەگىپ وتىرمىز.

- وعان ءوزىمىز دە كۋا بولدىق. ەندىگى ساتتە شەكارامىزدى بەكىتكەنتاۋەلسىز ەلمىز. الەمنىڭ ءار جەرىنەن وتانىمىزدىڭ ىرگەسىن سوگىپ، زۇلىمدىقارەكەتتەرىن زىمياندىقپەن ەنگىزۋگە ۇمتىلعان جولبيكەلەر مەن سونى جاقتاۋشىلاردىڭءتۇپ - تامىرىن قازاق جەرىنە جەتكىزبەي تيىپ تاستاۋدىڭ جولى بار ما؟

- جاماندىق اتاۋلىعا تەمىر قاقپا قويۋ مەملەكەتتىك مۇددە. ءبىراقونى تولىق شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ول قانشا جەردەن قاقپان قويساڭ دا سىنالاپ وتەدى. ونىكىرگىزەتىن ارنايى حالىقارالىق ينستيتۋتتار بار. ولار اشىقتان- اشىق ايعايلاپكەلمەيدى. ءوز ءتارتىبى مەن جولىن سالىپ بىلدىرمەي وتەدى. سانانى ۋلايتىن بۇلباعىتتارعا قارسى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق يممۋنيەتەتىمىز بولۋى مىندەت. سول يممۋنيتەتتىقالىپتاستىراتىن ءوز ينستيتۋتتارىمىز جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. تاۋەلسىزدىك ينستيتۋتى.سوتسياليستىك سانادان، كەشەگى يدەولوگيادان ارىلماي ناقتى تاۋەلسىزدىككە جەتەالمايمىز. زامان كىمدىكى؟ ماعجان جۇمابايەۆ ايتقانداي، زامان جاستاردىكى! جاستارعاسەنۋمىز كەرەك. بىلگەنىمىزدى ۇيرەتۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتى ەلدەر وزدەرىنىڭەرتەڭگى ەرەجەسىن قالاي قالىپتاستىرۋدا، سولاردىڭ تاجىريبەسىن ۇلتتىقمەنتاليتەتىمىزگە سايكەستەندىرىپ قالىپتاستىرۋىمىز شارت.

- «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدەردەن كوپتەگەن جاستارىمىز وقىپكەلدى. الدى اكىم- مينيستر بولىپ جاتىر. قوعام دامۋىن سولار تۇپكىلىكتى وزگەرتەالا ما؟

- شەتەلدەن ءبىلىم العان جاستارىمىز ەلدى بىردەن باسقارىپ كەتەدىدەگەنگە كەلىسپەيمىن. جاپونيادا دا شەتتەن وقىپ كەلگەندەردى قايتادان ورتاعابەيىمدەيدى. شەتەل مەن ءبىزدىڭ شىندىعىمىز ەكى ءتۇرلى. وزعان ەلدەردەن ءدارىس الۋ،تاجىريبە الماسۋ زاڭدىلىق. سول ۇيرەنىپ كەلگەندەردى ورتامىزعا اقىلمەن ەنگىزۋكەرەك. بىردەن بەلدەن باسسا ول كەرەعارلىققا اكەلەرى انىق. جاقسىسىن ىرىكتەپ،ۇلتتىق داستۇرىمىزگە كەلەتىندەي جاقىنداتىپ، كۇشتەپ - نىعىزداماي ەل ءوز ەركىمەنحوش الاتىنداي ساياسات جۇرگىزۋ كەرەك.

الدىمىزدا ۇلكەن عالامدىقوزگەرىستەر تۇر. 2050 -جىلى ءۇشىنشى يندۋستريالىق ريەۆوليۋتسيا جۇزەگە اسادى.ادامزات الدىنداعى قاتاڭ ەرەجەلەر ورنىعادى. ءبىرىنشى يندۋستريالىق مەملەكەتەرەجەسى - ليبەرالدىق باعىت. ەكىنشىسى -الەۋمەتتىك قوعام. ءۇشىنىشىسى - ەكولوگيالىق تۇجىرىممەن قالىپتاسۋ. ءۇشىنشى جولعا ءالى دامىعان مەملەكەتتەردە جەتە قويعان جوق. مىقتى دەگەن ەلدەر الەۋمەتتىك مەملەكەت اتالىپ ءجۇر.

- ءبىز جان- جاقتى قالىپتاسقان مەملەكەت بولدىق دەيمىز.تۇرپاتىمىز ليبەرالدىق پا، الدە الەۋمەتتىك پە؟

- قازاقستاندى الەۋمەتتىك مەملەكەت دەپجاريالادىق. بالكىم، الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ بازاسىن قالىپتاستىرماي جاتىپ،اسىعىستىق جاساعان شىعارمىز دەپ ويلايمىن. الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ ءوز ەرەجەسىبار. مىسالى، ا ق ش- تى الساق. ون ادامنىڭ ۇشەۋى وندىرىستە جۇمىس جاسايدى. ال،جەتى ادام وعان قىزمەت كورسەتەدى. بۇل ەكونوميكالىق قاعيدا. ودان اسىپ كەتەالمايسىز. كەيىنگى كەزدەگى جۇرتشىلىق تاراپىنان بولىپ جاتقان الەۋمەتتىكنارازىلىقتاردىڭ تۇيتكىلى دە وسى زاڭدىلىقتاردىڭ ورىندالماۋىنان تۋىنداپ وتىر. ولءۇشىن ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ونەركاسىپتى دامىتۋىمىز كەرەك. الەمدى بيلەيتىنەكونوميكا ەكەندىگى بەلگىلى. مىنە سول سۇراپىل شاقىرۋلارعا دايىن تۇرۋىمىزدىڭتەتىگى بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ بيىك دەڭگەيدە ءبىلىم الۋىنا قاتىستى ەكەندىگى وسىتۇستا انىق كورىنەدى.

- ادامدى العا جەتەلەيتىن ارمان. قازاق قوعامى دا ءبىرسىپىراارماندارىن جارقىلداتىپ كورسەتتى. استانا ارمان قالا. تاۋەلسىزدىك ارمان. ماڭگىلىكەل ارمان. ءبارى ورىندالدى. ەندى امەريكالىق ارمانداردى جۇزەگە اسىرۋعا نە كەدەرگى.امەريكا - الەمدەگى ءبىرىنشى ەل. ەڭ مىقتى اسكەرى بار. ەكونوميكاسى جاھاننىڭقوجايىنى. ۆاليۋتاسى التىنان قىمبات. ءبىزدىڭ دە ىشكى مۇمكىندىكتەرىمىز از ەمەس.تابيعي بايلىعىمىز كەرەمەت. الپاۋىت بايلار دا كوپتەپ شىعۋدا. مىسالى سولامەريكانى الساق. باي ادامدارى ءسات سايىن بيلىكتەرىنە سالىقتى كوبەيتىڭدەر دەپجاتادى. قايىرىمدىلىق شارالارى كوپتەپ وتەدى. ءوز ەلدەرىنە جۇمسايدى. سونىماقتانىش ەتەدى. قازاق ساناسىنا سونى قالاي قالىپتاستىرا الامىز؟

- ادامدا جان بايلىعى جانە جان جومارتتىلىعى دەگەن بولادى. جانبايلىعى مەن جان جومارتتىلىعى قالاي قالىپتاسادى. ونى قازاقتىڭ قانىنا «امەريكالىقارمان» سىڭىرە المايدى. گولليۆۋد كينولارىن كورىپ، كەز كەلگەن قازاقتىڭ بويىنداقازاققا جاقسىلىق جاساۋعا قۇشتارلىق ەشقاشان ويانبايدى. ول ءۇشىن قازاق قازاقشاسويلەپ، قازاقشا ويلانۋى كەرەك. اباي مەن شاكارىمدى، جامبىلدى انا تىلىندە وقىپ،بويىنا توقۋى كەرەك. ءبىزدىڭ اۋقاتتى ازاماتتار حالىقتان الىستاپ كەتكەن. ولاروزدەرىن حالىقتان جوعارى قويادى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس»دەگەن. اتا- تەگىندە بايلىق پەن اقسۇيەكتىك بولماعانداردان ادامي قاسيەت تە،قايرىمدىلىق تا كۇتۋ بەكەرشىلىك. ادامنىڭ جەكە بايلىعى بولمايدى. ول حالىقتىڭدۇنيەسى. زامانعا وراي ساعان بۇيىرعان نەسىبە. ءبىزدىڭ بايلاردىڭ باسىنا وسى ۇعىم-تۇسىنىك جەتپەيدى. قازاق ەلى مەن جەرى بولماسا، ونداي بايلىق وزدەرىندە ەشقاشانبولماسىن ولار تۇسىنبەيدى. بۇل بۇگىنگى تراگەديا. وسىدان ءوتۋىمىز كەرەك.

- حاكىم اباي ايتقان ەكەن «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى،ادەتتى نادان ادامنىڭ» دەپ. تۇلعا دەيمىز، حالىق دەيمىز، توبىر دەيمىز. اركىم ءوزدەڭگەيىندە باعالاپ جاتادى. قازاقي فيلوسوفيادان سونى ساراپتاپ بەرسەڭىز؟

- كوپتى حالىق تا دەيدى. توبىر دا دەيدى. جۇرت دەگەن دە بار. جۇمىكەنبىلاي دەيدى: «جۇرت ءسوزدى تۇسىنەتىن، دۇرىس پىكىردى قولدايتىن توپ». «جۇرتىمساعان ايتام» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى دە تۇتاس حالىقكەرەك قىلىپ وقىمايدى، ايتساق تىڭداماۋى ىقتيمال. مۇمكىن ولاردىڭ بارلىعىنا ونىڭقاجەتتىلىگى دە شامالى بولار. ال سونى تىڭداپ، كەرەگىن الاتىن جۇرت تا بار. جۇرتەشقاشان «توبىر» بولمايدى.

- مەملەكەتتىلىكتىڭ تىرەگى - مەملەكەتتىك قىزمەتكەر.مەمقىزمەتكەرلەردى وقىتۋدىڭ شەتەلدىك تاجىريبەسىن ءسوز ەتتىك. قازاقي بيلىكءداستۇرىن، فيلوسوفياسىن زەردەلەگەن اكادەميك رەتىندە «قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىكقىزمەتكەرى» دەگەن ۇعىمعا انىقتاما بەرىپ وتسەڭىز؟

- مەملەكەتتىك قىزمەتكەر يناباتتى بولۋ كەرەك. مۇسىلماندىق ادالقاعيداتتى ساقتاۋعا لايىقتى جان دەپ تۇسىنەم. پايعامبارىمىزدىڭ ءحاديسى بار:«ادامعا جاقسىلىق جاساعان جان عانا مۇسىلمان» دەگەن. قيانات دەگەن مەملەكەتتىكقىزمەتكەردە بولماۋى كەرەك. ادام بالاسىنا قياناتى جوق كىسىنى مەمقىزمەتكەتاعايىنداۋعا تالاسىم جوق. ەلدىڭ ۋاكىلى قياناتقا بارماۋى مىندەت. تاق بىتسەتوبەدەگى قۇدايدى ۇمىتاتىندار كوپ. مەنىڭشە ءار مەمقىزمەتكەر ابايدىڭ ون ولەڭىنجاتقا بىلگەنى شارت. ابايدى وقىپ، قايتالاپ توقىساڭىز قياناتشىل بولمايسىز. ابايتاۋسىلمايتىن دانىشپاندىق ءداريا. جاماندىقتان الاستايتىن اسىلىمىز. ءوزىڭدىويلاساڭ ابايدى وقى جانە توقى. قياناتتان قۇتقارادى، قاتەلىككە ۇرىندىرمايدى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اۆتور: ماحات سادىق