يبن ءال-حايسام جانە عىلىمداعى ەمپيريكالىق ءادىستىڭ پايدا بولۋى
ن
سونداي-اق پسيحولوگيالىق بولجاۋ، انكەتا، سۇراق بەرۋ، سوتسيومەتريا، ينتەرۆيۋ، اڭگىمەلەسۋ ادىستەرى، شىعارماشىلىق، ءىس-ارەكەت ونىمدەرىن تالداۋ ادىستەرى، ومىربايانىمەن تانىسۋ ادىستەرى قامتىلادى.
اقيقات سول اقيقاتتىڭ ءوزى ءۇشىن ىزدەلەدى. سونداي-اق بەلگىلى ءبىر زاتتى سول زاتتىڭ ءوزى ءۇشىن ىزدەيتىندەردىڭ نازارىندا باسقا ەشتەڭە بولمايدى. اقيقاتتى ىزدەۋ قيىن جانە وعان اپارار سۇرلەۋ (جول) سالىنباعان.
-يبن ءال-حايسام
ەگەر سىزدەن عىلىمي تانىمداعى ەمپيريكالىق ءادىستىڭ نەگىزىن سالعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن سۇراسا، نە دەپ جاۋاپ قاتاسىز؟ ويىڭىزعا يسااك نيۋتون، گاليلەو گاليلەي نەمەسە اريستوتەل تاقىلەتتەس الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار كەلەرى انىق.
ەكسپەريمەنتكە نەگىزدەلگەن عىلىمي ءادىس-ءتاسىلدىڭ پايدا بولۋى ون ءۇشىنشى عاسىردا وپتيكا سالاسىنداعى شىن تۇرعىدا وزىق ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى بولعان اعىلشىن وقىمىستىسى جانە فيلوسوفى رودجەر بەكونمەن بايلانىستىرىلاتىن بولىپ كەتكەن. ول تاڭ-تاماشا قالارلىق دالدىكپەن ءوزىنىڭ باقىلاعاندارىن، تەوريالارىن جانە ەكسپەريمەنتتەرىن سيپاتتاپ بەرگەن. ونىڭ بۇل ەڭبەكتەرىندە بارلىق تەوريالاردى ءىس جۇزىندە نەشە دۇركىن قايتالاپ تەكسەرىپ كورۋگە ۇندەيتىن ونىڭ ءتاسىلىنىڭ نەگىزگى قاعيداتى ايقىن كورىنىس بەرەتىن.
الايدا، تاريح ءبىزدى ودان دا ارعى وتكەن شاققا جەتەلەيدى. تاڭداناتىندىعى سول، وسىعان ۇقساس عىلىمي ءتاسىلدى جانە يدەيالاردى بەكوننان 250 جىل بۇرىن قازىرگى كەزدە كوپشىلىك تاني بەرمەيتىن اراب عالىمى وقىتىپ ءجۇردى. ءيا، ءيا. يبن ءال-حايسام اتتى اراب ويشىلى باتىس جاڭالىق ەنگىزۋشىلەرىنىڭ الدىن وراپ، عىلىمي تانىمداعى ەمپيريكالىق ءتاسىلدىڭ قاجەتتىگىن نەگىزدەپ بەردى.
يبن ءال-حايسامنىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر ماردىمسىز. تاريحشىلاردىڭ ايتىپ دالەلدەۋىنشە ول 965 -جىلى، «اراب عىلىمىنىڭ التىن عاسىرى» داۋىرىندە، يراك جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. يبن ءال- حايسامعا، اكەسىنىڭ جوعارى شەندى بولعانىنىڭ ارقاسىندا، عىلىمعا كۇشتارلىعىن وياتقان جاقسى وقىتۋشىلاردان ءبىلىم الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ال ونىڭ يسلامي تۇرعىداعى ءدىني نانىم- سەنىمدەرى جاڭا بىلىمگە دەگەن اڭسارىن اسىرا ءتۇستى، ويتكەنى جاھاندى جاراتۋ ۇدەرىستەرىن تانىپ- ءبىلۋ ونى قۇدايعا جاقىن ەتەدى عوي.
ون ءبىرىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە يبن ءال-حايسام كاير قالاسىنا كوشىپ باردى. سول جەردە ول ءوزىنىڭ عىلىمي قام-قارەكەتىندەگى ەڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەرىنە جەتتى. ول زامانداعى وپتيكا عىلىمىندا ەۆكليد جانە پتولەمەي سياقتى ۇلى ويشىلدار قولداعان كوز ساۋلەلەرى تەورياسى ۇستەم بولىپ تۇردى. بۇل تەورياعا سايكەس ءبىز كوزىمىزدەن شىعاتىن ساۋلەلەردى كورەمىز. الايدا يبن ءال-حايسام بۇل تەوريانى يلانىمسىز دەپ ەسەپتەدى.
تەوريا ونىڭ كوڭىلىندە ءبىرقاتار سۇراقتار، مىسالى، ەگەر ساۋلە كوزدەن شىعاتىن بولسا، نەگە كۇنگە قاراعاندا كوزدى قارىپ، اۋىرتادى دەگەن سۇراقتى، تۋدىردى. بۇنداي قاراپايىم ءويتۇيىن يبن ءال- حايسامنىڭ ساۋلەنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرىن (قازىرگى كەزدە بۇل «وپتيكا» دەپ اتالادى) تەرەڭدەتىپ زەرتتەي تۇسۋىنە تۇرتكى بولدى.
1011 -جىلى بەدەلدى حاليفتىڭ وكىمى ارقىلى يبن ءال-حايسام كايردەگى ءوز ۇيىندە ءۇيقاماققا ءتۇستى. بۇنداي وقشاۋلاۋ جارىق تابيعاتىن زەرتتەۋگە كوپ ۋاقىتىن ارناعان عالىمعا پايدالى بولدى.
كەلەسى ونجىلدىق وتە ناتيجەلى بولدى. يبن ءال-حايسام جارىقتىڭ تەك تىك ساۋلەلەر ارقىلى تارالاتىنىن دالەلدەپ، اينانىڭ جۇمىس ىستەۋ قاعيداتىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. سونىمەن قاتار، ول جارىق ساۋلەسىنىڭ باسقا ورتا، مىسالى سۋ، ارقىلى وتكەندە، سىنۋ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى دا ويلارىن تۇيىندەدى.
ءبىراق يبن ءال-حايسام ءوزىن ناندىرۋ ءۇشىن عانا بۇل تەوريالاردى تۇسىندىرۋمەن توقتاپ قالعان جوق. كەرىسىنشە، ول ءوزىنىڭ جەتىستىكتەرىن اينالاسىنداعىلارعا جانە بۇكىل عىلىمي قاۋىمداستىققا ءارقاشان پاش ەتىپ وتىرۋعا تىرىستى.
يبن ءال-حايسام جۇرتتان اجىراپ، وڭاشادا وتكەن جىلدارىن ءوزىنىڭ تەوريالارىن راستاۋ ءۇشىن جاساعان ەكسپەريمەنتتەرى ەگجەي- تەگجەيلى ايتىلعان «كىتاب ءال-ءمانازير» («وپتيكا تۋرالى كىتاپ» ) اتتى ەڭبەگىندە جازىپ قالدىردى. ءاربىر وقىرمان ونىڭ بۇل ەڭبەگىنەن تاجىريبەلەردى جاساۋدىڭ جان-جاقتى نۇسقاۋلىقتارىن تابادى.
سۋررەي ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىن پايىمداۋىنشا يبن ءال- حايسامىنىڭ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە قالدىرعان باستى وسيەتى - بۇل عىلىمي جۇمىستىڭ ارقاۋ ەتىپ الاتىن قاعيداتى. ول قاعيداتتا بىلاي دەلىنەدى: «مەنىڭ ايتقانىما سەنۋشى بولماڭىزدار - ءبارىن تەكسەرىڭىزدەر!». جاڭا ايتىلعان انگليالىق ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە بۇنداي ءتاسىل بۇگىنگى كۇننىڭ عىلىمى تابان تىرەپ تۇرعان نەگىز بولىپ تۇر.
يبن ءال-حايسامنىڭ عىلىمي تانىمداعى ەمپيريكالىق ءتاسىلدىڭ جارشىسى بولۋىنا ونىڭ قازىمىرلىعىنىڭ جانە ءوز- ءوزىن سىناۋشىلىعىنىڭ سەپتىگى ءتيدى. ەڭبەكتەرىنىڭ بىرىندە ول: «اقيقاتتى تانىپ- ءبىلۋ ماقساتىمەن عىلىمي كىتاپتاردى وقىپ- زەردەلەيتىن ادام ۇققان ءار ويدى ءار ءتۇرلى پوزيتسيادان جانە جان- جاعىنان مىنەپ وتىرۋى ءتيىس. جانە دە ول بۇنى الدىن الا ءپاتۋا شىعارماي جانە ەش اياۋسىز ىستەۋى ءتيىس. مىنە، سوندا، وسىنداي ءتاسىل ونى اقيقاتقا جەتكىزسە، ونىڭ ءار سوزىندە پروگرەسس پەن سول سياقتى دالەلدەر بولادى» دەپ جازدى.
بۇل اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن ءبىرتۋار مامانداردىڭ عىلىمي قام-قارەكەتتەگى ۇرانىنا اينالدى. ايتپاقشى، وسى ماعىناسىندا عىلىمي تانىمداعى ەمپيريكالىق ءتاسىل كەنەتتەن جانە جوق جەردەن پايدا بولعان جوق. بۇل ءتاسىل ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا كەلە ءپىسىپ- جەتىلىپ، بىرتىندەپ وزگەرىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ناعىز «زەرتتەۋ ماشيناسى» تۇرىندە جەتىپ وتىر. ءبىراق، باستىسى، بۇل ماشيناداعى ءبىرىنشى بۇراندانى اراب عالىمى يبن ءال-حايسام سالىپ بەكىتكەن ەدى. سوسىن ءار جاڭا بۋىندى تەحنولوگيالىق تۇرعىدا الدىڭعىسىنان گورى دامىتقان عالىمدار مەن ويشىلدار بۇل بۇرانداعا عاسىرلار بويى ءوز تەتىكتەرىن قوسىپ كەلدى.