ديناميتتىڭ اتاسى: نوبەل
بۇل نيتروگليسەرين، كالي نەمەسە ناتريي نيتراتىنىڭ جانەاعاش ۇنتاعىنان تۇراتىن جارىلعىش زاتتار، كولەمىنە بايلانىستى كولىكتى، ءۇيدى بۇزىپ،تاستى جارىپ جىبەرە الادى.
ديناميتتى شۆەد ينجەنەر- حيميگى الفرەد نوبەل ويلاپتاپقان، 1867 -جىلى پاتەنتتەپ، تۋننەلدەردى تەسۋ ءۇشىن پايدالانۋدى ۇسىنعان. بۇلونەرتابىس نوبەلدىڭ اتىن بۇكىل الەمگە ءماشھۇر ەتىپ، وعان اسا ءىرى تابىس الىپكەلدى.
1895 -جىلى وسيەتحات جازىپ، وندا كاپيتالىنىڭ باسىمبولىگىن حيميا، فيزيكا، مەديتسينا، ادەبيەت جانە بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋداعى اۋىزتولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتكەندەردى ماراپاتتايتىن سىيلىققا اۋداردى.
1842 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە رەسەيدەگى بۋ ماشينالارىن وندىرەتىنفيرمانىڭ يەسى شۆەد ەممانۋەل نوبەلگە ستوكگولمنان 9 جاسار كىشى ۇلى كەلدى. اكەسىۇلىن جەكەمەنشىك مەكتەپكە ورنالاستىردى. الفرەد جاقسى وقىپ، حيميا مەن فيزيكاعاقىزىعۋشىلىق تانىتتى جانە بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن اكەسىنىڭ فيرماسىندا وتكىزدى. 17جاسقا تولعانىندا، گەرمانياعا وقۋعا اتتاندى. اكەسى كىشى ۇلىنىڭ نەمىس جوعارى وقۋورىندارىندا حيميا جانە فيزيكا نەگىزدەرىمەن تانىسقانىن قالادى. گەرمانيادان كەيىنالفرەد پاريجدە تاعىلىمدامادان ءوتتى، سوسىن ا ق ش-قا باردى. امەريكادا شۆەدتىكتانىمال ونەرتاپقىش دجون ەريكسوننىڭ زاۋىتىندا ەڭبەك ەتىپ، بۋ ماشينالارى مەنكەمەلەردىڭ وندىرىسىمەن تانىستى.
سانكت-پەتەربۋرگكە نوبەل 1853 -جىلى قايتىپ ورالدى جانەسول جىلدارى رەسەي قىرىم سوعىسىن (1853-1856) جۇرگىزىپ جاتقاندىقتان، وق-ءدارىوندىرىسىمەن اينالىسىپ جاتقان اكەسىنىڭ فيرماسىندا جۇمىس ىستەي باستادى. سوعىستانكەيىن اسكەري ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىس ازايىپ، سوعىسقا دەيىن جاساعان كەمەبولشەكتەرىنە تاپسىرىس ازايعاندىقتان، الفرەد اتا- اناسىمەن وتانى ستوكگولمگەورالدى.
ول بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن اكەسىنىڭ وعان جاساپ بەرگەنشاعىن زەرتحاناسىندا وتكىزدى. وندا ول حيميالىق زاتتارمەن تاجىريبە جۇرگىزدى. ونىجارىلىستار قىزىقتىردى. ول نيتروگليتسەريندى ءوز ىرقىنا كوندىرگىسى كەلىپ، سولءۇشىن ارنايى دەتوناتور ازىرلەدى.
كوپتەگەن ەكسپەريمەنتتەردىڭ ناتيجەسىندە سىناپپەنتولتىرىلعان كىشكەنتاي مەتالل كاپسۋلاسىندا دەتوناتور دايىندادى. نيتروگليتسەرينمەن ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قوسپاسىنان نوبەل جارىلعىش زات جاساپ، ونىديناميت دەپ اتادى. جاڭالىق جاسالدى. نوبەل ونى 1867 -جىلى پاتەنتتەپ، بىردەن شۆەدتەمىرجولدارىنىڭ باسقارماسىنا تۋننەل توسەۋ ءۇشىن جارىلعىش زاتتاردى قولدانۋدىۇسىندى. ەلدىڭ تابيعي جاعدايلارىن ەسكەرە وتىرىپ، تاۋلى جەرلەر ءۇشىن وتە وزەكتىبولدى.
ديناميت ءوزىنىڭ تاماشا تەسىپ وتەتىن قاسيەتتەرىن بىردەنكورسەتتى. باعىتتالعان جارىلىستار - مونبلاننىڭ (باتىس ەۋروپانىڭ ەڭ بيىك تاۋى،4808 مەتر) جانىنداعى الپىدە ۇزىندىعى 11,6 شاقىرىم بولاتىن اۆتوموبيل تۋننەلىنتوسەۋگە، دۋناي ارناسىن تازارتۋعا، گرەكياداعى كورينفتىك ارنانى سالۋعا، نيۋ-يوركتەگى يست-ريۆەر بۇعازىنداعى سۋ استى جارتاستارىن جويۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ديناميتتىڭ كومەگىمەن باكۋ مۇناي كەن ورىندارىنىڭبۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرىلدى. وندا نوبەلدىڭ ەكى ۇلكەن اعاسى جۇمىس ىستەپ،بۇدان تاپقان اقشالارىنا ولاردى «ورىس روكفەللەرى» دەپ اتادى.
ەۋروپادا جانە مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە ديناميت وندىرەتىنكاسىپورىندار اشىلىپ جاتتى. نوبەلدىڭ ءوزى وسىعان ۇقساس 20 مانۋفاكتۋراعا يەلىكەتتى. ديناميت تەك ينجەنەرلىك قۇرىلىستاردا عانا ەمەس، سونداي-اق اسكەري ءىس-قيمىلداردا دا بەلسەندى قولدانىلا باستادى. نوبەل بۇنىڭ بارىنەن ايتارلىقتايداۋلەت جينادى.
1873 -جىلى نوبەل پاريجگە كەتىپ، وندا ول شاعىن حيميالىقزەرتحاناسىندا ءوز كومپانيالارىن باسقاردى. 1880 -جىلدىڭ سوڭىندا، ول جاڭا،ءتۇتىنسىز ۇنتاقتى ءارى اسا قۋاتتى جارىلعىش زاتتى پاتەنتتەپ، ونى «بالليستيت» دەپاتادى. ول ءوز پاتەنتىن يتاليا ۇكىمەتىنە ساتىپ، سونىڭ سەبەبىنەن بىردەن فرانسۋزۇكىمەتىمەن ارادا قاقتىعىس بولادى. ونى الاياقتىق بويىنشا ايىپتاپ، زەرتحاناسىناءتىنتۋ جاسايدى. وسى ارەكەتتەرگە اشىنعان الفرەد، 1891 -جىلى فرانتسيانى تاستاپ،يتالياداعى ريۆەرە سان رەموعا قونىس اۋداردى.
نوبەل ەشقاشان ۇيلەنبەدى، ادامداردان ساياق تۇردى،كۇندەلىكتى ومىردە قاراپايىم ءومىر ءسۇردى، فرانسۋز، نەمىس، ورىس جانە اعىلشىنتىلدەرىندە ەركىن سويلەدى، بۇكىل الەمدىك داڭىق وعان ماسىل بولعاندىقتان،تىنىشتىقتا ءومىر سۇرۋگە تالپىندى. ول ءوزىنىڭ ۆيللاسىنداعى اپەلسين باعىنىڭاراسىندا، جاڭا حيميالىق زەرتحانا قۇردى. كوپ ۇزاماي ونى جۇرەك اۋىرۋى قينايباستادى، ول جالپى شارشاعاندىق سەزىنىپ، وندا جۇرەك قىسپاسى دامىدى. نوبەل ميعاقان قۇيىلۋىنان قايتىس بولدى.
1888 -جىلى ءبىر فرانسۋز گازەتىنىڭ ءتىلشىسى نوبەلدىڭ قايتىس بولعانىجايلى جالعان حابارلاما جاريالادى. ونى «قان ميلليونەرى»، «ءولىم ساۋداگەرى»، «ديناميتتىپاتشا» دەپ اتادى. بۇل بيزنەسمەنگە قاتتى اسەر ەتىپ، ول ادامزاتتىڭ ەسىندە«الەمدىك زالىم» رەتىندە قالعىسى كەلمەدى.
1895 -جىلى 27 -قاراشادا پاريجدەگى شۆەد-نورۆەگيالىقكلۋبتا نوبەل وسيەتحاتقا قول قويىپ، سوعان سايكەس ونىڭ بايلىعىنىڭ باسىم بولىگىعىلىم، ادەبيەت، بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ ىسىندەگى جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلەتىن،حالىقارالىق سىيلىققا اۋدارىلدى.