ەجەلگى زاماننىڭ سۋ تارتۋ جۇيەسى قانداي بولعان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - جەردەگى وزگەشە ويىقتارعا نازار سالىڭىزشى، بۇلار نە دەپ ويلايسىز؟ اڭگىمەنى بۇل جىرىقتاردىڭ قاشان پايدا بولعانىنان باستاساق.

ولار 3000 جىل بۇرىن - پارسىلاردىڭ گرەكتەرمەن سوعىسىنانبۇرىن سالىنعان. بۇل قۇرىلىمدار كارىز نەمەسە qanat دەپ اتالادى جانە ول قازىرگىيران اۋماعىنداعى گوناباد قالاسىنان ورىن تەپكەن.

كارىز - سول ۋاقىتتاعى ماڭىزى زور ونەرتابىستاردىڭ ءبىرىسانالادى. بۇل سۋ تارتۋ جۇيەسى جەراستى سۋلارىن جيناپ، ونى قالالار مەن سۋلاندىرۋكانالدارىنا تاسىمالداۋعا قابىلەتتى. وسىنىڭ ارقاسىندا پارسى ەلى قۇرعاقشىلىقكليمات جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ، دامىعان.

گيدروتەحنيكالىق جۇيەدە جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتىنداعىسۋلار جينالاتىن نەگىزگى قۇدىق، قانداي دا ءبىر ناقتى ورىنعا سۋ تاسىمالدايتىنتۋننەلدەر جۇيەسى، ىلعالدى كوندەنساتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە بارلىق باعىتبويى جەلدەتەتىن ۆەرتيكالدى ۇڭعىمالار بار.

بۇدان باسقا، جەراستى سۋ تاراتقىشى ىلعالدىڭ بۋلانۋىنايتارلىقتاي تومەندەتەدى.

گوناباد كارىزىنىڭ ۇزىندىعى 33,113 مەتردى، تەرەڭدىگى427 مەتردى قۇرايدى. بۇل قۇرىلىستار فيزيكا، گەولوگيا جانە گيدراۆليكا زاڭدارىنقولدانۋ ارقىلى سالىنعان. ال، بۇل - پارسىلاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىەكەندىگىنىڭ دالەلى. 2007 -جىلدان باستاپ گوناباد كارىزى يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىكمۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن.

سۋدى وسى جولمەن الۋ ءتاسىلىن كوپتەگەن حالىقتارپايدالانعان. مۇنداي كارىزدەر ماروككودا، الجيردە، ليۆيادا جانە اۋعانستانداكەزدەسەدى. سونداي-اق، ەۆپاتوريا مەن قىرىمدا دا بار. ءبىر كەزدەرى ولاردىارميانداردىڭ تۇرعىزعانى بەلگىلى.

سەگىز مىڭ جىل بۇرىن كوپەتتاۋدىڭ (كوپەتداگ) تاۋباۋرايىندا تاۋدان باستاۋ الىپ، اعىپ جاتقان وزەندەر مەن بۇلاقتاردىڭ سۋىنپايدالانا وتىرىپ، سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستاعان. كەيىننەن ەگىنشارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى مەن ۇزدىكسىز ىلگەرى باسۋى - جاڭا سۋ كوزدەرىن تالاپ ەتتى.ول - كارىزدەر بولدى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، وڭتۇستىك تۇركىمەنستاناۋماعى مەن يراننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا العاشقى كارىزدەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعادەيىنگى I مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان. تۇرىكمەندىك اڭىزداردا كارىزدەردىڭقۇرىلىسى الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ داۋىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلەتىندىگى باياندالادى.كونە تاريحشى پوليبي وڭتۇستىك پارفياداعى كارىزدەر تۋرالى حابارلاعان. ول «وسىتوڭىرەككە بۇلاق سۋىن» كىم تارتسا، سول ادامنىڭ بەس ۇرپاققا دەيىن بۇكىل وبلىستىپايدالانا الاتىنىن اتاپ وتكەن. جانە بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس.

كارىز - جەراستى گالەرەياسىنا قوسىلعان قۇدىقتار جۇيەسىنقۇرايتىن كۇردەلى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىم. تەرەڭدىگى بىرنەشە جۇزدەگەن مەترگەدەيىن جەتەتىن، ال گالەرەياسىنىڭ ۇزىندىعى شاقىرىمدى قۇرايتىن كارىز قۇرىلىسى كوپبەينەتتى تالاپ ەتەتىن ءىس سانالادى.

سونىمەن قاتار، شەبەرلەر قۇدىقتى تومەننەن جوعارىعاقاراي قازعان. ال، بۇل وتە ءقاۋىپتى جۇمىس، سەبەبى قازىپ جاتقاندا ءۇيىندىنىڭاستىندا قالىپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسكەن. ءبىر كارىزدىڭ قۇرىلىسىنا ۇزاق ۋاقىتجۇمسالعان، ءتىپتى ون جىلعا دەيىن سوزىلعان. ءبىراق، ونىمەن اعىپ كەلەتىن سۋونداعان گەكتار قۇنارلى جەردى سۋارعان.

باس شەبەر - كارىز جاساۋشىنىڭ قولاستىندا 4-5 كومەكشىسىبولعان. قۇدىقتار مەن جەراستى گالەرەياسىن سالۋ كەزىندە قاراپايىم قۇرالدارپايدالانىلعان: قايلا، شاعىن كۇرەك، قورعانىس تاقتاسى، ارنايى باس كيىم، بىلعارىقاپ، شەبەرلەردى جوعارى كوتەرىپ، تومەن تۇسىرەتىن كەزدە قولدانىلاتىن اعاش شىعىر،توپىراق سالىنعان قاپتار، قۇرال-سايماندار جانە ت. ب.

قۇدىقتىڭ تەرەڭدىگىن باس شەبەر قاراپايىم دەڭگەيدىڭ(سالماق بەرگىشى بار ارقان) كومەگىمەن انىقتاپ وتىرعان. قۇدىقتىڭ ديامەترى 1مەتردەن اسپايتىن بولعان، ال گالەرەيانىڭ بيىكتىگى ادەتتە 1 م 30 س م-دان 1 م 50 سم-عا دەيىنگى ارالىقتا بولعان. ەنى 80 سانتيمەترگە دەيىن جەتكەن. قۇدىقتا اۋاجەتكىلىكسىز بولعان كەزدە ۇستا وشاعى ورناتىلعان جانە قامىس تۇتىكتىڭ كومەگىمەنگالەرەياعا اۋا بەرىپ وتىرعان.

قۇدىقتاردىڭ ارا قاشىقتىعى 20-30 مەتردى قۇراعان، ونىشەبەردىڭ ءوزى انىقتاپ وتىرعان. جاڭا كارىزدەردىڭ قۇرىلىسى مەن جوندەۋ- قالپىناكەلتىرۋ جۇمىستارى ۇزاق جانە قاجىرلى ەڭبەكتى عانا ەمەس، كارىز جاساۋشىشەبەرلەردىڭ ايرىقشا بىلىكتىلىگى مەن قايسارلىعىن تالاپ ەتكەن. شەبەرلەر مەنولاردىڭ كومەكشىلەرى ۇلكەن كۇشكە يە بولعان. بۇعان تاستاردىڭ كولەمى دالەل بولاالادى. كەيبىر تاستاردىڭ كولەمى 120x70x50 س م-گە دەيىن جەتكەن. مۇنداي اۋىر تاستىكوتەرىپ، ونى جەراستى گالەرەياسىن بەكەمدەۋگە پايدالانىلاتىن قالاۋعا مۇقياتورنالاستىرۋ ءۇشىن كوتەرگىش كران قاجەت. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ونى قالاي جاساعانى -وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمباق بولىپ قالا بەرمەك.

گيدرولوگ گ. كۋرتوۆەزوۆ اتاپ وتكەندەي، جەراستى سۋلارىنكارىز جۇيەسى ارقىلى الۋ ءادىسىنىڭ بىرەگەيلىگى - بۇل قۇرىلىمدار جەر استىگالەرەيالارى مەن تىك قۇدىقتار ارقىلى كۇردەلى تىزبەكتەرمەن اسا قاتتىتەرەڭدىكتەگى سۋلاردى ءوندىرىپ، ءداستۇرلى قۋات كوزدەرىن پايدالانباي، سۋلاردىوزدىگىنەن جەردىڭ بەتىنە شىعارۋىندا.

شىنىندا، كارىزدەر تاۋ بوكتەرى مەن شولەيتتى جەرلەردەاۋىزسۋدىڭ جالعىز كوزى سانالاتىن. تۇرىكمەندەر قۇمدى ۇيىندىلەردەن امان الىپ قالۋءۇشىن جانە ونى جاۋلاردان جاسىرۋ ءۇشىن قۇدىقتاردى كيىزبەن وراپ قوياتىن بولعان.

ورتا عاسىردا كارىزدەر تۇرىكمەنستان اۋماعىندا قىرۋاركوپ بولدى. حوراسان بيلەۋشىسى ابدۋللاح يبن تاحير (830-840 ج ج. ) ءدىني قۇقىق بىلگىرلەرىنە(فاكيحتەرگە) كارىز بويىنشا ارنايى باسشىلىق قۇرۋدى تاپسىرعان. XI عاسىرداعى اۆتورگارديزي بيلەۋشىنىڭ بۇيرىعىمەن جازىلعان «كيتاب ال- كۋنيي» («قۇدىقتار تۋرالىكىتاپ») كىتابى ونىڭ ەل بيلەگەن داۋىرىندە دە، سونداي-اق 200 جىل وتكەن ۋاقىتتا داقولدانىستا بولعانىن جازعان. وكىنىشكە وراي، اتالمىش كىتاپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعاجەتكەن جوق.

كارىزدەر تۇرىكمەنستاننىڭ التىن اسىر، اق بۇعداي،رۋحابات، گەوكتەپى، باحارلى ەتراپتارىندا (اۋداندارىندا) ءجيى شوعىرلانعان. ءىرىكارىزدەر وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقتى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن باحارلىەترابىندا جۇمىس ىستەپ كەلگەن. ولارعا باحارلىداعى، سونداي-اق دۋرۋنا، مۋرچا،سۋنچا، كەلياتاداعى كارىزدەر جاتادى.

«1882-1890 -جىلدارداعى كاسپيي ماڭى وبلىسىنا شولۋ» ەڭبەگىندەاتالىپ وتىلگەندەي، 1890 -جىلداردىڭ باسىندا تەك اسحاباد ۋەزدىندە 17 كارىز بەن140 قۇدىق ورنالاسقان. اشحابادتىڭ وزىندە XX عاسىردىڭ 40-جىلدارىنا دەيىن ءتورتءىرى كارىز جۇيەسى جۇمىس ىستەپ كەلگەن. ينجەنەر يا. تايروۆ 1892 -جىلى اسحاباد ۋەزدىندە42 كارىزدىڭ بولعانىن جازعان. ەسكى كارىزدەر تازارتىلىپ، قايتا قالپىناكەلتىرىلگەن بولسا كەرەك.

قۋاتتى كارىز جۇيەسى بيكروۆانىڭ اكدەپە (قازىرگى اشحابادقالاسىنىڭ چاندىبيل اترابى) قالاشىعىندا بولعان. بۇل جەردە قازبا جۇمىستارىنجۇرگىزۋ بارىسىندا اۆتور 38 قيراعان قۇدىقتى تاپقان. بۇل قۇدىقتار وڭتۇستىك-باتىس- وڭتۇستىك جانە ارى قاراي قازىرگى اۆتوبانعا دەيىن وڭتۇستىك باعىتقا قارايجالعاسىپ جاتقان. شاماسى، قۇدىقتار وتە كوپ بولعان جانە ولار تاۋ بوكتەرىنەنەجەلگى قالاشىققا دەيىن سوزىلعان.

كارىزدەر ءوزىنىڭ تياناقتىلىعىمەن جانە اساكۇردەلىلىگىمەن تاڭقالدىرۋدا. مىسالى، كونە مۋرچا كارىزىنىڭ جەراستى گالەرەياسىنىڭبيىكتىگى 4 مەتر جانە ەنى 2 مەتر! دۋرۋندىق كارىزدەر ءوزىنىڭ ۇزاقتىعىمەن ءتانتىەتۋدە. ولار بۇرىن تاۋ بوكتەرىنەن قۇمدى شولمەن شەكارادا ورنالاسقان شەحريسلامقالاسىنا دەيىن ونداعان شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن جاسالعانسۋ قۇبىرىمەن جابدىقتالعان.

كارىز سۋلارى كوپتەگەن سۋ ديىرمەندەرى مەن سۋ تارتاتىنقۇرىلعىلاردىڭ (شىعىر) جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتكەن. سونداي شىعىرلاردىڭ ءبىرى Xعاسىردا فەراۆا رابات (پاراۋ) وبلىسىنداعى كارىزدە كەزدەسەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇلشىعىردى سەردار قالاسىنىڭ وڭتۇستىك- باتىسىندا ورنالاسقان جاناحىر كارىزى دەپەسەپتەيدى. ءال-حورەزميگە سايكەس، ورتا عاسىردا حوراساندا جەگىلگەن جانۋارلاردىقوزعالىسقا تۇسىرەتىن شىعىرلاردىڭ الۋان تۇرلەرى (دۋلاب، داليا، گارراف، زۋرنۋك،ناۋرا، ماندجانۋن) بولعان. دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، XX عاسىردىڭ 20-جىلدارى امۋداريانىڭوزىندە 15 شىعىر جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ كومەگىمەن وتىز مىڭ گەكتارعا جۋىق جەرسۋلاندىرىلعان.

ەستە قالارلىعى، تۇرىكمەندەردە شاحىزەننا تابىنۋشىلىعى -قۇدىق ءىسى شەبەرلەرىنىڭ قامقورشىسى دەگەن تۇسىنىك بولعان. ولاردىڭ قۇرمەتىنەقۇرباندىق شالىنعان. كارىز جاساۋشى شەبەرلەر جەردىڭ بەتىندەگى توپىراقتى العاننانكەيىن، جەردى قازۋمەن قاتار باقىتسىزدىق كەلمەۋى ءۇشىن شاحىزەننا قۇرمەتىنەادامداردى ساداقاعا شاقىرىپ وتىرعان. شەبەرلەر قۇدىق قازاتىن ىڭعايلى جەر ىزدەۋدەنباستاپ جۇمىس اياقتالعانعا دەيىن شاحىزەنناعا سىيىنىپ، ودان ساتتىلىك جىبەرۋىنتىلەگەن. كارىز شەبەرىنىڭ ەڭبەگىن ءار ۇلەسكەر سۋدىڭ تاۋلىكتەگى نورماسىنداعىۇلەسىنە بايلانىستى تولەپ وتىرعان.

ءبىر قىزىعى، ءاربىر كارىز كوپتەگەن ادامدارعا قىزمەتكورسەتكەن. مىسالى، 120 جىل بۇرىن حۋنتۋش پەن اينابات دۋرۋندىق كارىزدەرىسايكەسىنشە 95 جانە 143 ءۇي يەلەرىن، ال كونە مۋرچا كارىزى 53 ءۇي يەسىن سۋمەنقامتاماسىز ەتكەن. جەكەلەگەن ەلدى مەكەندەردە ادامدار كارىز ءىسى شەبەرلەرىنىڭءتىپتى ەسىمدەرىن ەستە ساقتاپ قالعان. مىسالى، جانابات كارىزىن 160 جىل بۇرىنكارىز جاساۋشى ەرنازار مەن ونىڭ كومەكشىسى سالعان.

راسىندا، ەرەكشە حالىقتىقگيدروتەحنيكا ۋاقىت وتە كەلە دامىپ، جەتىلە ءتۇستى. ەندى، ادامدارعا كومەككەقۋاتتى تەحنيكا مەن زاماناۋي تەحنولوگيا كەلگەن ۋاقىتتا، وتكەننىڭ قۇندىتاجىريبەسى نازار اۋدارۋدى جانە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

ايتا كەتكەن ءجون، گونابادتىق جۇيە 2700 جىل بۇرىنتۇرعىزىلسا دا، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇگىندە ول شامامەن 40000ادامدى سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ال، بۇل - از كورسەتكىش ەمەس.