بالا تاربيەسىندەگى نەگىزگى فاكتورلار

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - دۇنيەدەگى ەڭ اۋىر جانە ەڭ ماڭىزدى ءىس - ادام ءوسىرىپ جەتىلدىرۋ.

ءبىر ادامنىڭ جەتىلۋىندە كوپتەگەن فاكتورلاردىڭ اسەرى بولادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىلارى: جانۇيا، قورشاعان ورتا، وقۋ ورنى جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى.

الەمدەگى بارلىق مەملەكەتتەر ءوز بالالارىنىڭ، جاستارىنىڭ ءادىل، ەڭبەكقور، كوركەم مىنەزدى، تابىستى، مادەنيەتتى، قوعامعا پايدالى، وتانىن سۇيەتىن، بىلىكتى جانە ەل قۇندىلىقتارىن قادىرلەي بىلەتىن ادام رەتىندە تاربيەلەنۋىن قالايدى. سوندىقتان وسى جولدا بارلىق كۇش- جىگەرىن جۇمسايدى. مۇنى جۇزەگە اسىرا العان ەلدەردىڭ باسقا دا قيىنشىلىقتارى جەڭىل جانە جىلدام شەشىلەدى. ويتكەنى بارلىق نارسەنىڭ باسى - ادام. ادامنىڭ جاقسى ءوسىپ جەتىلۋى ءۇشىن ەشبىر شىعىننان جانە قيىنشىلىقتان قاشپاعاندار جەتىستىكتىڭ جانە مادەنيەتتىڭ شىڭىنا كوتەرىلدى.

مەملەكەتىمىز جوعارىدا اتالىپ وتكەن ادامنىڭ ءوسىپ جەتىلۋى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ءرولدى اتقاراتىن فاكتورلاردى استە استە قولعا الۋدا. ايتسە دە ءاربىر اتا- انانىڭ دا ءوز كەزەگىندە بالا تاربيەسىنە ات سالىسۋى، قاراپ جاتپاۋى ماڭىزدى ماسەلە.

باستا ۇلكەن قالالاردان باستاپ اينالامىز تىنىش ەمەس. ياعني سىرتقى الەم قاۋىپتەرگە تولى. بەينەلى، باسپالى اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىم بولىگى زورلىق- زومبىلىق جانە جىنىستىق تاقىرىپتارعا كوبىرەك باعىتتالعان.. . ادامي قاسيەت، ادەپتىلىك، ۇياتتىلىق سەزىمدەردى جوياتىن، ءار ءتۇرلى جاماندىقتاردى تارتىمدى ەتىپ جاريالاپ جاتقانى ءۇشىن كورۋى، وقىلۋى ءقاۋىپتى بولعان كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارى بار.

بۇكىل اتا-انالاردىڭ ورتاق دەرتى بالالارىن جاقسىلاپ جەتىلدىرۋ. بۇل تاقىرىپتا ءبىر وزدەرىنىڭ تالىپىنىستارى جەتكىلىكتى ەمەس. بالالاردى جامان دوستاردىڭ جانە جامان بەينەلى، جازبالى اقپارات قۇرالدارىنىڭ زياندارىنان دا قورعاۋ كەرەك. ولارعا ءدىنىن، وتانىن، بايراعىن جاقسى كورگىزەتىن، اتا-اناعا، ادامدارعا قۇرمەتتى، ەلىنىڭ مادەنيەتىن، قۇندىلىقتارىن، جەتىستىككە جەتۋدىڭ جولدارىن ۇيرەتەتىن، پاتريوتتىق سەزىمىن ۇيالاتاتىن پايدالى، جاقسى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.

بالانى جالعىز جەتىلدىرۋ دە مۇمكىن ەمەس. جاقسى ورتادا، جاقسى ادامدارمەن كورشى بولۋ كەرەك.

بارلىق نارسە تەرىسىمەن، قاراما-قايشىلىعىمەن قايتارىلادى. جامان مىنەزدەردى جاقسى مىنەزدەر جويادى. سول سەبەپتى ءوزىمىزدى قيناپ بولسا دا جاقسى امالدار ىستەۋگە داعدىلاندىرۋىمىز كەرەك، بۇلاردى ادەتكە اينالدىرۋىمىز كەرەك. بالا ارەكەتتەرى جانە مىنەزى جاقسى ادامدارمەن دوس بولسا، جاقسى مىنەزدەر وزدىگىنەن ونىڭ تابيعاتىنا اينالادى.

زەرەكتىك: بالا ءوزىنىڭ العاش كورگەن نارسەسىن بىلەۋگە، شۇقىلاپ كورۋگە جانە سۇراپ ۇيرەنۋگە اۋەس بولادى. سوندىقتان بالالارعا ۇنەمى جاقسى جانە ادەمى نارسەلەردى كورسەتۋ كەرەك جانە سۇراقتارىنا دۇرىستاپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك. وسىلايشا بالانىڭ زەرەكتىگى، سانا- سەزىمى، ءتۇسىنۋ قابىلەتى جەتىلەدى. (3-6 جاس ارالىعىنداعى بالالاردا وسى نارسەگە قاتتى ءمان بەرۋ كەرەك. بۇل كەزەڭ - بالانىڭ ءتىلى، ميى جانە زەرەكتىگىنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ تابىلادى.)

رۋح: وتە سەزىمتال جانە وكپەلەگىش بالالارعا اشى دا بولسا شىندىقتى ايتۋدى جانە وعان توزە ءبىلۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. ال تاس جۇرەك بالالارعا كوڭىلىن جىبىتەتىندەي ونەگەلى، عيبراتتى مىسالدار ايتىپ، سەزىمتال بولۋىنا تىرىسۋ كەرەك.

قالاۋ: مىقتى قالاۋعا، ەرىك كۇشىنە يە بولۋىنا تىرىسۋ كەرەك. قالاۋى ءالسىز بالالاردى ءبىراز ەركىن جىبەرىپ، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. قالاۋى كۇشتى بالالاردىڭ تاربيەسى دە قاتالداۋ بولۋى كەرەك. الايدا بالاعا مەيىرىمدىلىكپەن جانە تۇسىنىستىكپەن قاراۋ شارت.

جازالاۋ جانە ىنتالاندىرۋ: «مىنانى جاسايتىن بولساڭ، مۇنى بەرمەيمىز، كوشەگە شىعارمايمىز» دەگەن سەكىلدى كەيبىر جازالاردى بەرۋ دۇرىس بولسا دا، قانداي جاعداي بولماسىن بالانى ۇرۋعا بولمايدى. جازا كوڭىلىن قالدىراتىنداي بولماۋى ءتيىس. ەشكىمنىڭ، وزگە ادامداردىڭ كوز الدىندا دا جاسالماۋى ءتيىس. يگى ىستەرىنە ءوز ورنىمەن، جاسىنا ساي ويىنشىق نەمەسە ۆەلوسيپەد الىپ بەرۋ سەكىلدى سىيلىقتار اپەرىپ ماراپاتتاپ تۇرۋ كەرەك. «بۇل ۆەلوسيپەدتى اكەم ماعان... ءۇشىن الىپ بەردى» دەپ ايتاتىنداي بولۋى ءتيىس.

ويىندار: جاسىنا ساي كەلەتىن ءتۇرلى سپورتتار بالانىڭ دەنساۋلىعىنا جانە سانا- سەزىمىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.

قاراعايعا قاراپ تال وسەر، قۇربىسىنا قاراپ بالا وسەر.

اينالا: «دوسىڭنىڭ كىم ەكەنىن ايت، سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتامىن»، «جامانمەن دوس بولساڭ كوڭىلىڭ ازار»، «قازانعا جاقىنداساڭ كۇيەسى جۇعادى» دەگەن دانالىق سوزدەر دە جامانمەن دوس بولعان ادام، سونىڭ جاماندىعىنان ۇلەس الاتىنىن كورسەتۋدە. سوندىقتان جاقسى ورتاعا جانە جاقسى دوستارعا قول جەتكىزۋگە تىرىسۋى كەرەك.

قاتالدىق پا، ەركىندىك پە؟

جاس جەمىستى جۇلما، جاس بالانى ۇرما.

بالا تاربيەسىندە شامادان تىس قاتالدىق تا، ەركىندىك تە زيان. تىم قاتالدىق كورسەتۋ بالانىڭ پاسسيۆ، ىنجىق بولۋىنا سەبەپ بولادى. جاساعان ءاربىر قىلىقتارىن ۇناتۋ دا ۇلكەن قاتە. بۇل، بالانى پالەكەتكە يتەرمەلەۋدەن باسقا نارسە ەمەس. ماماندار بالا تاربيەسىندە بالانى ۇرۋدىڭ سيرەك جانە قىسقا مەرزىمدى جازا ءتۇرى ەكەندىگىن، ال تۇراقتى جانە ۇزاققا سوزىلاتىن جاعدايدا ودان تەرىس ناتيجە الىناتىندىعىن بىلدىرۋدە. بالانى ۇرىپ تاربيەلەۋدىڭ بالاعا فيزيكالىق اسەرى بار. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان العاندا ۇنەمى تاياق جەپ وسكەن بالالاردىڭ اگرەسسيۆتى سەزىمدەرى داميدى. ونىڭ اشۋشاڭ، قىزۋ قاندى جانە ىنجىق ادام بولۋىنا جول اشادى.

بالالارعا قالاعانىن ىستەتۋ، بوس جىبەرۋ دۇرىس ەمەس. جاس كەزىندە ءتارتىپتى، جۇيەلى ءومىر سۇرۋلەرىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بالا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا، بەلگىلى نارسەلەرمەن اينالىسۋى كەرەك. وسىلايشا بالا تارتىپكە، جۇيەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلەدى جانە كەيىن جۇيەلى تۇردە ءومىر سۇرەدى. تەك ويىن ويناپ جاتقان كەزدە ونى ءوز حالىنە جىبەرۋ كەرەك. ءبىراق بۇل دا ءوز بىلگەنىن ىستەتىپ قويۋ دەگەن ءسوز ەمەس.

ويناپ جاتقان كەزدەرىندە نەمەن اينالىسىپ جاتقانىن بايقاۋ كەرەك. بالا وزىنە جانە اينالاسىنا زيان كەلتىرمەي، ءوز بىلگەنىنشە ويناپ جاتقان بولسا ماسەلە جوق. ءبىراق وسىنداي بوس ۋاقىتتارىندا وزىنە جانە اينالاسىنداعىلارعا زيانى ءتيىپ جاتقان بولسا، بۇل ءىستىڭ الدىن الۋ كەرەك. بوس ۋاقىتتارىندا شاتتانۋىنا، ويناۋىنا مۇمكىنشىلىك بەرۋ كەرەك. ءبىراق ىستەگەن زياندى نارسەلەرىن بالاعا، تۇسىنە الاتىنداي تۇردە ءبىلدىرىپ، ولارعا بوگەت بولۋ كەرەك.

ءوز ايتقانىنان قايتپايتىن بالالار

قاراپايىم مامىلەمەن جانە ۇستامدىلىق، تاباندىلىق تانىتىپ، بالانىڭ قىرسىقتىعىن كەتىرۋگە بولادى. بالا ءبىر نارسەگە قىرسىعىپ قالعان كەزدە، وعان سول نارسەگە قول جەتكىزە الۋ سەزىمىن بەرمەۋ كەرەك. بالا «ەگەر جىلاسام، ايعايلاسام، شۋ شىعارسام، شەشەمدى ۇيالتسام... قالاعان نارسەمدى بەرەدى» دەگەن سەزىمدەرگە ءتۇسىپ قالماۋى كەرەك. جاس كەزىنەن ءار قالاعان نارسەسىن ىستەتەتىن بالا، كەلەشەكتە بۇل قىرسىقتىعىن وڭايلىقپەن توقتاتپايدى. ونى ءسابي كەزىنەن باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك، جىلاپ، قىرسىقتىق ەتۋىنە ءمان بەرمەۋ كەرەك.

ەگەر ءار قالاعان نارسەسى ورىندالا بەرەتىن بولسا، بالا دا، ۇلكەندەر دە ەشقاشان تىنىش بولمايدى. «سوعان قالاعان نارسەسىن بەرىپ قۇتىلايىنشى» دەگەنمەن، بۇل قالاۋلارىنىڭ سوڭى بىتپەيتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.

بالالاردىڭ ەركەلىگى

بالالاردا كەزدەسەتىن مەنمەندىك، ەركەلىك، اشۋشاڭدىق جانە بىلگىشتىك سياقتى جامان ادەتتەر بالانىڭ دۇرىس تاربيەلەنبەۋىنەن، قالاعان نارسەلەرىنىڭ ورىندالۋىنان جانە وتباسىنىڭ بالاعا دۇرىس كوڭىل بولمەۋىنەن تۋىندايدى. مۇنداي بالالار وزدەرىن بارلىعىنان دا جوعارى سانايدى، بارلىق نارسەنى وتە جاقسى بىلەتىنىن ويلايدى. مۇنداي بالالار مەكتەپتە جانە دوستارى اراسىندا مىنەزى شاتاق جانە سۇيكىمسىز بولادى. وتە بىلگىشتىك تانىتىپ مەنمەنسىنۋى دوستارىنىڭ اراسىندا جالعىز قالىپ كەتۋىنە سەبەپ بولادى.

بالانى وسىنداي جامان مىنەزدەردەن ارىلدىرۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى جاقسى دوس تابۋ كەرەك. ودان باسقا اكەسىنىڭ بايلىعىمەن، اتاق-داڭقىمەن، ەرەكشە قاسيەتتەرىمەن ماقتانۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن، نەگىزگى جاقسى كورىلەتىن جانە ۇنامدى بولعان نارسەنىڭ جاقسى مىنەز جانە جاقسى تاربيە ەكەندىگىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

جاسقانشاق بالالار

بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ - ۇل، قۇلشا تاربيەلەسەڭ - قۇل بولماقشى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى.

جاسقانشاق بولىپ وسكەن بالا ءومىر باقي مۇنىڭ قاسىرەتىن شەگىپ وتەدى. ونداي بالالار ويىن تولىق جەتكىزە المايدى. قاتە سويلەيتىنىنەن نەمەسە ايىپتالاتىنىنان جاسقانىپ، تۇيىق بولادى.

جاسقانشاق، ىنجىق بولۋدىڭ ەڭ باستى سەبەبى - اتا-انانىڭ بالاعا ۇنەمى قاتال مامىلەدە بولىپ، ءار نارسەگە كيلىگە بەرۋى. بالانى باقىلاۋعا الۋ كەرەك، ءبىراق ەركىن جىبەرۋ كەرەك.

تارتىنشاقتىقپەن قوسا ەركەلىك جانە تاكاپپارلىق تا جامان مىنەز-قۇلىقتارعا جاتادى. بالاعا قاي جەردە قالاي سويلەۋ جانە قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن بىلەتىندەي ەتىپ تاربيەلەۋ كەرەك.

ۇيلەسىمدى اتا-انا

ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمسىزدىك، ىنجىقتىق كوبىنەسە جەتكىنشەك شاقتا نەمەسە كىشى جاستا وتباسى ىشىندەگى تۇراقتى ۇيلەسىمسىزدىك، ۇرىس-كەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە ورىن الادى. اتا-انا قانشالىقتى تاتۋ، ۇيلەسىمدى، سەنىمدى، بايسالدى بولسا، بالالارىن دا سول كۇيدە تاربيەلەيدى. قىزۋ قاندى بولۋ، بالانى ۇنەمى جازالاندىرا بەرۋ جانە وتباسى ىشىندە بالاعا ەكى بولەك ءتالىم، ەكى تاراپتىق ىقپال ەتۋ ءۇردىسى، جۇپتاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭدەر بالاعا ەداۋىر مولشەردە كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

اتا-انانىڭ ويلارى ءبىر- بىرىنە ۇيلەسپەي، تياناقسىز شىعاتىن بولسا، بالا دا تياناقسىز ويلايتىن بولادى. اتا- انانىڭ ۇستانىمدارى بالانىڭ مىنەز- قۇلىعىنىڭ قالىپتاسۋىندا وتە ماڭىزدى رول وينايدى. جەتكىنشەك شاقتاعى ۇل بالالار اكەسىنەن، قىز بالالار اناسىنان ۇلگى الادى.

بالادا قىزىعۋشلىق

بالالار بارلىق نارسەنى بىلۋگە قۇشتار بولۋى كەرەك. بالا دۇنيەمەن بايلانىسىن وسى قۇشتارلىعىمەن ورناتادى. وسىلايشا وي- ءورىسى جەتىلىپ، داميدى. ونىڭ قىزىعۋشىلىعى سۇراق قويۋىنا، سونىمەن قاتار ءارتۇرلى نارسەلەردى ۇيرەنۋىنە سەبەپ بولادى. ال بۇل ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا، كوپ نارسەدەن حاباردار بولۋىنا كومەكتەسەدى.

ەگەر بالادا قىزىعۋشىلىق جوق بولسا، ونىمەن شۇعىلدانىڭدار، كوڭىل بولىڭدەر. بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتاتىن نارسەلەر تابىڭدار. ايتپەسە بالا تۇيىق بولىپ قالادى. ال بۇل، بالانىڭ رۋحاني ساۋلىعى ءۇشىن جاقسى ەمەس. بالا جاس كەزىنەن باستاپ اينالاسىنداعى قۇبىلىستارمەن اۋەس بولۋى، ولاردى تانۋى كەرەك، جاقسى كورۋى كەرەك. بۇكىل وسىلاردىڭ بارلىعى ونىڭ قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارقاسىندا بولاتىن نارسەلەر.

شەكتەن تىس قورعاشتاۋ

بالالاردىڭ قاتەلىك جاساۋلارىنا رۇقسات ەتۋ كەرەك. ويتكەنى قاتەلەسكەن سايىن تاجىريبەلەرى ارتادى. تاجىريبە ادامدى جەتىستىككە جەتەلەيتىن جول. بالا ءبىر نارسەلەر ىستەگەن سايىن ءوزىنىڭ قولىنان كەلەتىن نارسەلەرىن تابادى. ال ەگەر اتا-اناسى: «بايقا ۇلىم، سەن بۇنى ىستەي المايسىڭ! ءوزىم ىستەيمىن»، «بايقا قىزىم، سەن بۇنى ىستەي المايسىڭ!» دەپ ومىردە ۇيرەنۋىنە مۇمكىندىك بەرمەسە، مۇنداي بالالار ومىرلەرىنىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىندە دە باسقالارعا مۇقتاج بولۋعا بەيىمدەلە باستايدى. تىم ارتىق قورعاشتاپ قاراعان وتباسىدا وسكەن بالا ءوزىن جانە ءوزىنىڭ قابىلەتىن بىلە المايدى، وزىنە سەنىمىن جوعالتادى، ەشنارسەگە باتىلى جەتپەيدى، قاتە جىبەرىپ الام دەگەن ۋايىم قاشاندا ونى مازالايدى. اينالاسىنان ءبىر كومەكشى تابىلىپ قالار مەكەن دەگەن ويمەن الاڭداي بەرەتىن بولادى. شىندىقتارمەن جۇزدەسۋدەن قورقاتىن بولادى. ءار قادامىندا قوبالجىپ، ءوز باسىمەن شەشىم قابىلداي المايتىن بولادى. مۇنداي جاعدايدا وسكەن بالا، اسىرەسە ۇل بالا ءومىر بويى مۇنىڭ زالالدارىن تارتۋعا ءماجبۇر بولادى.

bilim-all.kz