اۋانىڭ لاستانۋى دەنساۋلىققا قالاي اسەر ەتەدى

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كورنەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا الەمدەگى ءولىم-ءجىتىمنىڭ قىرىق پايىزى اۋا، سۋ، توپىراق لاستانۋىنىڭ كەسىرىنەن بولادى ەكەن.

اتموسفەراعا شىعارىلعان ۋلى زاتتار جىل سايىن ءۇش ميلليونعا جۋىق ادامدى ولتىرەدى. اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋىنان بولاتىن ءولىم-ءجىتىمنىڭ نەگىزگىلەرى - قاتەرلى ىسىك، تۋا بىتكەن پاتولوگيا جانە ادام اعزاسىنىڭ يممۋندىق جۇيەسى جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋى.

اۋانى لاستايتىن زاتتار ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ءارتۇرلى اسەر ەتە وتىرىپ، ءتۇرلى اۋرۋلاردى تۋدىرادى. مىسالى، جانۋ ونىمدەرى (ديزەل قوزعالتقىشىنىڭ سۇيىتىلعان گازى) بار اۋامەن دەم الۋ، (ءتىپتى قىسقا ۋاقىت ىشىندە بولسىن) جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىن الۋ قاۋپىن ارتتىرادى.

ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار مەن اۆتوكولىكتەر ەرتە ءولىم ءقاۋپىن ارتتىراتىن قارا ءتۇتىن مەن جاسىل- سارى ديوكسيدى ءبولىپ شىعارادى. ءتىپتى اتموسفەراداعى وسى زاتتاردىڭ سالىستىرمالى تۇردەگى تومەن كونسەنتراتسياسى قىرىق جاسقا دەيىنگى ءولىمنىڭ 4 تەن 22 پايىزىنا سەبەپشى بولادى.

اۆتوموبيل كولىكتەرىنىڭ تۇتىنىمەن، سونداي-اق كومىر جاعاتىن كاسىپورىنداردىڭ شىعارىندىلارىمەن اۋاعا قان ۇيىعىشتىعىنىڭ جوعارلاۋىنا جانە قاناينالىم جۇيەسىندە ترومبتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوعاتىن ۇساق لاس بولشەكتەر تارالادى. لاستانعان اۋا قان قىسىمىنىڭ جوعارلاۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەپشىسى. اتموسفەرانىڭ لاستانۋى قان قىسىمىنىڭ دەڭگەيىن باقىلايتىن جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتىپ، ونىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولادى. ءىرى قالالاردا ەمدەۋگە جاتقىزۋعا تۋرا كەلىپ جاتاتىن جاعدايلاردىڭ شامامەن بەس پايىزى ءدال وسى اۋانىڭ لاستانۋىنا بايلانىستى ورىن الادى.

ءىرى ونەركاسىپتىك قالالاردى قالىڭ تۇمان - تۇمشا (سموگ) باسادى. بۇل اۋانىڭ وتە قاتتى لاستانۋى، ياعني ءتۇتىن مەن گاز قالدىقتارى نەمەسە ۋلى گازدار مەن جوعارى كونتسەنتراتسيالى اەروزولدەر قوسپاسى بار قالىڭ تۇمان. بۇل قۇبىلىس ادەتتە جەلسىز، تىنىق اۋا رايىندا بايقالادى. بۇل ادام دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەتىندىكتەن، ءىرى قالالاردىڭ كۇردەلى ماسەلەسىنە اينالعان. اسىرەسە بالالار مەن اعزاسى ءالسىز، جۇرەك-قانتامىر، سونىمەن قاتار، تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىمەن اۋىراتىن قارت ادامدار ءۇشىن قاۋىپتى. ول تىنىس الۋدىڭ قيىنداۋىنا، اۋىر جاعدايدا ءتىپتى ونىڭ توقتاۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. شىرىشتى قابىقتىڭ قابىنۋىن تۋدىرادى. اۋاداعى زياندى زاتتاردىڭ جەرگە جاقىن شوعىرلانۋى تاڭەرتەڭگى كەزدە بايقالادى، ال كۇندىز اۋانىڭ جوعارى اعىنىنىڭ اسەرىنەن جوعارى قاراي كوتەرىلەدى. برونح دەمىكپەسى اۋانىڭ لاستانۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

اۋانىڭ لاستانۋى دامۋ كەمىستىگى بار بالالاردىڭ تۋۋ ىقتيمالدىعىن ارتتىرادى. اتموسفەراداعى زياندى زاتتاردىڭ مولشەردەن تىس كونسەنتراتسياسى ەرتە بوسانۋعا، جاڭا تۋعان نارەستەلەردىڭ سالماعىنىڭ از بولۋىنا، كەيدە ءتىپتى نارەستەلەردىڭ ءولى تۋۋىنا سەپەپشى بولادى. ەگەر جۇكتى ايەل وزون كونسەنتراتسياسى مەن كومىرتەگىنىڭ جوعارى كونسەنتراتسياسى بار اۋامەن دەم السا، اسىرەسە جۇكتىلىكتىڭ ەكىنشى ايىندا، ونىڭ قويانجىرىق، جىرىق تاڭداي، جۇرەك قاقپاقشاسىنىڭ اقاۋلارى سياقتى دامۋىندا اقاۋى بار بالانى تۋۋ ىقتيمالدىعى ءۇش ەسە ارتادى.